Book Title: Shaddarshan Samucchaya Part 01
Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Sanmarg Prakashak
View full book text
________________
५६२
षड्दर्शन समुच्चय भाग-१, परिशिष्ट-६, पारिभाषिकशब्दानुक्रमणी
(५१) येन केनचित्प्रतिज्ञाहान्याधुपरोधेन विपक्षो निगृह्यते, तन्निग्रहस्थानम् । निग्रहस्थानं च सामान्यतो द्विविधं, विप्रतिपत्तिरप्रतिपतिश्च । (५२) तत्र विप्रतिपत्तिः साधनाभासे साधनबुद्धिः दूषणाभासे च दूषणबुद्धिः । अप्रतिपत्तिस्तु साधनस्यादूषणं चानुद्धरणम् । (५३) द्विधा हि वादी पराजीयते । यथा कर्तव्यमप्रतिपाद्यमानो विपरीतं वा प्रतिपद्यमान इति विप्रतिपत्त्यप्रतिपत्तिभेदाच्च द्वाविंशतिर्निग्रहस्थानानि भवन्ति । (१) हेतावनैकान्तिकीकृते प्रतिदृष्टान्तधर्म स्वदृष्टान्तेऽभ्युपगच्छतः प्रतिज्ञाहानिर्नाम निग्रहस्थानम् भवति । (२) प्रतिज्ञातार्थप्रतिषेधे परेण कृते तत्रैव धर्मिणि धर्मान्तरं साधनीयमभिदधतः प्रतिज्ञान्तरं नाम निग्रहस्थानम् भवति । (३) प्रतिज्ञाहेत्वोविरोधः प्रतिज्ञाविरोधो नाम निग्रहस्थानम् भवति । (४) पक्षसाधने परेण दूषिते तदुद्धारणाशक्त्या प्रतिज्ञामेव निढुवानस्य प्रतिज्ञासंन्यासो नाम निग्रहस्थानम् भवति । (५) अविशेषाभिहिते हेतौ प्रतिषिद्धे तद्विशेषणमभिदधतो हेत्वन्तरं नाम निग्रहस्थानम् । (६) प्रकृतादर्थादन्योऽर्थोऽर्थान्तरं तदनौपायिकमभिदधतोऽर्थान्तरं नाम निग्रहस्थानम् । (७) अभिधेयरहितवर्णानुपूर्वीप्रयोगमात्रं निरर्थकं नाम निग्रहस्थानम् । (८) परिषत्प्रतिवादिभ्यां त्रिरभिहितमप्यविज्ञातमविज्ञातार्थं नाम निग्रहस्थानम्। (९) पूर्वापरासंगतपदसमूहप्रयोगादप्रतिष्ठित वाक्यार्थमपार्थकं नाम निग्रहस्थानम्।
(१०) प्रतिज्ञाहेतूदाहरणोपनयनिगमनवचनक्रममुल्लंध्यावयवविपर्यासेन प्रयुज्यमानमनुमानवाक्यमप्राप्तकालं नाम निग्रहस्थानम् । (११) पञ्चावयवे वाक्ये प्रयोक्तव्ये तदन्यतमेनाप्यवयवेन हीनं प्रयुञ्जानस्य न्यूनं नाम निग्रहस्थानम् । (१२) एकेनैव हेतुनोदाहरणेन वा प्रतिपादितेऽर्थे हेत्वन्तरमुदाहरणान्तरं वा वदतोऽधिकं नाम निग्रहस्थानम् । (१३) शब्दार्थयोः पुनर्वचनं पुनरुक्तं नाम निग्रहस्थानम् । (१४) पर्षदा विदितस्य वादिना त्रिरभिहितस्यापि पदप्रत्युच्चारणं, तदननुभाषणं नाम निग्रहस्थानम्। (१५) पर्षदा विज्ञातस्यापि वादिवाक्यार्थस्य प्रतिवादिनो यदज्ञानं, तदज्ञानं नाम निग्रहस्थानम् । (१६) परपक्षे गृहीतेऽप्यनुभाषितेऽपि तस्मिन्नुत्तराप्रतिपतिरप्रतिभा नामं निग्रहस्थानम् । (१७) कार्यव्यासङ्गात्कथाविच्छेदो विक्षेपो नाम निग्रहस्थानं भवति । (१८) स्वपक्षे परापादितदोषमनुद्धृत्य तमेव परपक्षे प्रतीपमापादयतो मतानुज्ञा नाम निग्रहस्थानम् । (१९) निग्रहप्राप्तस्यनिग्रहः पर्यनुयोज्योपेक्षणं नाम निग्रहस्थानम् । (२०) अनिग्रहस्थाने निग्रहस्थानानुयोगो निरनुयोज्यानुयोगो नाम निग्रहस्थानम् । (२१) सिद्धान्तमभ्युपेत्या-नियमात्कथाप्रसङ्गोऽपसिद्धान्तो नाम निग्रहस्थानम् । (२२) हेत्वाभासाश्च यथोक्ता असिद्धविरुद्धादयो निग्रहस्थानम् । (२३) अत्रापि - अननुभाषणमज्ञानमप्रतिभा विक्षेपः पर्यनुयोज्योपेक्षणमित्यप्रतिपत्तिप्रकाराः शेषाश्च विप्रतिपत्तिभेदाः ।
(५४) न्यायमते - १. अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणम् । २. एकात्मसमवायिज्ञानान्तरवेद्यं ज्ञानं प्रमाणाद्भिन्नं फलम्, ३. स्मृत्तेरप्रामाण्यम्, ४. परस्परविभक्तौ सामान्यविशेषौ नित्यानित्यत्वे सदसदंशौ च । ५. प्रमाणस्य विषयः पारमार्थिकः, ६. तमश्छाये अद्रव्ये, ७. आकाशगुणः शब्दोऽपौगलिकः, ८. संकेतवशादेव शब्दादर्थप्रतीतिर्न पुनस्तत्प्रतिपादनसामर्थ्यात् । ९. धर्मधर्मिणोर्भेदः, १०. सामान्यमनेकवृत्तिः, ११. आत्मविशेषगुणलक्षणं कर्म। १२. वपुर्विषयेन्द्रियबुद्धिसुखदुःखानामुच्छेदा-दात्मसंस्थानं मुक्तिः ।
श्लोक-३३ से ४४ (सांख्यदर्शनम् ) (१) सांख्याः केचिनिरीश्वराः केचिदीश्वरदेवताः । तेषां मते तत्त्वानां पञ्चविंशतिः । (२) आध्यात्मिकमाधिदैविकमाधिभौतिकं दुःखत्रयम् ।
Jain Education International
For Personal & Private Use Only
www.jainelibrary.org

Page Navigation
1 ... 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712