________________
શાભરભાષ્યગત ભાષાવિચાર
૧૫
વ્ય એ વિશેષણ લાગુ પાડ્યું નિત્ય સબંધવાળી ‘આકૃતિ ’ ‘ નિત્ય 'ના ‘ પરમાથ નિત્ય ' કે
આકૃતિ વચ્ચેના સબંધ ‘ ઔષપત્તિક ' ન કરી શકે. છતાં શારરવામીએ ફાડ પાડીને આકૃતિ `ને નિત્ય કહી નથી, કારણુ કે શબ્દની જેમ તેતે નથી. તેથી અહી એ પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય છે કે ઔપપત્તિક અને સાથે ‘ શબ્દ 'તે સબધ કયા પ્રકારના છે? કુમારિલ ભટ્ટ ‘ ત્રિકાલાબાધિત તત્ત્વ’એવો દાનિક અથ કર્યાં છે, પરંતુ શખરસ્વામીએ જે રીતે ‘શબ્દ ’ અને ‘આકૃતિ’ વચ્ચેના સંબધની વિભાવના રજુ કરી છે તે જોતાં તે ‘ નિસ ' શબ્દને ‘ કાયમખાણું ', ‘ સુસંગતતા ', · સ્થિરતા ', ‘સાતત્ય ' એ વ્યાવહારિક અક્ષમાં પ્રયોજતા જણાય છે. આ રાદ'માં આપણે સ્પ્રેગ્ના નીચેના મંતવ્યને સમજવા જેવું છે .... ..that the linguistic theory comparable with f will be comprehended more easily, if one translates the term fa by invariable' (an1 નિr by ‘invariability ') instead of ' permanent'. ' આ અર્થાંમાં જ શબ્દ સાથે આકૃતિના સંબધ ઔપપત્તિક હાવાનું અને આકૃતિ પ્રત્યયગ્રા થ—ઓળખી શકાય તેવી ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય હોવાનુ` શખરસ્વામીનુ મંતવ્ય ત`સ ંગત હરી શકે.
શખરસ્વામીની `નિત્યત્વની વિભાવના શાખરભાષ્યમાં નીચે મુજબ સ્પષ્ટ થઈ છે :
-"
“ આઠ વખત ગાય ' શબ્દ ઉચ્ચાર્યાં ', એવુ' લોકો કહે છે, નહીં કે ‘ આઠ ‘ ગાય ’ શબ્દો ' એવુ.... જો એમ હોય તો તેથી શુ' ? આ લેકવચન ઉપરથી જણાઈ આવે છે કે (એક એક ‘ ગાય ' શબ્દ વાર ́વાર ઉચ્ચારવામાં આવ્યે છે એવુ) એ લોકો આળખે છે, અમે પણ એળખીએ છીએ, કેમ કે અમારી ઇન્દ્રિયે નબળી નથી પડી ગઈ. એ જ રીતે ખીજા લોકો પણ એળખે છે કે ‘ આ એને એ જ છે', ઓળખનારા જો ઓળખે છે તે તેમણે અમારી જેમ કહેવુ' જોઈ એ ' કે ' ખો નથી '... ઍલેકો તેને ‘સમાન ’ તરીકે નથી ઓળખતા. તે કેવી રીતે ? · એને એ જ છે ' એ રીતે, અન્યપણુ સ્પષ્ટ જણાઈ આવે તો ‘ભ્રમ થયા એવુ કહેવાય, પણ આ ‘ અન્ય ' હોવા અંગે પ્રત્યક્ષ કે ખીજું કોઈ પ્રમાણું ઉપલબ્ધ નથી,૭૩ આ ચર્ચામાં ખાસ નાંધવા જેવો મુદ્દો એ છે કે શખરસ્વામી શબ્દની ઓળખ કે પ્રતીતિ ઉપર આધાર રાખીને ચર્ચા કરે છે, અને શબ્દ આઠ વાર ઉચ્ચારવામાં આવે ત્યારે એ શબ્દ એકને એક જ છે નહી કે જુદ! જુદા અઠે શબ્દો, એવી લેકોને પ્રતીતિ થાય છે એ બાબત ઉપર ખૂબ ભાર મૂકે છે, શબ્દને ‘નિત્ય માનવાના પાયામાં આ પ્રતીતિના મુદ્દો જ મુખ્ય છે. એમાંના વર્ષાં એના એ જ હવાનુ` પશુ શખરસ્વામી કડી શકે, કેમ કે વાં શબ્દથી અલગ નથી, જ્યારે નાદ તા ક્ષણિક છે,
આ પ્રતીતિમાંના નિત્યત્વના સંદ'માં જ એક બાજુ શબ્દ અને ખીજી બાજુ અને લગતી બુદ્ધિવૃત્તિ તથા કમ એ બે વચ્ચેના ભેદ સ્પષ્ટ પખાઈ આવે છે. ઉચ્ચારણક્રિયા અને બુદ્ધિવૃત્તિ એક પછી એક એમ ક્રમમાં આવે છે, છતાં શબ્દપ્રતીતિ વખતે એ શબ્દ એનો એ જ છે એવી પ્રતીતિ થવા માટે તે કોઈ પ્રત્યક્ષ આધાર પૂરો પાડતા નથી, કેમ કે શખસ્વામીના મ ંતવ્ય અનુસાર તે વર્ણની સીધી પ્રતીતિ જ શબ્દ અંગેનું કાયમીપણુ કે સાતત્ય દર્શાવે છે. શબ્દ જેમ એમાંના વર્ણનો હરહંમેશ નિર્દેશ કરે છે તેમ બુદ્ધિવૃત્તિઅને
