________________
tr પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપરા વિશેષાંક ET ભારતીય સંસ્કૃતિમાં ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા
ડો. નરેશ વેદ
લેખક પરિચયઃ વલ્લભ વિદ્યાનગરને પોતાની કર્મભૂમિ બનાવી જેમણે શિક્ષણ તેમ જ સાહિત્યક્ષેત્રે પરિણામલક્ષી કામ કર્યું છે તેવા ર્ડો. નરેશ વેદનાં નામ કામથી શિક્ષણ, સાહિત્ય-જગતની કોઈ વ્યક્તિ ભાગ્યે જ અજાણ હશે. વિશ્વ તેમજ ભારતીય સાહિત્યના બહોળા વાચન-લેખનથી અને નોખી અભિવ્યક્તિથી તેમણે સાહિત્યજગતમાં આગવી ઓળખ ઉભી કરી છે. ત્રણ-ત્રણ યુનિવર્સિટીના કુલપતિ પદને શોભાવનાર શ્રી વેદ સાહેબને મન અધ્યાપક હોવું વધારે મુલ્યવાન બાબત છે. વર્ષોથી તેમના સ્વાધ્યાયનો લાભ પ્રબુદ્ધજીવનના વાચકોને મળી રહ્યો છે તેને આપણા સદ્દભાગ્ય જ ગણી શકાય.
પ્રબદ્ધ શરુવન : ભારતીય ગુરુપરંપચ વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુપરંપચ વિરોષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપરા વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક છે પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક
પરંપરાગતતા એ ભારતીયતાનું એક દ્યોતક લક્ષણ છે. બૃહસ્પતિ હતા અને દાનવોના ગુરુ શુક્રાચાર્ય હતા. જે ભારતીય પ્રજા, ચાહે ગમે તે જ્ઞાતિ, જાતિ, વર્ણ, કોમ કે માનવયોનિમાં દરેક જ્ઞાતિમાં વંશ, કુળ અને ગોત્રના ખ્યાલો ધર્મની હોય, એના આચાર, વિચાર, વિહાર અને વ્યવહારમાં છે. એ મુજબ માતા દ્વારા કુળ મળે છે, પિતા દ્વારા વંશ મળે છે
વર્ષોથી ચાલી આવતી પરંપરાઓનું પાલન કરનારી છે. અને ગુરુ દ્વારા ગોત્ર મળે છે. 8 ભારતીય લોકો કથા, કીર્તન, તર્પણ, ભંડારો, દાન, દક્ષિણા, સંગીત, ચિત્ર અને નૃત્ય જેવી લલિત કથાઓમાં પણ છે હોમ, હવન, પૂજા, વિવાહ, વાસ્તુ, વરસી, યાત્રા વગેરે જેવી ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા ચાલી આવે છે. કોઈ ગુરુએ ગાયન કે
અનેક પરંપરાઓનું સદીઓથી પાલન કરે છે. અહીં કન્યાદાન, વાદનમાં પ્રયોગો કરીને વિશિષ્ટ શૈલી વિકસાવી હોય અને 9 ગોદાન અને ધનદાનની જેમ વિદ્યાદાનની પણ પરંપરા છે. એમની શિષ્ય પરંપરા દ્વારા એ વધુ વિકાસ પામી હોય તો, શું
ભારતીય સંસ્કૃતિમાં વિદ્યાની બે મુખ્ય શાખાઓ છેઃ (૧) એવી પ્રસ્તુતિ કરનારાના “ઘરાના' બન્યા છે. જેમકે ગ્વાલિયર, 8 3 અપરા વિદ્યા અને (૨) પરાવિદ્યા. ઋગ્વદ, યજુર્વેદ, સામવેદ જયપુર, આગ્રા, પતિયાલા, દિલ્હી, કિરાના, રામપૂર, મેવાલી ૩ જે અને અથર્વવેદ જેવા વેદો; આયુર્વેદ, ધનુર્વેદ, ગાંધર્વવેદ અને વગેરે ઘરાનાઓ છે. એ જ રીતે, કથક્કલી, મણિપુરી, કે શું અર્થશાસ્ત્ર જેવા ઉપવેદો; શિક્ષા, કલ્પ, વ્યાકરણ, નિરુક્ત, કુચીપુડી, ભરતનાટ્યમ વગેરે ઘરાનાઓ નૃત્યકલામાં પણ શું , છંદ અને જ્યોતિષશાસ્ત્ર જેવા વેદાંગો; ધર્મશાસ્ત્ર, છે. સંગીતકલામાં બિસ્મીલાખાન, પન્નાલાલ, ભીમસેન જોષી, 9 પુરાણશાસ્ત્ર, મીમાંસાશાસ્ત્ર, અને તર્કશાસ્ત્ર જેવા ઉપાંગો; પંડિત જશરાજ, વિષ્ણુ ભાતખંડેની જેમ દીર્ધ શિષ્ય પરંપરાઓ સ્થાપત્ય, શિલ્પ, ચિત્ર, નૃત્ય, સંગીત જેવી અને તરણ, તસ્કર, છે, તેમ ચિત્રકલામાં રવીન્દ્રનાથ, રવિવર્મા વગેરેની શિષ્ય
વ્યાપાર, વણજ વગેરે જેવી વિદ્યાઓ અપરા વિદ્યાઓ છે. જ્યારે પરંપરાઓ છે અને નૃત્યકલામાં અરૂંધતી, પંડિત ઉદયશંકર : ૐ આત્મજ્ઞાન આપતી અધ્યાત્મવિદ્યા પરાવિદ્યા છે. વિદ્યાની આ વગેરેની શિષ્ય પરંપરાઓ છે. ગુરુનાં વચનો અને $ બંને શાખાઓમાં ગુરુ-શિષ્ય પરંપરા છે.
આચરણોમાંથી નિષ્પન્ન થતું જ્ઞાન, એમના શિષ્યો શ્રવણ, આ પરંપરાનો ઉલ્લેખ અને એનું અનુમોદન સાં, યોગ, મનન, ચિંતન, નિદિધ્યાસન, અને પુનરાવર્તન દ્વારા ન્યાય, વૈશેષિક, પૂર્વમીમાંસા અને ઉત્તરમીમાંસા એમ છયે આત્મસાત કરીને પોતાના શિષ્યોમાં પ્રસારિત કરતા હતા દર્શનોમાં છે. આ દેશમાં પ્રગટ થયેલા હિંદુ, જૈન, બૌદ્ધ અને અને એ કારણે જ આપણા દેશમાં ભારતીય સંસ્કૃતિ અને
શીખ - એમ ચારેય મુખ્ય ધર્મોમાં છે; શૈવ, શાક્ત, વૈષ્ણવ, સનાતન ધર્મની પરંપરાનું સાતત્ય સચવાયું છે. આ ગાણપત્ય અને આદિત્ય જેવા ધર્મસંપ્રદાયોમાં છે; મંત્ર, યંત્ર, શાસ્ત્રોના અભિપ્રાય મુજબ દરેક વિદ્યાના આદ્યગુરુ શિવ જ તંત્ર, આગમ, નિગમ, કબીર, દાદુ-દયાળ, પલટુ વગેરે જેવા મનાય છે. ભગવાન સદાશિવનો પ્રથમ ગુરુના રૂપમાં જ ૨ હું ધર્મસાધના પંથોમાં છે; સૂફી, બાઉલ, સિદ્ધ, નાથપંથી અવતાર થયો હતો. તે ગુરુ જ દક્ષિણામૂર્તિ તરીકે ઓળખાય ? 8. મહાત્માઓમાં, નિર્ગુણ અને સગુણ માર્ગી સંતોમાં અને છે. એમના દ્વારા ગુરુ-શિષ્ય પરંપરાનો પ્રારંભ થયો કહેવાય છે
મહાધિપતિ મહંતોમાં પણ છે.માનવના તો ગુરુ હોય, પરંતુ છે. ભગવાન શિવે રામકથા પહેલા પાર્વતીજીને અને દેવ અને દાનવની, એટલે કે સૂર-અસૂરની યોનિમાં પણ ગુરુ- કાગભુષડીને સમજાવી, કાગભુષડીએ યાજ્ઞવલ્કક્ય ત્રષિને શિષ્ય પરંપરાનો ઉલ્લેખ મળે છે. જેમકે, દેવોના ગુરુ કહી, યાજ્ઞવલ્કક્ય દ્વારા ભારદ્વાજ ઋષિને અને એમના શિષ્યો
'' પ્રબુદ્ધ જીવન: ભારતીય ગુરુ પરંપરા વિશેષાંક : (ઓગસ્ટ-૨૦૧ીકે
પ્રબુદ્ધ જીવન ભારતીય ગુરુપરંપરા વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુપરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન ભારતીય ગુરુપરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવનઃ ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક
