Shaddarshan Samucchaya Part 01

Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Sanmarg Prakashak

Page 674

षड्दर्शन समुच्चय भाग-१, परिशिष्ट-६, पारिभाषिकशब्दानुक्रमणी
५६१
(४०) वादिप्रतिवादिनो पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहः कथा (वादः) । सा द्विविधा, वीतरागकथा विजिगीषुकथा च । यत्र वीतरागेण गरुणा सह शिष्यस्तत्त्वनिर्णयार्थे साधनोपालम्भौ करोति. सा वीतरागकथा। (साधनं स्वपक्षे. उपालम्भश्च परपक्षेऽनुमानस्य दूषणम् ।
(४१) छलजात्यादिदूषण या विजिगीषुकथा स जल्पः । (४२) प्रतिपक्षवर्तिता या विजिगीषुकथा सा वितण्डा।
(४३) असिद्धविरुद्धानैकान्तिककालात्ययापदिष्टप्रकरणसमाः पञ्च हेत्वाभासाः । (४४) पक्षधर्मत्वं यस्य नास्ति सोऽसिद्धः । यथा अनित्यः शब्दश्चाक्षुषत्वात् । (४५) विपक्षेसन्मसपक्षे चासन् विरुद्धः । यथा नित्यः शब्दः कार्यत्वात् । (४६) पक्षादित्रयवृत्तिरनैकान्तिकः । यथा अनित्यः शब्दः प्रमेयत्वात् ।
(४७) प्रत्यक्षागमविरुद्ध पक्षे वर्तमानः हेतुः कालात्यपापदिष्टः । यथा अनुष्णोऽग्निः कृतकत्वात्, बाह्मणेन सुरा पेया द्रवद्रव्यत्वात्यथा क्षीरवत् ।
(४८) स्वपक्षसिद्धाविव परपक्षसिद्धावपि त्रिरुपो हेतुः प्रकरणसमः । यथा अनित्यः शब्दो नित्यधर्मानुपलब्धेर्घटवत्, नित्यः शब्दोऽनित्यधर्मानुपलब्धेराकशवत् ।।
(४९) परोपन्यस्तवादे स्वाभिमतकल्पनया वचनविघातश्छलम् । तत्रिविधं वाक्छलं सामान्य च्छलमुपचारछलं च । परोक्तेऽर्थान्तरकल्पना वाक्छलम् । संभावनयाति प्रसङ्गिनोऽपि सामान्यस्योपन्यासे हेतुत्वारोपणेन तन्निषेधः सामान्यछलम् । औपचारिके प्रयोगे मुख्यार्थकल्पनया प्रतिषेध उपचारछलम् ।
(५०) दूषणाभासा जातयः । अदूषणान्यपि दूषणवदाभासन्त इति दूषणाभामाः । सा च साधादिप्रत्यवस्थानभेदेन चतुर्विंशतिभेदाः ।
१. साधर्म्यण प्रत्यवस्थानं साधर्म्यसमा जातिर्भवति । २. वैधर्येण प्रत्यवस्थानं वैधर्म्यसमा जातिः । ३. उत्कर्षेण प्रत्यवस्थानं उत्कर्षसमा जातिः । ४. अपकर्षेण प्रत्यवस्थानं अपकर्षसमा जातिः । ५. वयेन प्रत्यवस्थानं वर्ण्यसमा जातिः । ६. अवयेन प्रत्यवस्थानं अवर्ण्यसमा जातिः । ७. धर्मान्तरविकल्पेन प्रत्यवस्थानं विकल्पसमा जातिः । ८. साध्यसाम्यापादनेन प्रत्यवस्थानं साध्यसमा जातिः । ९+१०. प्राप्त्यप्राप्तिविकल्पाभ्यां प्रत्यवस्थानं प्राप्त्यप्राप्तिसमे जाती । ११. प्रसङ्गापादनेन प्रत्यवस्थानं प्रसङ्गसमा जातिः । १२. प्रतिदृष्टान्तेन प्रत्यवस्थानं प्रतिदृष्टान्तसमा जातिः । १३. अनुत्पत्त्या प्रत्यवस्थानमनुत्पत्तिसमा जातिः । १४. या साधर्म्यसमा वैधरम्यसमा वा जातिः सैव संशयेन उपसंहियमाणा संशयसमा जातिः । १५. द्वितीयपक्षोत्थापनबुद्ध्या प्रयुज्यमाना सैव साधर्म्यसमा वैधर्म्यसमा च जातिः प्रकरणसमा जातिः । १६. त्रैकाल्यानुपपत्त्या हेतोः प्रत्यवस्थानं हेतुसमा जातिः । १७. अर्थापत्त्या प्रत्यवस्थानमर्थापत्तिसमा जातिः । १८. अविशेषापादनेन प्रत्यवस्थानमविशेषसमा जातिः । १९. उपपत्त्या प्रत्यवस्थानमुपपत्तिसमा जातिः । २०. उपलब्ध्या प्रत्यवस्थानमुपलब्धिसमा जातिः । २१. अनुपल्ब्ध्या प्रत्यवस्थानमनुपलब्धिसमा जातिः । २२. साध्यधर्मनित्यानित्यविकल्पेन शब्दस्य नित्यत्वापादनं नित्यसमा जातिः । २३. सर्वभावानामनित्यत्वोपपादनेन प्रत्यवस्थानमनित्यसमा जातिः । २४. प्रयत्नकार्यनानात्वोपन्यासेन प्रत्यवस्था कार्यसमा जातिः ।