________________
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
ગણિવિજ પ્રકીર્ણક | Lડૉ. અભય દોશી
லலலலலலலலலல லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலல
સાધુ ભગવંતો શુદ્ધાચારનું પાલન કરી શકે એ માટે જ્યોતિષ- ચિત્રા આ દસ જ્ઞાનને વૃદ્ધિકર નક્ષત્રો કહ્યા છે. છે શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ દીક્ષા સમયે શુદ્ધ મુહૂર્ત હોવું અત્યંત આવશ્યક ઠાણાંગ સૂત્રમાં દર્શાવાયેલા જ્ઞાન વૃદ્ધિકર નક્ષત્રો સાથે આ ૨ છે. એ જ રીતે દીક્ષા ધારણ કર્યા બાદ વિદ્યા, વ્રતધારણ આદિ પાઠ મળતો આવે છે. * પ્રસંગોએ પણ શુભ મુહૂર્તાની જરૂર પડે છે.
એ જ રીતે તપ પ્રારંભ કરવાના નક્ષત્રો દર્શાવે છે; આ ગ્રંથ બાબુ ધનપતસિંહ (મુશિર્દાબાદ), બાલાભાઈ કાલભાઈ महा भरणि पुव्वाणि तिन्नि उग्गा विवाहिया છે (અમદાવાદ), આગમોદય સમિતિ (સુરત), હર્ષપુષ્યામૃત જૈન ગ્રંથમાળા
एतेसु तवं कुज्जा सब्भिंतर-बाहिरं ।।३५ ।। ૨ તથા મહાવીર જૈન વિદ્યાલય (મુંબઈ) સાથે અને આગમ સંસ્થાના
મઘા, ભરણી, ત્રણ પૂર્વા ઉગ્ર નક્ષત્રો કહેવાયા છે. આ ઉગ્ર છે (ઉદયપુર)થી હિન્દી અનુવાદ સાથે પ્રકાશિત છે.
નક્ષત્રોમાં અત્યંતર અને બાહ્ય તપનો પ્રારંભ કરવો. આ પ્રકીર્ણકનો પરિચય હરિભદ્રસૂરિકૃત નંદીસૂત્રની વૃત્તિમાં
જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ અમુક પ્રકારના તિથિભાગને કરણ” છે આ પ્રમાણે મળે છે; ગુણનો સમૂહ જેનામાં છે તે ગણિ, ગણિને
કહેવામાં આવે છે. આ ગ્રંથમાં કરણના ભેદ જણાવી દીક્ષા પ્રદાન, ૨ જ આચાર્ય કહેવામાં આવે છે. આ આચાર્યની વિદ્યાને ‘ગણિવિદ્યા'
વ્રતસ્થાપન, ગણિ-વાચકાનુજ્ઞા તથા અનશન કરવા માટેના & કહેવામાં આવે છે. અહીં વિદ્યાથી વિશેષમાં કહેવાનું કે પ્રવજ્યાદિ
કરણોનું નિરૂપણ કરેલ છે. પાંચમું દ્વાર ગ્રહદિવસ એટલે ‘વાર'નું & કાર્યોમાં તિથિકરણ આદિ જાણવા જ્યોતિષ નિમિત્તના જ્ઞાનનો
છે. આમાં દીક્ષા અને તપ કરવાના “વારો” દર્શાવ્યા છે. ઉપયોગ કરવો જોઈએ, અન્યથા દોષ લાગે છે. હાનિ થવાનો
૪૯ થી ૨૮ ગાથામાં મુહૂર્ત દ્વાર દર્શાવાયું છે. અહીં પણ છે છે સંભવ છે. પાકિસૂત્ર વૃત્તિ અને નંદીસૂત્ર ચૂર્ણિમાં પણ આ સૂત્રનો
મુહૂર્તના ભેદ દર્શાવી દીક્ષા આદિના મુહૂર્તો દર્શાવેલા છે. છે પરિચય અપાયો છે.
સાતમું દ્વાર શકુનબળનું છે. આ દ્વારમાં દીક્ષા પ્રદાન, 8 ગણિવિદ્યા પ્રકીર્ણકમાં નવદ્વારા વિષયનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું ,
સમાધિકરણ, આગમન, સ્વાધ્યાયકરણ, વ્રતો પસ્થાપન, અનશન, ૨ શું છે તે આ પ્રમાણે ૧ દિવસ, ૨ તિથિ, ૩નક્ષત્ર, ૪ કરણ, ૫. ગ્રહદિવસ,
' સ્થાનગ્રહણ, હર્ષ આદિનું સૂચન કરનારા શકુનો તથા સર્વકાર્યમાં છે ૨ ૬. મુહૂર્ત, ૭. શકુનબલ, ૮. લગ્નબલ અને ૯ નિમિત્ત બલ.
સ્વીકાર્ય અને છોડવા યોગ્ય શકુનો દર્શાવેલા છે. અહીં દિવસને આશ્રીને બળવાન દિવસ અને નિર્બળ દિવસ
આઠમું દ્વાર લગ્નનું છે. જ્યોતિષશાસ્ત્રમાં પૂર્વ દિશામાં ઉદિત દર્શાવ્યા છે, એ જ રીતે કઈ તિથિઓમાં પ્રયાણ કરવું, કઈ તિથિમાં
થતી રાશિને લગ્ન કહેવાય છે. આમાં ચર, સ્થિર, દ્વિસ્વભાવ, રે 6 શિષ્યને દીક્ષા આપવી વગેરે તિથિઓ દર્શાવી છે.
લગ્નમાં કયા કાર્ય કરવા, કયા કાર્ય ન કરવા તેની ચર્ચા કરવામાં ૨ હૈ ત્રીજું નક્ષત્ર દ્વારા સમગ્ર ગ્રંથમાં મોટામાં મોટું છે. આમાં પ્રસ્થાન
આવી છે. આ ઉપરાંત આમાં સૂર્યોદયથી પ્રત્યેક કલાકના છે માટેના નક્ષત્રો, અનશન ગ્રહણના નક્ષત્રો, દીક્ષા ગ્રહણમાં ત્યાજ્ય
હોરાઓની પણ વિસ્તૃત ચર્ચા કરી છે. નક્ષત્રો, લોચ કરવા માટેના નક્ષત્રો, લોચકરણમાં વર્જ્ય નક્ષત્રો,
( ૯મું પ્રકરણ નિમિત્તનું છે. આ પ્રકરણમાં શિષ્ય-શિષ્યાની $ શિષ્યને દીક્ષા આપવાના તથા વ્રતસ્થાપનાના નક્ષત્રો, ગણિ-વાચકને
દીક્ષાના નિમિત્તો, વર્ધ નિમિત્તો નિમિત્તનું પ્રાધાન્ય અને દીક્ષા છે અનુજ્ઞાના નક્ષત્રો, ગણસંગ્રહના નક્ષત્રો, ગણધર સ્થાપનાના નક્ષત્રો,
આદિ કાર્યમાં ગ્રાહ્ય અને વર્યુ નિમત્તો દર્શાવેલા છે. ૨ વિદ્યાધારણના નક્ષત્રો, મૃદુકાર્યસૂચક મૃદુ નક્ષત્રો, તપ કરવા માટેના
દીક્ષા, વિદ્યાભ્યાસ, લોચ આદિ સાધુ જીવન માટે મહત્ત્વપૂર્ણ હૈ ઉગ્ર નક્ષત્રો, કાર્યારંભના નક્ષત્રો, આદિ દર્શાવેલાં છે.
ઘટનાઓ અંગેના મુહૂર્ત માટેનો ઉત્તમ માર્ગદર્શક બની રહે એવો ૨ આ નક્ષત્રપ્રકરણાં જ્ઞાનવૃદ્ધિ માટેના નક્ષત્રો દર્શાવેલાં છે.
ગ્રંથ છે. આ પયજ્ઞામાં વર્ણવેલ મુહૂર્ત પ્રકરણ અને આરંભોસદ્ધ मिगसिर अद्रा पुसो तिन्नि य पुव्वाईंमूलमस्सेस
(ઉદયપ્રભસૂરિ) નારચંદ્ર જૈન-જ્યોતિષ આદિ ગ્રંથોનો તુલનાત્મક છે हत्थो चित्ता य तहा दस वुड्डिकराई नागस्स ।। २३ ।।
અભ્યાસ પણ ઉપયોગી થઈ શકે. મૃગશીર્ષ, આદ્ર, પુષ્ય, ત્રણ પુર્વા, મૂળ, આશ્લેષા, હસ્ત,
*
லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலி
