Prabuddha Jivan 2012 08 Agam Parichay Visheshank

Author(s): Dhanvant Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 72

૭ ૭ ૭ 9 NU U
૭ ૭ ૭ ૭ ૭ પૂ
&
2
૭૨
ல்ல்ல
2
8
ஸ்ஸ் ஸ்
૧૮
ટ્‘જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ એ ક્ષેત્રીય ભાવનાનું પ્રદર્શક વિશાળ ‘ગંતૂરીવપન્નત્તિ' નામે ઓળખાય છે. સંસ્કૃતમાં ગંવૃદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ નામ તે જૈભાવયુક્ત ભાષામાં લખાયેલું અદ્ભુત શાસ્ત્ર છે.’
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨ _______________________© 2
શ્રી જંબૂદ્દીપ-પ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર
ઘડૉ. કલા એમ. શાહ
-પૂ. શ્રી જયંતમુનિ મ.સા. પ્રશ્ન : શ્રી ગૌતમ પૂછે છે : ભગવન ! કયા કારણે જંબૂદ્દીપ એમ કહેવાય છે ?
ર
શ્રી પ્રભુ મહાવીરનો ઉત્તર : ગૌતમ, જંબુદ્વીપમાં તે-તે દેશમાં, દૈતે-તે પ્રદેશમાં ઘણાં જંબૂવૃક્ષો એક્કેરૂપે વિરલ સ્થિત છે. ઘણાં જંબૂવન...જંબૂવૃક્ષો સમૂહ ભાવથી રહેલા છે તથા ઘણાં જંબૂવન 2 ખંડ – જંબૂવૃક્ષ સમૂહો વિજાતીય વૃક્ષ મિશ્રિત છે. તેમાં પણ જંબૂવૃક્ષની જ પ્રાધાન્યતા છે તે પ્રસ્તુત વર્ણનનું સાફલ્ય છે. પ્રશ્ન : તે કેવા છે?
૨.
ઉત્તર : નિત્ય, સર્વકાળ, કુસુમિન યાવદ પદથી નિત્ય માયિત, નિત્ય લવયિક, નિત્ય સ્તબક્તિ ઇત્યાદિ.
8
2 આ જંબૂઠ્ઠીપ પ્રજ્ઞપ્તિ અંગસૂત્ર છે. તે જ્ઞાતાધર્મકથાનું ઉપાંગ છે. જૈન ભૂગોળ અને ગણિતાનુયોગની દૃષ્ટિએ અજોડ કહી શકાય તેવું આ ઉપાંગસૂત્ર છે.
જંબુદ્રીપ પ્રજ્ઞપ્તિ નામ યથાર્થ છે કારણકે આ ક્ષેત્રમાં જંબૂ નામના અનેક વૃક્ષો છે. સ્થવિર ભગવંતોએ આ સૂત્રના પ્રકરણોને 2 ‘વૃક્ષસ્કાર’ નામ આપ્યું છે. વૃક્ષ એટલે ઊભરેલો, ઉપર ઉઠેલો રંભાગ. તે ઊભરેલો ભાગ જમીન પરનો હોય કે શરીર પરનો દૈહોય તેને વક્ષ કહેવામાં આવે છે.
? મહર્ષિ પુરુષો અંગ ઉપાંગ સૂત્રમાં જેનું વર્ણન કરે છે તેને તેનું જ નામ આપે છે. તેથી જ પ્રસ્તુત સૂત્રના પ્રક૨ણોને ‘વક્ષસ્કાર’ નામ આપ્યું છે.
2
૨ જંબૂઢીપ પ્રજ્ઞપ્તિનો સૂત્ર પાઠ ૪૧૪૬ (ચાર હજાર એકસો છેંતાલીસ) શ્લોક પ્રમાણ ગણવામાં આવે છે.
2
વક્ષસ્કાર શબ્દનો વાસ્તવિક અર્થ પ્રકરણ નથી પરંતુ સૂત્રકારે પ્રકરણના અર્થમાં વક્ષસ્કાર શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. જંબુદ્વીપમાં વૃક્ષસ્કાર નામના મુખ્ય પર્વતો છે. આ પર્વતો એક એક ક્ષેત્રને äજુદા જુદા વિભાગમાં વિભક્ત કરે છે. આ વિભાગ ક૨વાની ?સામ્યતાને કારણે સૂત્રકારે પ્રસ્તુત સૂત્રમાં ઉદ્દેશક અને પ્રકરણના ?અર્થમાં વક્ષસ્કાર શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે.
