________________
: પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગરુ પરંપરા વિશેષાંક : અને ગાંધીજીના દેહાંત પછી તેઓ પોતાની સાધનામાંથી જ કર્યું છે. કારણ કે જે શિક્ષક હોય તે વિદ્યાર્થી પણ હોય બહાર આવ્યા અને વિવિધ કાર્યો - આંદોલનો શરૂ કર્યા. તેમણે જ'. અને “જ્યારે ફરતો નહોતો, ત્યારે પણ અધ્યયન - જાહેર કર્યું: “મારું કામ ગાંધીવિચારની દિશામાંનું જ છે'. અધ્યાપન સિવાય કાંઈ જ કર્યું નથી'. એક શિક્ષક તરીકે તેમણે 3 જન્મજાત શિક્ષક
વિદ્યાર્થીઓના આંતર-બાહ્ય જીવનને ઘડવાનું કામ કર્યું છે જન્મજાત શિક્ષક - લોક શિક્ષક જ હતા. તેઓ તો એક ઉત્તમ લોકશિક્ષકના નામે તેમણે વ્યાપકરૂપે જનતાની ? 9 આજીવન વિદ્યાર્થી રહ્યા અને ઉત્તમ શિક્ષક સાબિત થયા. ચેતનાને ઢંઢોળવા-જગાડવાનું કાર્ય કર્યું છે. છેમહાત્મા ગાંધીજીને કોર્ટમાં પૂછવામાં આવેલું કે “તમારો ધંધો જેમનું શૈશવ - કિશોરાવસ્થા દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગાંધીજી ? ૐ શો છે?' ત્યારે તેમણે જવાબ આપેલો: “મારો ધંધો કાંતવાનો સંગે વીતેલાં અને તે અનુભવો - પ્રસંગોનું ઉત્તમ પુસ્તક ક
અને વણવાનો (Spinner and Weaver) છે'. આ વાત યાદ “જીવનનું પરોઢ' જેમણે આપ્યું તે પ્રભુદાસ ગાંધી વિનોબાના છું કરીને એક વખત વિનોબાજીએ કહેલું: “મને કોઈ મારા ધંધા વિદ્યાર્થી તરીકે રહેલા. તેમણે પોતાનો અનુભવ દર્શાવ્યો છેઃ ૪ વિષે પૂછે તો હું કહું કે મારો ધંધો શિક્ષકનો છે.
વિનોબાજી જ્યારે ભણાવવા બેસતા અને ભતૃહરિ, વાલ્મીકિ, ૬ વિનોબાજીએ ભૂદાન, ગ્રામદાન, સંપત્તિદાન, જીવનદાન, કાલિદાસ, શંકરાચાર્ય, વ્યાસાદિની વાણી સંભળાવતા ત્યારે જૈ : શાંતિસેના, સર્વોદય પાત્ર, આચાર્યકુળ, છ આશ્રમોની એમના દિવ્ય પ્રકાશે હું આશ્ચર્યમુગ્ધ અને પાણી પાણી થઈ ? છે સ્થાપના વગેરે કેટલાયે કાર્યો કર્યા પણ તેમના હૃદયનો ધર્મ જતો. અમે અનુભવતા કે જે રીતે ભણાવતા - ભણાવતા છે.
તો શિક્ષકનો જ હતો. એક વાર તેમણે કહેલુંઃ “મારો જન્મ જ બાપુજી (ગાંધીજી) અમૃત પીવડાવી શકતા, એ જ રીતે વિદ્યાર્થીઓ માટે થયો છે'. તેમણે ભૂદાનાદિ જે કાર્યો કર્યા, વિનોબા પણ મધુર અમૃત અમારા હૃદયમાં સીંચી રહેતા'. ? અભિયાન ચલાવ્યા તેમાં વ્યાપક લોકશિક્ષણ અને વિનોબાજી વિદ્યાર્થીને પોતાના આરાધ્યદેવ જ લાગતા. આત્મશિક્ષણ જ ચાલ્યું.
તેમની શિક્ષણ વિશેની મિતાક્ષરી વ્યાખ્યા પણ સ-ચોટ છેઃ - ૧૯૩૫માં એક પત્રમાં એમણે લખેલું: “મારા જીવનમાં “શિક્ષક વિદ્યાર્થીપરાયણ, વિદ્યાર્થી શિક્ષકપરાયણ, બંને ?
બીજું જે કાંઈ હું કરીશ, તેની કિંમત જગતે જે આંકવી હોય તે જ્ઞાનપરાયણ, જ્ઞાનસેવાપરાયણ !” ગાગરમાં સાગર જેમ ? 8 આંકે, પરંતુ મારી દ્રષ્ટિએ હૃદય ધોવાની ક્રિયા - શિક્ષણનું થોડામાં જાણે આખું શિક્ષણશાસ્ત્ર ખોલી આપ્યું છે. શું આ તીર્થસ્થાન જ મારું મુખ્ય જીવન છે. મારા વિદ્યાર્થીઓ અને જે. કૃષ્ણમૂર્તિએ કહેલું અહીં નોંધવાનું મન થાય: “સાચો + , મારા પારસ્પરિક સંબંધનું વર્ણન કરવું હોય તો ચંદ્ર - ચકોર શિક્ષક અંદરથી સમૃદ્ધ હોય છે અને તેથી એ પોતાને માટે કંઈ 9
કે મેઘ - ચાતક ઈત્યાદિ કાલ્પનિક દ્રષ્ટાંતો જ ખોળવાં પડે . જ માગતો નથી. તે મહત્ત્વાકાંક્ષી નથી હોતો કે કોઈ પ્રકારે 3 નિત્ય નવું શીખવું અને બીજાને શીખવવું એ વિનોબાના સત્તા પણ નથી શોધતો. તે સમાજના દબાણથી તેમજ 9 9 વ્યક્તિત્વનું પ્રમુખ પાસું રહ્યું હતું. તેમણે અત્યંત પરિશ્રમપૂર્વક સરકારની સત્તાથી મુક્ત છે'. વિનોબાજીએ કહેલું: ‘કોઈ મારા C છ અધ્યયન કરેલું અને પછી પદયાત્રાઓ - ગોષ્ઠીઓ, સંમેલનો પર આક્રમણ કરી પોતાનો વિચાર સમજાવી મને પોતાનો હૈ 8 - શિબિરોમાં લોક કેળવણીના ભાવથી વિતરણ કર્યું. ગુલામ બનાવી શકે છે, પરંતુ વિચાર સમજાવ્યા વિના કોઈ *
આસેતહિમાલય તેમની જે પદયાત્રા ચાલી તે દ્વારા લોક પ્રયત્ન કરશો તો લાખ પ્રયત્ન છતાં કોઈની સત્તા મારા પર શું + કેળવણીનું જે અજોડ કાર્ય થયું, તેનો વિશ્વમાં જોટો મળે તેમ આવશે નહીં.” નથી. ૧૩ વર્ષ વણથાક્યા સૂર્યની જેમ જ નિયમિતતાથી તેઓ
આચાર્ય, સંત અને રાષિ & ફર્યા અને દરરોજ બે-ત્રણ સભાઓ-મિટિંગોને સંબોધી. વિનોબાજી આચાર્ય, સંત અને ઋષિ હતા. આપણા શું આ ભૂદાનાદિ આંદોલન દ્વારા હજારો નિષ્ઠાવાન - સમર્પિત ઋષિ-મુનિઓ, સંત-સાધુ ઓ , આચાર્યો ખરેખર ઉત્તમ જ કાર્યકરોની ફોજ તૈયાર થઈ. તેમણે કહેલું: ‘મારું સમગ્ર જીવન શિક્ષકો - કેળવણીકારો જ હતા. સમાજને, વ્યક્તિઓને, હૈ શુ જ શિક્ષણ કાર્યમાં વિત્યું છે - ક્યારેક આત્મશિક્ષણ ચાલ્યું. રાજ્યને કે શાસકોને તેમનાં માર્ગદર્શન-પ્રેરણા અને બોધ જ & ક્યારેક વિદ્યાર્થીઓનું શિક્ષણ ચાલ્યું તો ક્યારેક લોકશિક્ષણ સતત સાંપડતાં. ઋષિઓ મંત્રના - જ્ઞાનના દષ્ટા - શોધક
- કાર્યકર્તાઓને શિક્ષણ ચાલ્ય', પોતાની પદયાત્રાના હેત હતા તો સંતો જ્ઞાન-સમજના પ્રસારક હતા. આચાયો ૪ અંગે એક વાર કહેલું: “મારી પદયાત્રા ૧૩ વર્ષ ચાલી અને જીવનવિદ્યાના ઉપાસકો અને તત્ત્વને ખોલી આપનાર હતા.
એમાં મેં જો કોઈ કામ કર્યું હોય તો તે શિક્ષક અને વિદ્યાર્થીનું વિનોબાજીમાં આ ત્રિમૂર્તિ સહજ દુષ્ટ થાય છે. વિનોબાજીએ મોગસ્ટ -૨૦૧૭) . ; પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપરા વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપરા વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક ૨ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક
પ્રબુદ્ધ જીવન ભારતીય ગુરુપરંપરા વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુપરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન ભારતીય ગુરુપરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવનઃ ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક
(૧૦૧){
