________________
W ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ છ છ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ 9 શ્છ છ છ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ ૭ જ્યૂ
૧૩૮
ஸ் ஸ் ஸ் ஸ் ஸ் ஸ்
નવમું સૂત્ર અનુત્તોથવાઈ દશા સૂત્ર.
8
ઠાણાંગ સૂત્રમાં તેના દસ અધ્યયનોનો ઉલ્લેખ છે. અનુત્તરોગવાઈ સૂત્રના ત્રણ વિભાગો ઉપલબ્ધ છે. તેમાં બીજા દે વિભાગમાં ઋષિદાસ, ધન્ય અને સુનયંત્ર આ ત્રણ અધ્યયનોમાં પ્રાચીન વિષયવસ્તુ છે. ઠાણાંગમાં ઉલ્લેખાયેલા બાકીના સાત અધ્યયનો વર્તમાન અનુત્તરોવવા સૂત્રમાં ઉપલબ્ધ છે. શ્રી સમવાયાંગ અને શ્રી નંદીસૂત્રમાં એમાંના ત્રણ વિભાગોનો ઉલ્લેખ દે છે. એથી એ સાબિત થાય છે કે ઠાણાંગ પછી અને શ્રી સમવાયાંગ હું અને શ્રી નંદીસૂત્રની રચના પહેલાં તેના વિષયવસ્તુમાં પરિવર્તન થયું છે; એ આધારથી આપણે એમ કહી શકીએ કે ઠાણાંગમાં નિરૂપણ પામેલી વિષયવસ્તુ ઈ. સ. પૂર્વની છે અને સમવાયાંગ રે અને નંદીમાં ઉલ્લેખ પામેલ ત્રણ વિભાગો અત્યારે વર્તમાન સ્વરૂપે રે ઈ. સ. ત્રીજા કે ચોથી સદીના છે. પરંતુ એ યાદ રહે કે ઠાણાંગમાં ? સ્થાન પામેલા શાલિભદ્ર, કાર્તિક, આનંદ, તેતલીપુત્ર, અતિમુક્ત અને દશાણાભદ્રના કથાનકો ભલે અનુત્તરાવવાઈથી અલગ કરી
દીધા હોય છતાં આજે પણ તે આગમિક વ્યાખ્યાઓ અને ડાાંગમાં વિપાક દશાના દસ અધ્યયનોનો ઉલ્લેખ છે.
સાહિત્યમાં જીવિત છે. માત્ર તેતલીપુત્રનો જ્ઞતાધર્મકથામાં અને ઋષિભાષિતમાં, આનંદનો ઉપાસક દશામાં, આઈમુક્તાનો અંતગડા દે દશામાં ઉલ્લેખ મળે છે. આ પરિવર્તન સ્કંદિલ અથવા નાગાર્જુનના
વાચના સમયે ચોથી સદીમાં થવાની સંભાવના જણાય છે. દસમું અંગસૂત્ર પ્રશ્નવ્યાકરણ છે.
પ્રશ્નવ્યાકરણનો ઉલ્લેખ ઠાણાંગ, સમવાયાંગ, નંદીસૂત્ર અને રેનંદીચૂર્ણિમાં મળે છે. વર્તમાનમાં જે પ્રશ્નવ્યાકરણની વિષયવસ્તુ ?છે તે નંદીચૂર્ણિ સમરૂપ છે. નંદીચૂર્ણિની રચનાનો સમય સાતમી સદી છે તેથી વર્તમાન પ્રશ્નવ્યાકરણ વલભી વાચના પછી ને નંદીચૂર્ણિ પહેલાં લગભગ છઠ્ઠી સદીમાં રચાયાની સંભાવના છે.
