________________
( ૧૧૪
|
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨ )
91 આવશ્યક-૪ : પ્રતિક્રમણ :
પ્રતિક્રમણથી ભૂતકાલીન દોષોની શુદ્ધિ, વર્તમાનમાં સંવરની છે પ્રતિક્રમણ શબ્દ જૈનધર્મનો પારિભાષિક શબ્દ છે. પ્રતિક્રમણ આરાધના અને ભવિષ્યકાળમાં પાપનું પુનરાવર્તન ન કરવા માટે ૨ છે એટલે પાછા ફરવું. વ્યક્તિ પોતાની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કરીને, સાધક પ્રતિજ્ઞાબદ્ધ થાય છે. આ રીતે પ્રતિક્રમણની આરાધનાથી ૨
પોતાના સ્વભાવને છોડીને વિભાવમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે, તેના સૈકાલિક શુદ્ધિ થાય છે. 6 પરિણામે પાપસેવન, કર્મબંધ અને ભવભ્રમણની પરંપરાનું સર્જન થાય આવશ્યક-૫ : કાઉસગ્ગ:
છે. જ્યારે સ્વયંને પોતાની મર્યાદાના ઉલ્લંઘનનું ભાન થાય, ત્યારે સાધક કાયોત્સર્ગ એટલે કાયાનો ઉત્સર્ગ અર્થાત્ ત્યાગ કરવો. આયુષ્ય છે તે પ્રવૃત્તિથી પાછો ફરી સ્વસ્થાનમાં સ્થિત થઈ શાંતિનો અનુભવ કરે પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી શરીરનો ત્યાગ શક્ય નથી પરંતુ કાયોત્સર્ગની રે હે છે. આ જ પ્રતિક્રમણની સાધના અને તેનું સુફળ છે.
સાધનાથી શરીરના મમત્વનો ત્યાગ કરવાનો છે. જે ચોથા પ્રતિક્રમણ આવશ્યકમાં સાધુને માટે પંચ મહાવ્રત, પાંચ અતિચારોનું પ્રતિક્રમણ કર્યા પછી પાંચમા આવશ્યકમાં સાધક 2 & સમિતિ, ત્રણ ગુપ્તિ તથા શ્રાવકોને માટે બાર અણુવ્રતરૂપ કરણીય સૂક્ષ્મ દોષોનો નાશ કરી આત્માની વિશેષ શુદ્ધિ માટે કાયોત્સર્ગ કરે છે. કૃત્યોમાં લાગેલા અતિચારોનું નિરીક્ષણ કરી તેનાથી પાછા ફરવાનું છે. કાયોત્સર્ગ પ્રતિજ્ઞાસૂત્રઃ તસ્સ ઉત્તરીકરણેણના પાઠ દ્વારા સાધક છે આવશ્યક સૂત્રના ચોથા અધ્યયનમાં મહાવ્રત કે અણુવ્રતના કાયોત્સર્ગની પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે કાયોત્સર્ગના કાળ દરમ્યાન હું ? ૨ સૂત્રપાઠ નથી. ભિન્ન ભિન્ન ગચ્છ પરંપરા અનુસાર આચાર્ય કાયાને સ્થિર રાખીશ, વચનથી મૌન રહીશ અને મનને અશુભ છે હે ભગવંતોએ અણુવ્રત અને મહાવ્રતના સૂત્રપાઠની રચના કરીને ધ્યાનથી મુક્ત કરીને શુભ ધ્યાનમાં એકાગ્ર બનાવીશ. તેમ જ ? છે તેમાં સમ્મિલિત કર્યા છે તેથી તે સૂત્રપાઠમાં ભિન્નતા પ્રતીત મારા કષાયાત્મા અને યોગાત્માનો ત્યાગ કરીને હું શુદ્ધ જ્ઞાન$થવા છતાં ભાવોમાં ઐક્યતા છે.
દર્શન રૂપ ઉપયોગાત્મામાં સ્થિર થઇશ. ૨ શ્રી આવશ્યક સૂત્રના ચોથા અધ્યયનમાં નવ પાઠનું કથન છે. આ રીતે કાયોત્સર્ગ આત્માનું અનુસંધાન કરવા માટેનીગ્ન છે ૧. ચત્તારિ મંગલ-તેમાં લોકમાં રહેલા ચાર મંગલ, ચાર ઉત્તમ શ્રેષ્ઠતમ સાધના છે.
અને ચાર શરણનું કથન છે. આ પાઠના ઉચ્ચારણપૂર્વક સાધક આવશ્યક-૬ : પ્રત્યાખાન: છે શ્રેષ્ઠ શરણનો સ્વીકાર કરી સાધનાના સામર્થ્યને પ્રાપ્ત કરે છે. પાપવૃત્તિના ત્યાગ માટે સમજણપૂર્વકના દઢ સંકલ્પને ૨ ૨. ઈચ્છામિ ઠામિ-આ સંક્ષિપ્ત પ્રતિક્રમણ સૂત્ર છે. તેમાં પ્રત્યાખ્યાન કે પચ્ચક્ખાણ કહે છે. શ્રેપ્રતિક્રમણના વિષયભૂત મહાવ્રત, સમિતિ, ગુપ્તિ, શ્રમણધર્મ, શ્રી આવશ્યક સૂત્રમાં છઠ્ઠા પ્રત્યાખ્યાન આવશ્યકમાં દશરો આદિ વિષયોની સંક્ષિપ્ત રૂપરેખા છે.
પ્રત્યાખ્યાનનું કથન છે. ૨ ૩. ઇરિયાવહિયં-આ પાઠમાં ગમનાગમન સંબંધી થયેલી વિરાધનાનું ૧. નવકારશી પચ્ચકખાણ-સૂર્યોદય પછી એક મુહૂર્ત અર્થાત્ ૪૮ 8 પ્રતિક્રમણ છે.
મિનિટ પર્યત ભોજન, પાણી, મેવા મિઠાઈ તથા મુખવાસ, આ ૨૪. શ્રમણ સૂત્ર પહેલું–નિદ્રા સંબંધી દોષોના પ્રતિક્રમણનું વિધાન છે. ચારે આહારનો ત્યાગ કરવો. ૨૫. શ્રમણ સૂત્ર બીજું-ગોચરી સંબંધિત દોષોના પ્રતિક્રમણનું ૨. પોરસી-સૂર્યોદય પછી એક પ્રહર પર્યત ચારે આહારનો ત્યાગ કરવો. ૨ હૈ વિધાન છે.
૩. બે પોરસી-સૂર્યોદય પછી બે પ્રહર પર્યંત ચારે આહારનો ત્યાગ છે ૬. શ્રમણ સૂત્ર ત્રીજું-પ્રતિલેખન, સ્વાધ્યાય આદિ આવશ્યક કરવો. ૐ કાર્યોમાં લાગેલા દોષોનું પ્રતિક્રમણ છે.
૪. એકાસણું-દિવસમાં એક વાર એક આસને બેસીને ભોજન કરવું. ૭. શ્રમણ સૂત્ર ચોથું-એક પ્રકારના અસંયમથી શરૂ કરીને તેત્રીશ ભોજન કર્યા પછી પાણીને છોડીને ત્રણ આહારનો ત્યાગ કરવો. પ્રકારની અશાતના સુધીના તેત્રીસ બોલમાંથી હેય, બ્રેય અને ૫. એકટાણું-દિવસમાં એક વાર એક આસને બેસીને ભોજનશૈ ઉપાદેયનો વિવેક કરી હેય-ત્યાગવા યોગ્ય બોલનો ત્યાગ અને કરવું. ત્યાર પછી ચારે આહારનો ત્યાગ કરવો. ઉપાદેય સ્વીકારવા યોગ્ય બોલનો સ્વીકાર કરવાનો છે. ૬. આયંબિલ–દિવસમાં એકવાર એક આસને બેસી ઘી, દૂધ, દહીં આદિ8 ૮. શ્રમણ સૂત્ર પાંચમું-આ સૂત્રમાં નિગ્રંથ પ્રવચનની મહત્તા ગરિષ્ટ પદાર્થો રહિત રૂક્ષ, નીરસ, વિષય રહિત ભોજન લેવું. પ્રદર્શિત કરીને વિરાધના યોગ્ય આઠ બોલનો ત્યાગ કરીને ૭. ઉપવાસ-એક અહોરાત્ર પર્યત ત્રણ અથવા ચારે આહારનો આરાધના યોગ્ય આઠ બોલની આરાધનાનું કથન છે.
ત્યાગ કરવો. ૨૯. ‘ખામેમિ સવ્વ જીવા...'ના પાઠથી જગતના સર્વ જીવો સાથે ૮. દિવસ ચરિમ પચ્ચખાણ-દિવસના અંતે અર્થાત્ સૂર્યાસ્તથી ૨ દે ક્ષમાનું આદાન-પ્રદાન થાય છે.
બીજા દિવસના સૂર્યોદય સુધી ચારે આહારનો ત્યાગ કરવો. 8
லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலி
