________________
8
है
2
2
ર
8
ર
8
મ
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
ஸ் ஸ்
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
0 70
ஸ்ஸ்
શ્રી જીવાજીવભિગમ સૂત્ર
ઘર્ડા. કલા એમ. શાહ
इमीसे णं भंते । रयणप्पभाए पुढवीए णेरइयाणं
सरीरवा किं संघयणी पण्णता ?
गोयम छ, संघयणाणं असंघयणी, जेवडी, जेव
छिरा, गवि हारु, जे पोगल्ला अणिड्डा जाव
अमणा मा ते तेसिं सरीर संघयत्ताए परिणमति । વં નાવ અદ્ભુસત્તમા
P
પ્રશ્ન : હે ભગવન્ ! રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારકીઓના શરીરોનું ટક્યું સંહનન હોય છે?
2
ઉત્તર ઃ હે ગૌતમ! છ પ્રકારના સંહનનમાંથી તેને એક પણ પ્રકારનું સંહનન નથી. તેના શરીરમાં હાડકાંઓ નથી. નો (શિરાઓ) નથી, સ્નાયુ નથી, જે પુદ્ગલ અનિષ્ટ અને અમનોજ્ઞ તેહોય છે. તે તેના શરીર રૂપમાં એકિત થઈ જાય છે. આ પ્રમાણે ?સપ્તમ પૃથ્વી કહેવું જોઈએ.
ર
ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નો અને સર્વજ્ઞ પ્રભુ મહાવીરે આપેલ ઉત્તરો જેમાં સંગ્રહાયા છે તે શ્રી જીવાજીવભિગમ સૂત્ર ત્રીજા આગમ સૂત્ર ઠાણાંગ સૂત્રનું ઉપાંગ સૂત્ર છે. આ આગમનું નામ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત બંને ભાષામાં વીગમ છે. તે વ્યવહારમાં ૨‘જવાભિગમ’ એવા નામે પ્રસિદ્ધ છે.
2 જીવાજીવભિગમ સૂત્ર મુખ્યત્વે દ્રવ્યાનુયોગ પ્રધાન છે. તેમાં અધ્યયન ટ સ્વરૂપ નવ પ્રતિપત્તિ અને અંતે સર્વ જીવ પ્રતિપત્તિ છે જેમાં કોઈકમાં ઉદ્દેશો પણ છે. સત્તવમાં નવ પેટા પ્રતિપત્તિઓ છે.
8
8
8
ર
8
આ જીવાજીવભિગમ નામ સમ્યજ્ઞાન હેતુ વડે પરંપરાએ મુક્તિપદ પ્રાપકપણાથી શ્રેયસકારી છે. તેથી વિઘ્નની ઉપશાંતિ માટે, શિષ્યોને મંગલબુદ્ધિ માટે પોતાને પણ મંગરૂપ હોવાથી મંગલને સ્થાપે છે.
8 આ આગમ – જીવાભિગમ સૂત્રનો વર્જ્ય વિષય છે. હું જીવાભિગમ એટલે જીવ દ્રવ્યનો બોધ અને અવાભિગમ એટલો
8
8
અજીવ દ્રવ્યનો બોધ. આ ઉપાંગ સૂત્રમાં પ્રશ્નોત્તર રૂપે પદાર્થોની પ્રરૂપણા કરવામાં આવી છે.
8
2 આ સૂત્રમાં હું અધ્યયનો, ૮ ઉદ્દેશો અને ૪૭૫૦ શ્લોક છે.
? આ સૂત્રની ભાષા ગદ્યાત્મક છે જેમાં જીવ અવનું સ્વરૂપ બતાવ્યું
છે.
૧૪
આ સૂત્ર એક સ્કંધરૂપ છે. તેમાં સંસારી જીવોની નવ પ્રતિપત્તિ પેટા ભેદ કરીને સંસારી જીવોના નવ પ્રકાર કહ્યા છે.
(અધ્યયન) અને સર્વ અવની નવ પ્રતિપત્તિ છે.
