________________
1; પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગરુ પરંપરા વિશેષાંક :
મધ્યકાલીન જૈન સાહિત્યમાં ગુરુમહિમા
ડો. અભય દોશી
લેખક પરિચય : ડો. અભય દોશી મુંબઈ યુનિવર્સિટીના ગુજરાતી વિભાગના અધ્યક્ષ છે. જૈન અભ્યાસી વિદ્વાનોમાં તેમનું નામ માનભેર લેવાય છે. તેમણે ચોવીસી સ્વરૂપ અને સાહિત્ય પર શોધ નિબંધ લખી પીએચ.ડી.ની ઉપાધી હાંસલ કરી છે. તેઓ સ્વયમ પણ પીએચ.ડી.ના માર્ગદર્શક છે. તેમની પાસેથી જૈન સાહિત્યના સંશોધન-સંપાદનના છ જેટલા પુસ્તકો પ્રાપ્ત થયા છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપરા વિશેષાંક પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક ૨ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક
ને ધર્મમાં દેવતત્વ પછી ગુરુતત્ત્વનો મહિમા સ્વીકારવામાં જીવનચરિત્રો અને અનેક ઐતિહાસિક ઘટનાની માહિતી પણ ઉપલબ્ધ $ આવ્યો છે. જે દેવની ઓળખાણ કરાવે તે ગુરુ, જે દેવત્વની પ્રાપ્તિનો થતી રહી છે. મધ્યકાળની આ પરંપરાને લીધે જ હીરસૂરિ જેવા $ 8 સાધનામાર્ગ દર્શાવે તે ગુરુ, જે પરમની સાથે પ્રીતિ જોડી આપે તે પ્રતાપી પુરૂષનું ચરિત્ર આપણને વિસ્તારથી જાણવા મળે છે. આ છે છે સદ્ગુરુ, અજ્ઞાનના અંધકારથી જ્ઞાનના પ્રકાશ તરફ ગતિ કરાવે તે પરંપરામાં જ્ઞાનવિમલસૂરિ, સત્યવિજયજી, વીરવિજયજી આદિ અનેક છે ગુરુ.
મહાપુરૂષોના ચરિત્રો ઉપલબ્ધ થાય છે. આ રાસરચનાની પરંપરાનું આવા મહત્તર ગુરુતત્ત્વનું આલેખન પરમાત્માના સ્તુતિ- અનુસંધાન આધુનિક કાળમાં પણ રહ્યું છે. વિજયપ્રેમસૂરિના કાળધર્મ * સ્તવનોની સાથે જ સમગ્ર મધ્યકાળમાં વ્યાપકપણે થતું રહ્યું છે. બાદ જગચંદ્રવિજયજીએ (વર્તમાનમાં આચાર્ય) ‘ગુરુગુણવેલી કે - મધ્યકાળમાં ખૂબ વ્યાપકપણે સર્જાયેલ સાહત્યિપ્રકાર ‘રાસ' અથવા રાસની રચના કરી છે, જેમાં પ્રાસાદિક રીતે વિજયપ્રેમસૂરીશ્વરજી - & “રાસાઓમાં પણ આ ગુરુમહિમાનો પ્રભાવ પથરાયેલો જોવા મળે મહારાજનું ચરિત્ર આલેખાયું છે.
છે. મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં કેટલાયે મુનિ ભગવંતોએ પોતાના ગુરુના કવિ ઋષભદાસકૃત હીરવિજયસૂરિરાસમાંથી ગુરુમહિમાની નિર્વાણ (કાળધર્મ) અવસરે તેમના વિરહની પીડાને રાસના માધ્યમથી એક-બે કડીઓ જોઈએ; અભિવ્યક્ત કરી છે. આ રાસાઓમાં ગુરુવિરહની વેદનાની સાથે જ દીવની શ્રાવિકા લાડકીબાઈ હીરવિજયસૂરિને દીવ આવવાની ગુરુગુણોની મધુર સ્મૃતિ પણ શિષ્યના ચિત્તપટલ પરરમતી જોવા વિનંતી કરતા કહે છે; હું મળે છે. ગુરુનિર્વાણના અવસરે શિષ્ય ક્યારેક સંક્ષેપમાં સમગ્ર ગુરુના “સઘલે જ્યતિ કરતો તે સદા, ભંયરા માંહિ ન ઉગ્યો કદા; છે. { જીવનનું - ચરિત્રનું સંકીર્તન પણ કરે છે. ગુરુનિર્વાણરાસ જેવી જ સુંયરાના વાસી છું અમ, તિહાં અજવાળું કીજે તમ.' છે હું બીજી પરંપરા ગુરુપટ્ટાભિષેક રાસની છે. ગુરુનીગચ્છાધિપતિપદે
હે ગુરુદેવ! આપ સૂર્યસમી સર્વત્ર જ્યોતિ પ્રકાશ) કરો છો, ૨ કે આચાર્યપદે સ્થાપના થાય, ત્યારે ગુરુના અહોભાવથી આલોકિત
પણ ભોંયરામાં ક્યારેય ઉગતા નથી. અમે ભોંયરાના (દીવ જેવા રચના શિષ્યમુનિઓના પરિવાર દ્વારા થતી હોય છે.
