________________
8
8
ર
2
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
ஸ் ஸ்
8
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
ஸ்ஸ்ஸ் ஸ்
2
2 અહીં કલ્પ એટલે સાધુ-સાધ્વીઓના વિવિધ પ્રકારના હૈ આચારોનું અને તે દરેક આચારમાં પ્રાયશ્ચિત લાગવાના કારણો, પ્રાયશ્ચિતને કરવાનો વિધિ વગેરે હકીકતો બહુ જ વિસ્તારથી 8 સમજાવી છે, તેથી આ સૂત્ર બૃહત્કલ્પસૂત્ર આવા યથાર્થ નામે 2 ઓળખાય છે. કલ્પ શબ્દના ઐતિસાહિક તીર્થાદિના વર્ણન વગેરે તે અર્થો પણ શબ્દકોષ્ઠાદિમાં જણાવ્યા છે. પણ તે અર્થોમાંથી આચાર ? રૂપ અર્થ જ આ પ્રસંગે લેવાનો છે. બીજા ગ્રંથોમાં આ સૂત્રના ૨ (૧) વૈદકલ્પસૂત્ર, (૨) બૃહત્સાધુકલ્પ, (૩) કલ્પાયન (૪) કલ્પ આચાર નામો પણ જણાવ્યાં છે. તેમાંના ત્રીજા નામનો
2
ર
2
2
2
2
ઉપયોગ યોગોહનની ક્રિયા કરતાં ઉદ્દેશાદિ કરવાના આદેશો બોલવામાં કરાય છે. ને દસાકવવહારા અહીં કલ્પ શબ્દથી જ ? બૃહત્કલ્પસૂત્રનું ગ્રહણ કર્યું છે. બીજા બે નામોનો ઉપયોગ બહુ તે જ ઓછી જણાય છે. જેમ દશવૈકાલિક સૂત્ર અને ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રના ? નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ અને ટીકાઓ મળી શકે છે, તેમ ૬ છેદ * સૂર્ગામાં આ શ્રી બૃહત્કલ્પસૂત્રના નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ અને ટીકા મળી શકે છે. જે સૂત્રની ઉપર આ ચાર સાધનો મળી શકતાં હોય, તેવાં સૂબો બહુ જ ઓછા જણાય છે. શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ શ્રી પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ નામના પૂર્વના ત્રીજા આચાર નામે વસ્તુરુપ વિભાગના વીશમા પ્રાભૂતમાંથી ઉદ્ધાર કરીને આ શ્રી ૐ બૃહત્કલ્પસૂત્રની રચના કરી હતી. તે મૂલ સૂત્રનું પ્રમાણ ૪૩૩ મૈં શ્લોકો જણાવ્યા છે. તેની સ્વોપક્ષ નિર્યુક્તિ તેમણે (શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીએ) રચી હતી, પણ તેની ઘણી ગાથાઓ શ્રી સંઘદાસ ગણિ ક્ષમાશ્રમણે કરેલા લઘુ ભાષ્યમાં ભળી ગઈ છે. ર કોઈ આચાર્યાદિ મહાપુરુષે નિર્યુક્તિ આદિના આધારે બૃહદ્ભાષ્ય - લઘુભાષ્ય અને ચૂર્ણિની રચના થયા બાદ રચ્યું છે. અને આ સૂત્રની બે ચૂર્ણિનું પ્રમાણ ૩૧૦૦૦ શ્લોકો અને બીજી નાની ચૂર્ણિનું હૈ પ્રમાણે ૧૨૭૦૦૦ શ્લોકો જણાવ્યા છે. શ્રીમલયગિરિ ભાધ્યાદિને ? અનુસારે આ શ્રી બૃહત્કલ્પસૂત્રની અડધી પીઠિકા સુધીની ૪૬૦૦ હૈ શ્લોક પ્રમાણ ટીકા બનાવી હતી. તે અપૂર્ણ રહેવાથી શ્રી - ક્ષેમકીર્તિસૂરિજીએ વિ. સં. ૧૩૩૨ માં સુખાવોદ ટીકા ના રાખીને બાકીની ૩૭૪૦૦ શ્લોક પ્રમાણ ટીકા પૂર્ણ કરી. તેથી સંપૂર્ણ ટીકાનું પ્રમાણ ૪૨૦૦૦ શ્લોકો થાય છે. આ સૂત્રની ઉપર રચાયેલો ગુજરાતી ટબો વગેરે પણ મળી શકે છે. ર આ રીતે નિર્યુક્તિ આદિની બીના ટૂંકામાં જણાવીને હવે ક્રમસર મૈં ૬ ઉદ્દેશાની બીના જણાવું છું, તે ટૂંકામાં આ પ્રમાણે જાણવી. આ સૂત્રના ૬ ઉદ્દેશો છે. તેના ૧. પહેલા ઉદ્દેશામાં સાધુ-સાધ્વીઓના - આહારનો વિધિ અને ઉપાશ્રયમાં ઊતરવાનો વિધિ તથા કલેશ રાજ્ય
ર
8
8
2
2
ર
ஸ் ஸ்
શ્રી બૃહત્કલ્પ સૂત્ર
ડો. પ્રવીણભાઈ સી. શાહ
१०३
૩૫
ર
ર
8
થતાં માંહોમાંહે ખમાવવાની બીના તેમજ વિહા૨ ક૨વાનો વિધિ? વગેરે બીના સમજાવીને ઉપકરણોને લેવાની (વહોરવાની) વિધિ તે અને જ્યાં વિહાર ન કરાય તેવા સ્થળોની બીના વગેરે હકીકતો સ્પષ્ટ સમજાવી છે.
