________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
૧૦૧)
શ્રી નિશીથ સૂત્ર Hડૉ. પ્રવીણભાઈ સી. શાહ
இலலலலலலலலலல
லலலலலலலலலல லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலல
શ્રી નિશીથ સૂત્રનું મૂળ છપાયું છે. તેના અંતે કહેલ ત્રણ મળી શકે છે, તેનું નિશીથ વિશેષ ચૂર્ણિ (વિશેષ નિશીથ ચૂર્ણિ) ૬ શ્લોકોમાં જણાવ્યું છે કે મહત્તર શ્રી વિશાખગણિએ આ સૂત્રનું નામ છે. આ નામ ઉપરથી કેટલાએક વિદ્વાનો માને છે કે આ ૨ લખ્યું હતું. આ સૂત્રમાં જ્ઞાનાચારાદિ પાંચ આચારોમાં લાગેલા ચૂર્ણિ સિવાયની બીજી પણ ચૂર્ણિ હોવી જોઈએ, પણ હાલ તે ૨ હૈ દોષોના પ્રાયશ્ચિત્તનું ક્રમસર વર્ણન કર્યું છે, તેથી તે આચાર મળી શકતી નથી. આ નિશીથસૂત્રની વિશેષ પદની ચૂર્ણિમા એટલે ૨ ૨ પ્રકલ્પ નામે પણ ઓળખાય છે; પણ નિશીથ નામ વધારે સુપ્રસિદ્ધ ૧૦મા ઉદ્દેશાની ચૂર્ણિમા ચક્રવર્તીના શીતગૃહની બીના કહી છે. એક
છે. શ્રી જિનપ્રભસૂરિકૃત સિદ્ધાંતસ્તવની અવચૂરિ વગેરે ગ્રંથોમાં શીતગૃહમાં સૂનાર ચક્રવર્તીને શિયાળામાં ઠંડીની, ઉનાળામાં ગરમીની ૨ નિશીથ નામનું કારણ જણાવ્યું છે કે નિશીથ એટલે રાત્રિનો અને ચોમાસામાં વરસાદની લગાર પણ વિપરીત અસર થતી નથી. ૨ મધ્યભાગ અથવા મધ્યરાત્રિ. તે સમયે યોગ્ય દીક્ષા પર્યાયવાળા વિવાહપટલ નામનો જ્યોતિષનો ગ્રંથ બારમા ઉદ્દેશાની ચૂર્ણિમાં જણાવ્યો રે ૨ પરિણત શિષ્યોને જે સૂત્ર ભણાવાય તે નિશીથસૂત્ર કહેવાય. છે તથા ૧૨૪૪મા પાનામાં ઘોડાના શરીરમાંથી કાંટો કાઢવાની છે & અપવાદિક બીના ઉત્સર્ગમાર્ગને ટકાવવા માટે જ કહી છે, પણ રીત જણાવી છે. આ નિશીથસૂત્રના ૧૦મા ઉદ્દેશાની ચુર્ણિમાં 8 $ ઉત્સર્ગમાર્ગનો લોપ કરવા માટે કે અપવાદમાર્ગનો પ્રચાર કાલિકાચાર્યની કથામાં ચોથની સંવચ્છરી હકીકતો પણ જણાવી છે વધારવાને માટે અપવાદમાર્ગની પ્રરૂપણા કરી જ નથી. આ ખરો છે. (૫) ટીકા-આ નિશીથસૂત્રના ફક્ત ૨૦મા ઉદ્દેશાની ટીકા ૨ ૨ મુદ્દો અપરિણામી શિષ્યો કે અતિપરિણામી શિષ્યો સમજી શકતા શ્રી પાર્શ્વદેવ ગણિએ અને શ્રી શીલભદ્રસૂરિના શિષ્ય શ્રી ચંદ્રસૂરિએ ૨
નથી, તેથી તે બંને પ્રકારના શિષ્યો આ નિશીથસૂત્રની બીના ન વિ. સં. ૧૧૭૪માં બનાવી હતી. તે દરેક ટીકાનું પ્રમાણ ૧૧૦૦-૨ છે સાંભળે, તે રીતે ગીતાર્થોને આ સૂત્ર અને એના જેવા બીજા પણ ૧૧૦૦ શ્લોક કહ્યા છે તેમાં શ્રી પાર્શ્વદેવ ગણિકૃત ટીકા હાલ
છેદસૂત્રોને ભણાવવાની શ્રી તીર્થંકર દેવોએ આજ્ઞા ફરમાવી છે. મળી શકતી નથી. શ્રી રત્નપ્રભના શિષ્ય આ શ્રી નિશીથસૂત્રના છે આ નિશીથસૂત્ર એ શ્રી આચારાંગની પાંચમી ચૂલિકા છે, તેથી ભાષ્ય વિવેક નામના વિવરણની રચના કરી હતી એમ જૈન ૨ ૨ શ્રી આચારાંગ સૂત્રમાં કહેલી સાધુ-સાધ્વીઓના આચારની બીના ગ્રંથાવલી વગેરેમાં તથા બૃહટ્ટિપ્પનિકાદિમાં પણ કહ્યું છે. આ છે 8 તરફ લક્ષ્ય રાખીને જ આ નિશીથસૂત્રની સંકલના કરાઈ છે, તેથી નિશીથસૂત્રના મૂળ ગ્રંથ, ચૂર્ણિ ને ભાષ્યનું (ત્રણેનું) પ્રમાણ છે છે પણ તેના આચારપ્રકલ્પ નામની વિશેષ સાર્થકતા સમજાય છે. ૨૯૦૦૦ શ્લોક જણાવ્યા છે. તેમજ આ સૂત્રના ગુજરાતી ૨ (૧) આ નિશીથસૂત્રના મૂળ ગ્રંથનું પ્રમાણ ૮૧૨ (૯૫૦) શ્લોક ટિપ્પણ, હુંડી વગેરે પણ રચાયા છે, પણ હાલ મળી શકતા નથી. ૨ છે. (૨) શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામી મહારાજે આ શ્રી નિશીથસૂત્રની આ નિશીથસૂત્રના ૨૦ વિભાગો છે. દરેક વિભાગને ઉદ્દેશ ૨ 2 નિર્યુક્તિ રચી હતી. તે આ સૂત્રના ૭૦૦૦ (૬૪૩૯) શ્લોક નામથી ઓળખાવ્યો છે. તે દરેક ઉદ્દેશામાં કેટલા કેટલા બોલ 8 પ્રમાણ લઘુ ભાષ્યમા ભળી ગઈ છે. (૩) બૃહભાષ્ય (મોટા (વચનો, વાક્યો) છે? તે નીચે જણાવેલા યંત્રથી જાણવું. ૪ ભાષ્ય)નું પ્રમાણ ૧૦૦૦ શ્લોક છે. (૪) ચૂર્ણિ–હાલ જે ચૂર્ણિ ઉદ્દેશાનો ક્રમ બોલની સંખ્યા ઉદ્દેશાનો ક્રમ બોલની સંખ્યા છે
லலலலலலலலலலலலலலலல
જેમ આ ઔદારિક શરીરનો કોઈ ભાગ રોગાદિ કારણથી સડી ગયો હોય તો બાકીના શરીરને બચાવવાની ખાતર દાક્તરી પદ્ધતિથી સડી ગયેલા ભાગને કાપીને દૂર કરાય છે. તેમ નિળ ચારિત્રરૂપી શરીરના દુષિત ભાગનો છેદ કરીને બાકીના શરીરને સાચવવાના ઉપાયો જે સૂત્રમાં કહ્યા છે તે છેદ સૂત્રો કહેવાય..
શ્વે. સ્થા. પરંપરા પ્રમાણે છેદ શાસ્ત્રો (૧) શ્રી નિશીથ સૂત્ર (૨) શ્રી દશા શ્રુતસ્કંધ સૂત્ર, (૩) શ્રી બૃહકલ્પ સૂત્ર, (૪) શ્રી વ્યવહાર સૂત્ર ગણાય છે. શ્વે. મૂર્તિપૂજક પરંપરા પ્રમાણે (૧) શ્રી નિશીથ સૂત્ર, (૨) શ્રી મહાનિશીથ સૂત્ર, (૩) શ્રી દશાશ્રુતસ્કંધ સૂત્ર, (૪) શ્રી બહુતુકલ્પ સૂત્ર, (૫) શ્રી પંચકલ્પ સૂત્ર, (૬) શ્રી વ્યવહાર સૂત્ર આમ છ છેદ સૂત્રોની ગણના કરી છે.
યોગ્યતા ધરાવનાર શિષ્યોને જ ગુરુ છેદ સૂત્રોના અધ્યયન કરવાની આજ્ઞા આપે છે. અહીં ચારિત્રાદિ-મુલગુણાદિમાં લાગેલા અતિક્રમાદિ દોષોને શુદ્ધ કરીને ચારિત્રાદિ ટકાવવાના ઉપાયો વર્ણવવામાં આવ્યા છે.
லலலலலலலலலலலலலலலல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
ல
