________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ સૂત્ર વિશેષાંક
૧૨ ૭ )
શ્રી અનુયોગદ્વાર સૂત્ર
૪૫
| ડિૉ. રસિકલાલ મહેતા
லலலலலலலலலல
31 પ્રાસ્તાવિક :
આગમન ફોગટ ફેરો ન થાય તેની કાળજી રાખીએ. ચાર મૂળ સૂત્રમાં ‘શ્રી અનુયોગદ્વાર સૂત્ર' ચોથું મૂળ સૂત્ર છે. | અનુયોગ દ્વાર સૂત્રનો સંક્ષિપ્ત પરિચય: ૨ સર્વ આગમને સમજવાની “માસ્ટર કી-માસ્ટર ચાવી છે. પ્રસ્તુત આગમના આરંભે મંગલાચરણમાં પાંચ જ્ઞાનના નામ ૨ ૨ અનુયોગ એટલે શબ્દનું અર્થ સાથે જોડાણ. યોગ=જોડાણ કરવું દર્શાવી, ચાર દ્વારથી વિસ્તૃત વર્ણન કર્યું છે. પાંચ જ્ઞાનની સંક્ષેપમાં ૨ ટ અથવા સૂત્રની સાથે અનુકૂળ કે સુસંગત અર્થનો સંયોગ કરવો, સમજ આપતાં, શ્રુતજ્ઞાન અને કેવળજ્ઞાનનું મહત્ત્વ વિશેષ રીતે ?
શબ્દની વ્યાખ્યા કે વિવરણ કરવું તે અનુયોગ છે. અનુયોગ એટલે દર્શાવેલ છે. શ્રુતજ્ઞાન પરમ ઉપકારી છે. સ્વહિતકારી-પર ઉપકારી $ જીવાદિ તત્ત્વોનું તત્ત્વજ્ઞાન. તેના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છે. (૧) શ્રુતજ્ઞાનની મહત્તા વર્ણવી છે. કેવળજ્ઞાની પણ શ્રુતજ્ઞાનથી અન્યને$ ૨ દ્રવ્યાનુયોગ, (૨) ચરણ કરણાનુયોગ, (૩) ગણિતાનુયોગ, (૪) બોધ આપી શકે છે. ધર્મકથાનુયોગ.
પછી આવશ્યક સૂત્રનું દૃષ્ટાંત આપી સૂત્રને સમજવાની પદ્ધતિ છે છે આ આગમના અભ્યાસથી અન્ય સઘળા આગમોને સમજવાની દર્શાવી છે, આ સૂત્રના અર્થ આપ્યા નથી. ચાર નિક્ષેપની દૃષ્ટિએ 8 પદ્ધતિ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
તેની વિચારણા થાય છે. (૧) નામ, (૨) સ્થાપના, (૩) દ્રવ્ય, T સૂત્ર પરિચય :
(૪) ભાવ. આવશ્યક સૂત્રના છ અધ્યયનની વિગતે ચર્ચા કરી છે. $ ૐ સૂત્રના અર્થની વિસ્તારથી સમજ આપનાર, આ સૂત્રના આવશ્યક શબ્દના વિવિધ પર્યાયવાચી શબ્દો દર્શાવ્યા છે. દ્રવ્ય ૨ હૈ રચયિતા ૯ પૂર્વધર આર્યરક્ષિત મહારાજ છે. એક શ્રુતસ્કંધ છે, ૪ આવશ્યક-ભાવ આવશ્યકની ચર્ચા પણ કરી છે.
દ્વાર છે. ૧૮૯૯ શ્લોક છે. ૧૫૨ ગદ્યસૂત્ર અને ૧૪૩ પદ્ય સૂત્ર આટલી ચર્ચા પછી અનુયોગના ૪ દ્વારનું વર્ણન કર્યું છે. (૧) 8 6 છે. આવી રીતે આ આગમ ગદ્ય-પદ્ય મિશ્રિત છે. મુખ્યત્વે આમાં ઉપક્રમ, (૨) નિક્ષેપ, (૩) અનુગમ, (૪) નય. આ ચારમાંથી $ દ્રવ્યાનુયોગ છે. પરંતુ અન્ય અનુયોગની દૃષ્ટિએ પણ અવલોકન ઉપક્રમની વિગતે ચર્ચા કરી છે; બાકીનાં ત્રણ દ્વારનું સંક્ષેપમાં શ્રે કરવું જોઈએ.
કથન કર્યું છે. શ્રુત નિક્ષેપ તથા સ્કંધ નિક્ષેપની ચર્ચા દર્શાવ્યા છે 2] સૂત્રનું મહત્ત્વ :
પછી પ્રથમ અનુયોગ દ્વારા ઉપક્રમનો પરિચય કરાવે છે. ૨ છે આ આગમ બધા આગમોને અને એની વ્યાખ્યાઓને સમજવા (૧) ઉપક્રમ : વસ્તુને નિક્ષેપ યોગ્ય બનાવવી તે ઉપક્રમ છે. છે 6 માટે ચાવીરૂપ છે. મૂળ સૂત્ર ઉપરાંત આ સૂત્રને ચલિતસૂત્ર પણ તેના છ ભેદ છે.(૧) નામ, (૨) સ્થાપના, (૩) દ્રવ્ય, (૪) ક્ષેત્ર, હું શું કહ્યું છે. જેવી રીતે મંદિર ધજાથી શોભે છે તેવી રીતે આગમ મંદિર (૫) કાળ, (૬) ભાવ. દરેકની સંક્ષેપમાં સમજણ આપી છે. $ છે પણ અનુયોગ દ્વાર રૂપ ચૂલિકાથી શોભે છે. જૈનદર્શનનો જે ઉપક્રમના છ પ્રકાર અન્ય રીતે પણ દર્શાવેલ છે. અર્થાત્ બીજી રે ૨ વૈચારિક વિભાગ છે તે સંપૂર્ણ વિભાગનો આધાર મૂળ ચાર નિક્ષેપ માન્યતા અનુસાર ઉપક્રમના છ ભેદો આ પ્રમાણે છે. (૧)૨ 2 છે. નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ-એ ચાર પાયાનો પૂરો ઉપયોગ આનુપૂર્વી, (૨) નામ, (૩) પ્રમાણ, (૪) વક્તવ્યતા, (૫) 8 8 કરે છે. આ ગ્રંથને, ‘દર્શનશાસ્ત્રનો મુકુટ મણિગ્રંથ' કહેલ છે. અર્થાધિકાર, (૬) સમવતાર. આ બીજી માન્યતા મુજબનું વિગતે 9 અર્ધમાગધી ભાષામાં આ આગમની રચના થઈ છે પરંતુ આ આલેખન પ્રસ્તુત ગ્રંથમાં મળે છે. ૨ આગમનો સ્વાધ્યાય ખૂબ એકાગ્રતા અને થોડી સજ્જતાની અપેક્ષા (૧/૧) પ્રથમભેદ આનુપૂર્વી : આનુપૂર્વી એટલે અનુક્રમ. ૨ ૨ રાખે છે. જ્ઞાની ગુરુ ભગવંત અથવા વિદ્વાન પંડિતની નિશ્રામાં વસ્તુના અનેક ભેદનું ક્રમશઃ વર્ણન કરવું. આનુપૂર્વીના દશ પ્રકાર? ૪ આ સૂત્રનો સ્વાધ્યાય કરવામાં આવે તો ખૂબ સરળતાથી અર્થની છે. (૧) નામ (૨) સ્થાપના, (૩) દ્રવ્ય, (૪) ક્ષેત્ર, (૫) કાળ, 8 6 સમજણ પ્રાપ્ત થઈ અપાર આનંદ પ્રાપ્ત થાય. ઉપરાંત, એક સૂત્રના (૬) ઉત્કીર્તના, (૭) ગણના, (૮) સંસ્થાન, (૯) સમાચારી,
યથાર્થ અધ્યયનથી અનેક સૂત્રોના અધ્યયનની રીત પણ પ્રાપ્ત (૧૦) ભાવ. એ દરેકની સમજણ અને પેટા વિભાગો શ્રે થઈ શકે તેમ છે. જિનાગમને યથાર્થ રીતે સમજી એના પર ચિંતન- આગમગ્રંથમાં દર્શાવ્યા છે. પ્રત્યેક અનુપૂર્વીના-પૂર્વાનુપૂર્વી, ૨ ૨ મનન કરી, શક્ય તેટલું આચરણમાં મૂકવાનો પુરુષાર્થ કરી, પશ્વાતુપૂર્વી અને અનાનુપૂર્વી એમ ત્રણ-પેટા ભેદો થાય છે ક્રમશઃ ૨ હે માનવ જીવનને ધન્ય બનાવીએ અને આ ધરતી પરનું આપણું સરળ રીતે સમજી શકીએ એવું નિરૂપણ આ સૂત્રમાં મળે છે. ?
இலலலலலலலலலல லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலல