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
પરંતુ તેનો અર્થ એવો કદાપિ ન કરી શકાય કે આના પહેલાં 2 પ્રશ્નવ્યાકરણનું અસ્તિત્વ ન હતું. પ્રશ્નવ્યાકરણના અસ્તિત્વનો 8 આચારાંગના પ્રથમ શ્રુતસ્કંધ અને ઋષિભાષિત સમકાલિન અર્થાત્ તે ઈ. સ. પૂર્વ ચોથી સદીથી સિદ્ધ છે; કારણકે ૠષિભાષિતના તે એકત્રીસમા અધ્યયનમાં તેનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે. ઋષિભાષિતમાં પાર્શ્વ 8 નામનું અધ્યયન છે અને પ્રભાકરણમાં પણ પાર્શ્વ નામનું અધ્યયન ર
8
છે. બંને અધ્યયનમાં પાઠ ભેદ છે. ઠાઙાંગમાં જે અધ્યયનોનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે તેમાં મહાવીરભાષિત, ઋષિભાષિત આદિ પ્રશ્નોત્તર હોવાથી પ્રશ્નવ્યાકરણનું પ્રથમ સંસ્કરણ ઈ. સ. પૂર્વે પાંચમી ચોથી તે સદીનું હોઈ શકે.
2
2
વ્યાકરણ સૂત્રના ચાર સંસ્કરણ થયા હોઈ તે ઈ. સ. પૂર્વ
પાંચમી, બી, ત્રીજી, અને છઠ્ઠી સદીમાં રચાયા હોય તે સંભવ
છે.
8
2
અંગ આગમનો અંતિમ ગ્રંથ વિપાક સૂત્ર છે. સમવાયાંગમાં તે તેમના બે શ્રુતસ્કંધ અને દસ અધ્યયનોનો ઉલ્લેખ છે. જો કે તે
2
2
૭ ૭
એમાં પણ મૃગાપુત્ર અને શકટ નામના બે અધ્યયન વર્તમાનના દુઃખવિપાક અંતર્ગત છે તેનાથી એવું સાબિત થાય છે કે પહેલાં ર દુઃખવિપાક જ વિપાક સૂત્રના નામથી હતું. તેમાં સુખવિપાક તે પાછળથી ઉમેરવામાં આવ્યું હોય. ઠાણાંગ અને સમવાયાંગમાં જે નામોના ભેદ છે તેનો પૂર્વભવ અને વર્તમાન જીવનના આધારે
8
2
સમન્વય કરવાનો પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો છે. આના આધારે સ્પષ્ટ થાય છે કે તેનું પહેલું સંસ્કરણ ઈ. સ. પૂ. ચોથી સદીનું છે. 8 અંગ આગમોના રચનાના સમય સંબંધની વિવેકપૂર્ણ ચર્ચાને ? હવે વિરામ આપીએ છીએ.
2
આગમ-વાણી
જે ભાષા સત્ય હોવા છતાં બોલવા જેવી ન હોય, જે ભાષા સત્ય અને અસત્યના મિશ્રણવાળી હોય, જે ભાષા અસત્ય હોય
અને જે ભાષા જ્ઞાનીઓએ વર્જ્ય ગણી હોય તેવી ભાષા પ્રજ્ઞાવાન સાધકે બોલવી નહિ.
સર્વ જીવો જીવવા ઇચ્છે છે. કોઈ જીવને મરવું ગમતું નથી. એટલા માટે નિર્પ્રન્થ મુનિઓ ભયંકર પ્રાણીવધનો પરિત્યાગ કરે
છે.
પોતાના કે બીજાના સ્વાર્થને માટે, ક્રોધથી કે ભયથી એવું અસત્ય વચન બોલવું નહિ અથવા બીજા પાસે બોલાવવું નહિ કે જેથી હિંસા થાય.
તે સત્ય ભાષા પણ જો કઠોર હોય અને પ્રાર્ટીઓનો મોટો ઘાત કરનારી હોય તો તે બોલવી નહિ, કારણ કે એથી પાપકર્મ તે બંધાય છે.
ર
•કોઈ માણસ અસત્ય ભાસે એવું વચન બોલે તો પણ તે પાપ ગણાય છે; તો પછી જે ખરેખર અસત્ય બોલે તેની તો વાત જ શી ?
