Book Title: Shaddarshan Samucchaya Part 01
Author(s): Sanyamkirtivijay
Publisher: Sanmarg Prakashak
View full book text
________________
षड्दर्शन समुच्चय भाग - १, परिशिष्ट-६, पारिभाषिकशब्दानुक्रमणी
जाति, १६. निग्रहस्थान ।
अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणम् । प्रमीयते ज्ञानं अनेन इति प्रमाणम् । ज्ञानस्य जनकं द्विविधम् । अचेतनं ज्ञानं च ।
प्रमेयं प्रमाणजन्यज्ञानेन ग्राह्यं वस्तु । दोलायमाना प्रतीतिः संशयः । प्रयोजनमभीष्टं साधनीयं फलम् दृष्टान्तो वादिप्रतिवादिसंमतं निदर्शनम् । सिद्धान्तः सर्वदर्शनसम्मतशास्त्रप्रभृतिः । अवयवाः पक्षादयोऽनुमानस्याङ्गानि । संदेहादूर्ध्वंमन्वयधर्मचिन्तनं तर्कः, स्थाणुरत्राधुना संभवतीति । स्थाणुरेवायमित्यवधारणं निर्णयः । गुरुणा समं तत्त्वनिर्णयार्थं वदनं वादः । परेण समं जिगीषया जल्पनं जल्पः । अपरामृष्टवस्तुतत्वं मौखर्यमात्रं वितण्डा । हेतुवदाभासमाना हेत्वाभासा न सम्यग्घेतवः । परवचनविघातार्थविकल्पोत्पादनानि छलानि । जातयोऽसम्यग्दुषणानि । यैरुक्तैर्वक्तानिगृह्यते तानि निग्रहस्थानानि ।
५५९
(६) नैयायिकदर्शने चत्वारि प्रमाणानि सन्ति । तद्यथा :- १. प्रत्यक्षं २ अनुमानं, ३. उपमानं, ४. शाब्दम् च । (७) इन्द्रियार्थसन्निकर्षोत्पन्नं ज्ञानमव्यपदेश्यमव्यभिचारि व्यवसायात्मकं प्रत्यक्षम् (न्यायसूत्र - १1१1४ ) (८) इन्द्रियं चक्षुरादिमनः पर्यन्तम् । रूपादयस्तदर्थाः ।
(९) सन्निकर्ष: प्रत्यासत्ति: इन्द्रियस्य प्राप्तिः संबन्ध: । स च षोढा । तद्यथा १. संयोगः, २. संयुक्तसमवायः, ३. संयुक्तसमवेत समवायः, ४. समवायः, ५. समवेत समवायः, ६. विशेषणविशेष्यभावः ।
1
(१०) अव्यपदेश्यं नामकल्पनारहितम् । तस्मिंस्तदिति ज्ञानमव्यभिचारि । व्यवसीयतेऽनेनेति व्यवसाय: = विशेषः, विशेषजनितं व्यवसायात्मकं अथवा व्यवसायात्मकं निश्चयात्मकम् ।
(११) यदा प्रत्यक्षं प्रमाणम्, तदा ज्ञानं प्रत्यक्षप्रमाणफलम् । यदा ज्ञानं प्रमाणम्, तदा हानादिबुद्धयः फलम्
(१२) प्रत्यक्षं द्वेधा १. अयोगिप्रत्यक्षं, २. योगिप्रत्यक्षं च । यदस्मदादीना मिन्द्रियार्थसन्निकर्षाज्ज्ञानमुत्पद्यते, तदयोगिप्रत्यक्षम् । तदपि द्विविधं निर्विकल्पकं सविकल्पकं च । तत्र वस्तुस्वरुपमात्र भासकं निर्विकल्पकं यथा प्रथमाक्षसन्निपातजं ज्ञानम् ।
संज्ञासंज्ञिसम्बन्धोल्लेखेन ज्ञानोत्पत्तिनिमित्तं सविकल्पकं यथा देवदत्तोऽयं दण्डी ।
योगिप्रत्यक्षं तु देशकालस्वभावविप्रकृष्टार्थग्राहकम् । तदपि द्विविधं युक्तानां प्रत्यक्षं वियुक्तानां च ।
तत्र समाध्यैकाग्र्यवतां योगधर्मेश्वरादिसहकृतादात्मान्तः करणसंयोगादेव बाह्यार्थसंयोगनिरपेक्षं यदशेषार्थग्रहणं, तद्युक्तानां प्रत्यक्षम् । एतच्च निर्विकल्पकमेव भवति ।
असमाध्यवस्थायां, योगिनामात्ममनोबाह्येन्द्रियरूपाद्याश्रयचतुष्कसंयोगाद्रूपादीनां, आत्ममनः श्रौत्रत्रयसंयोगाच्छब्दस्य, आत्ममनोद्वयसंयोगात्सुखादीनां च यदग्रहणं तद्वियुक्तानां प्रत्यक्षम् । तच्च निर्विकल्पकं सविकल्पकं च प्रतिपत्तव्यम् ।
(१३) तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानं, पूर्ववच्छेषवत्सामान्यतोदृष्टं च । पूर्ववत् = केवलान्वयी अनुमानम्। शेषवत् केवलव्यतिरेकी अनुमानम् । सामान्यतोदृष्टम् अन्वयव्यतिरेकी अनुमानम् । पूर्वं कारणं विद्यते यत्रानुमाने तत्पूर्ववत् अर्थात् यत्र कारणेन कार्यमनुमीयते, तत्पूर्ववत् यथा विशिष्टमेघोन्नत्या भविष्यति वृष्टिरिति । शेषं कार्यं तदस्यास्ति तच्छेषवत् अर्थात् यत्र कार्येण कारणमनुमीयते तत्शेषवत् यथा नदीपूर दर्शनाद् वृष्टिः । यत्र अकार्यकारणभूतेनाविनाभाविना लिङ्गेन लिङ्गिनोऽवगमः । तत्सामान्यतोदृष्टानुमानम् यथा बलाकया सलिलस्येति।
For Personal & Private Use Only
Jain Education International
www.jainelibrary.org

Page Navigation
1 ... 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712