દરેક પ્રતિપત્તિનો સંક્ષેપમાં પરિચય આ પ્રમાદી છેઃ
2
પ્રતિપત્તિ-૧ : પ્રથમ પ્રતિપત્તિમાં પ્રસ્તુત આગમના દૈ~ ~ ~ ~ ~ ~
ર
૫૯
8
18
ર
મંગલાચરણ-પૂર્વક ગ્રંથના વર્જ્યવિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાંતે આવ્યું છે, ત્યારબાદ અજીવ દ્રવ્યના ભેદ-પ્રભેદ, તેમજ જીવના બે ભેદોનું ૨૩ દ્વારથી વિસ્તૃત વર્ણન ક૨વામાં આવ્યું છે. આ રીતે પ્રથમ પ્રતિપત્તિમાં અજીવ દ્રવ્ય અને સિદ્ધોના વર્ણન ઉપરાંત બે પ્રકારના સંસારી જીવો અને તેની ઋદ્ધિનું ૨૩ પ્રકા નિરૂપણ છે.
2
ર
ર
8
પ્રસ્તુત સૂત્રમાં અજીવાભિગમના ભેદ-પ્રભેદોનું કથન છે.? અવાભિગમની વક્તવ્યતા અલ્પ હોવાથી તેનું વર્ણન પહેલા કર્યું છે. અવાભિગમના બે પ્રકાર (૧) અરૂપી અજીવ (૨) રૂપી અવ.
મ
ર
પ્રતિપત્તિ-૨ : ત્રિવિધ નામની બીજી પ્રતિપત્તિમાં સંસારી જીવોને ત્રણ પ્રકારમાં સંગ્રહિત કરી તેની વ્યવસ્થિતિ, કાપસ્થિતિ ર અંત અને બંધ સ્થિતિ આદિનું નિરૂપણ છે. 2 પ્રતિપત્તિ-૩ : આ પ્રતિપત્તિમાં સંસારી ોના ચાર પ્રકારનું દે વિસ્તૃત વર્ણન છે.
P
8
નૈષિક-૧ : પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં નૈષિક જીવોના નિવાસસ્થાનરૂપ નરક, પૃથ્વીઓના નામ, ગોત્ર, પરિમાશ, નકવાસીઓની સંખ્યા, નરકે પૃથ્વીથી લોકાંતનું અંતર, ઘનધિ, વલયોનું પ્રમાણ, સર્વ જીવોનો નરક પૃથ્વીમાં ઉપપાત વગે૨ વિષયોનું પ્રતિપાદન છે.
નૈષિક-૨ : આ ઉદ્દેશકમાં નરક વાર્સના સ્થાન, સંસ્થાન, વર્ણાદિ તેમ જ નૈરયિકની સ્થિતિ અને વેદનાનું પ્રતિપાદન છે. નૈરષિક-૩ : આ ઉદ્દેશકમાં નારીઓનું પુદ્ગલ પરિણમન અને વેદનાનું પ્રતિપાદન છે.
8
પ્રતિપત્તિ-૪ : આ પ્રતિપત્તિમાં સંસારી જીવીની ભવસ્થિતિ, તે કાયસ્થિતિ અને અંતરનું પ્રતિપાદન છે.
પ્રતિપત્તિ-૫ : આ પ્રતિપત્તિમાં છ પ્રકારના સંસારી જીવો તે સંબંધી વર્ણન છે. ર
પ્રતિપત્તિ-૬ : આ પ્રતિપત્તિમાં સાત પ્રકારના સંસારી જીવોની સ્થિતિ, કાયાસ્થિતિ, અંતર અને અન્ય બહુત્વનું પ્રતિપાદન છે. પ્રતિપત્તિ-૭ : આ પ્રતિપત્તિમાં આઠ ભેદોનું કથન છે. મ પ્રતિપત્તિ−૮ : આ પ્રતિપત્તિમાં ત્રસ અને સ્થાવર જીવોના?
8
ஸ் ஸ் ஸ்
8
2
8
મ
પ્રતિપત્તિ : ચોથી પ્રતિપત્તિમાં સંસારી જીવોના પાંચ ભેદ કહ્યા છે. અહીં તે પાંચના પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય રૂપ બે-બે ભેદ કરીને સંસારી જીવોના દશ ભેદ કર્યા છે.
ર
8