ર
જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ એક અધ્યયન રૂપ છે અને તેના સાત વક્ષસ્કાર- પ્રકરણ છે.
2
જ્ઞાતા ધર્મકથાના ઉપાંગ સૂત્ર જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ પ્રાકૃતમાં ගගක්‍ෂක්ෂව
GOO
G
છે.
8
જ્ઞાની ભગવંતોએ આ સૂત્રમાં પુદ્ગલે મુખ્ય કરી દ્વીપ સમુદ્રનું જ્ઞાન કરાવી, ચૈતન્યરૂપી જીવને પરથી પરાંગમુખ કરાવી સ્વ સન્મુખરૃ કરવા માટે ઉપદેશ આપ્યો છે. લોકમાં પુદ્ગલ સ્કંધો જ્યાં જ્યાં ? ગોઠવાયા છે તેનું જંબૂદ્વીપના વર્ણનના માધ્યમ દ્વારા પ્રગટ કર્યું છે છે.
અશુભ વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શયુક્ત પુદ્ગલનો પ્રચય નીચે ઊતરતો જાય છે તેને અધોલોક કહે છે. 2
શુભવર્ણાદિ યુક્ત પ્રચયો ઉપર ઊભરાતા જાય છે તેને ઉર્ધ્વલોક ર 2
કહે છે.
તે બંને લોકની મધ્યમાં જે પુદ્ગલ પ્રચય ઊભરતો ઊભરતો એક લાખ યોજન પર્યંત ઊભરેલો છે તેને મેરુ પર્વત કહે છે અને 8 તે મેરુ પર્વત સર્વની મધ્યમાં છે તેને ફરતો જંબુદ્રીપ છે.
ર
જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં જંબુદ્રીપ નામવાળા અનેક દ્વીપોમાંથી મધ્યવર્તી, ૨ કેન્દ્રવર્તી, જંબુદ્વીપનું વર્ણન છે. મધ્યલોકમાં અસંખ્યાતા દ્વીપ-હૈ સમુદ્રો છે તેની મધ્યમાં જંબુદ્વીપનો દ્વીપ છે. 8
2
જંબૂઢીપ વિષયક પ્રશ્નોથી સૂત્રનો પ્રારંભ થાય છે અને તેના ઉત્તરરૂપે સંપૂર્ણ જંબૂદ્વીપનું વર્ણન કર્યું છે.
આ આગમના બે વિભાગ કરવામાં આવ્યા છે. (૧) પૂર્વાધમાં રૃ ૧ થી ૪ વક્ષસ્કા૨નો સમાવેશ ક૨વામાં આવ્યો છે. (૨) ઉત્તરાર્ધમાં દે ૫ થી ૭ વક્ષસ્કારનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
2
&
જંબૂવિષયક પ્રશ્નોથી સૂત્રનો પ્રારંભ થાય છેઃ कहिणं भंते । जंबुद्वीवे दीवे । के महालए णं भंते । जंबुद्वीपण
સૂત્રકારે આ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે જંબુદ્વીપનું વર્ણન કર્યું છે. પ્રથમ વક્ષસ્કારમાં જંબૂદ્વીપનો આકાર, તગત પદાર્થો, જંબુદ્વીપની જગતી = કોટ, કિલ્લો, જંબૂદ્વીપની દક્ષિણમાં સ્થિત ભરતક્ષેત્ર, તેની મધ્યમાં રહેલો દીર્ધ વૈતાઢ્ય પર્વત, તે પર્વતથી વિભાજિત દક્ષિણાર્ધ ભરતક્ષેત્ર અને ઉત્તરાર્ધ ભરતક્ષેત્ર વગે૨ે૨ વિષયોનું વર્ણન છે.
8
8
બીજા વક્ષસ્કારમાં ભરતક્ષેત્રમાં વર્તતા કાળનું વર્ણન છે. ભરત ક્ષેત્રમાં કાળ પરિવર્તનશીલ છે. ૨૦ ક્રોડાક્રોડી સાગરોપમનું એક કાળચક્ર છે. તેના ઉત્સર્પિણીકાળ અને અવસર્પિણી કાળ નામના 8 બે વિભાગ છે. પુનઃ તે બંને કાળ વિભાગના છ વિભાગ કરવામાં ટે ~____&
ஸ்ஸ் ஸ்ஸ் ஸ்ஸ்ஸ்
2
8