દૂઅદેશ) રહેવાસી વિનંતી કરીએ છીએ કે તમે ત્યાં પધારો અને હું છે. સં. ૧૪૧૫માં કવિ જ્ઞાનકલશ રચિત જિનદયસૂરિ
પ્રકાશ ફેલાવો. હું પટ્ટાભિષેકરા ઉપલબ્ધ થાય છે. વળી તપાગચ્છીય આનંદવિમલસૂરિ
ગુરુ પ્રત્યે કેવી અંત:કરણની ભાવના!લાડકીબાઈની વિનંતીથી 8 માટે ગજલાભ નામના કવિનો આનંદવિમલસૂરિ રાસ સં. ૧૫૯૭નો
ગુરુ દીવ સમીપ ઉના પધાર્યા અને તે જ તેમનું અંતિમ ચાતુર્માસ કે ઉપલબ્ધ થાય છે. ૧૬૪૯માં વિજયસેનસૂરિ રાસ નામની દયાકુશલની
બની રહ્યું. રચના ઉપલબ્ધ થાય છે. ૧૬૫૨માં હીરવિજયસૂરિના નિર્વાણને
એ જ રીતે પ્રેમસૂરિરાસમાં કવિ જગચંદ્રવિજયજીએ પણ સુંદર છે & વર્ણવતા પરમાણંદ અને વિવેકહર્ષના રાસો ઉપલબ્ધ થાય છે.
રીતે ગુરુગુણોનું આલેખન કર્યું છે; 3 ૧૬૫૫માં હીરવિજયસૂરિ પરિવારના કલ્યાણવિજયજીના ચરિત્રને વર્ણવતો કલ્યાણવિજયગણિ રાસ મળે છે. ૧૬૫૮ માં જિનચંદ્રસૂરિ
પ્રતિબોધી તું ગુણીજનો પણ શિષ્ય બીજાના કરતો અને અકબરના મિલનને વર્ણવતો લબ્ધિકલ્લોલનો રાસ મળે છે.
અહો ! અહો ! નિસ્પૃહતા તારી અમ જીવનને વરજો. સં. ૧૯૭૧માં વિજયસેન-નિર્વાણરાસ (વિદ્યાચંદનો) ઉપલબ્ધ થાય રાસ જેવું જ પૂર્વમધ્યકાળનું એક વ્યાપક મહિમાવંત સ્વરૂપ છું છે. મધ્યકાળમાં આ પરંપરા અત્યંત વ્યાપક હતી. મધ્યકાળની આ 'ફાગુ' રહ્યું છે. ફાગુસ્વરૂપમાં સામાન્ય રીતે વસંતઋતુનું વર્ણન છે.
વ્યાપક પરંપરાને લીધે આપણે જૈન સંઘના અનેક સાધઓના અપેક્ષિત હોય છે. જૈન કવિઓએ ગુરુમહિમાનું ગાન કરવા
પ્રબુદ્ધ જીવન ભારતીય ગુરુપરંપરા વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુપરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન ભારતીય ગુરુપરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક જ પ્રબુદ્ધ જીવનઃ ભારતીય ગુરુ પરંપચ વિશેષાંક
.
પ્રબદ્ધ જીવન : ભારતીય ગુરુ પરંપરા વિશેષાંક :
ઓગસ્ટ- ૨૦૧૭