ર
મ
ર
૨. બીજા ઉંદેશામાં સાધુ સાધ્વીઓને ઊતરવા લાયક 12 ઉપાશ્રયનું સ્વરૂપ અને શય્યાતરના અકલ્પ્ય (ન ખપે તેવા) 8 આહારાદિની બીના કહીને વસ્ત્ર અને રજોહરણની બાબતમાં? કથ્ય-અકલ્પ્ય વિધિ વગેરે હકીકતો સ્પષ્ટ સમજાવી છે.
૩ ત્રીજા ઉદેશામાં (૧) વસ્ત્રોને વહોરવાનો વિધિ અને અયોગ્ય
ર
8
2
કાલનું વર્ણન તથા વંદના કરવાનો વિધિ તેમજ ગૃહસ્થની પાસેથી અમુક કાલ સુધી વાપરવા માટે યાચેલા ઉપકરણાદિને કાર્ય પૂરું થયા પછી પાછા આપવાની વિધિ વગેરે બીના કહીને જે ઉપાશ્રયમાં પહેલાં સાધુઓ રહ્યા છે, ત્યાં વિહાર કરીને આવેલા ૩ નવા સાધુઓએ કઈ વિધિએ ઊતરવું જોઈએ ? તથા તે પહેલાંના સાધુઓના ઉપકરણાદિની જરૂર હોય તો કઈ વિધિએ તે માંગીને તે વાપરવા? તેમજ જે સ્થાનનો કોઈ માલિક નથી તે સ્થાને તે ઊતરવાનો વિધિ વગેરે બીના સ્પષ્ટ સમજાવી છે. અંતે કહ્યું છે કે શત્રુ રાજાની જ્યાં લશ્કરી સેના ઊતરી હોય ત્યાં સાધુઓએ રહેવું નહીં. પછી ગોચરી અને સ્થંડિલ જવાને માટે ગાઉની મર્યાદા વગે૨ે બીનાઓ પણ સ્પષ્ટ સમજાવી છે.
ર
2
8
2
૪. ચોથા ઉદ્દેશામાં સંયમનો નાશ કરનાર ત્રણ કારણો અને તે દશમા તથા નવમા પ્રાયશ્ચિતને આવવાના ત્રણ ત્રણ કારણો તેમજ? દીક્ષાને તથા વાંચનાને અયોગ્ય ત્રણ ત્રણ જણાની બીના સ્પષ્ટદે સમજાવીને વાંચના આપવા લાયક ત્રણ જણની બીના અને મહામુશ્કેલીથી સમજાવી શકાય એવા બા જાની અને સહેલાઈથી સમજાવી શકાય એવા ત્રણ જણાની બીના વગે૨ે હકીકતો સ્પષ્ટ સમજાવી છે. પછી અનુક્રમે પહેલી પોરિસીએ લાવેલા આહારની રૂ બીના અને વિહારના સ્થળથી આહાર કેટલા ગાઉ સુધી લઈ જઈ તે શકાય ? આ બાબતમાં કલ્પ્ય અકલ્પ્ય વિધિ તથા શંકિતાદિ સર્દોષ ? આહારની બીના તેમજ પહેલા અને છેલ્લા તીર્થંકરના સાધુઓને તે આહાર વ્હોરવાનો વિધિ વગેરે હકીકતો સ્પષ્ટ સમજાવી છે. પછી જ્ઞાનાદિ નિમિત્તે બીજા ગચ્છમાં જવાનો તથા રહેવાનો વિધિ અને P બીજા ગચ્છના સાધુઓને ભણાવવા માટે બીજા ગચ્છમાં જવા વગેરેનો વિધિ તથા સાધુ કાલધર્મ પામે તેને નિમિત્તે કરવાનો ર વિધિ તેમજ કલેશ કરનારને સમજાવવા વગેરેનો અધિકાર સ્પષ્ટતે સમજાવીને ક્રમસર પરિહારવિશુદ્ધિ ચારિત્રને પાળનારા ટે મુનિવરોના આહાર વગેરેની બીના અને પાંચ મોટી નદીઓએ તે
ર
ર
૭૭૭૭૭૭૭૭૭ ૭ 0 O
ર
2
