________________
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
૯૩
સંસારક પ્રકીર્ણક
iડૉ. અભય દોશી
லலலலலலலலலலலலல
லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலல
છે “સંસ્તારક પ્રકીર્ણક’ અંતિમ આરાધનાને અનુલક્ષે છે. પ્રકીર્ણક ઉપલબ્ધ થાય છે. હૈસૂત્રોમાં અંતિમ આરાધનાને કેન્દ્રમાં રાખી રચાયેલા પ્રકીર્ણકો (૧) બાબુ ધનપતસિંહ (મુર્શિદાબાદ) (૨) બાલાભાઈ કકલભાઈ ૨ 2મોટી સંખ્યામાં છે.
(અમદાવાદ), (૩) આગમોદય સમિતિ-સુરત (૪) હર્ષપુષ્યામૃત જૈન 8 છે. જૈન ધર્મમાં કરાતી સર્વ આરાધનાનું ફળ સમાધિ કહ્યું છે. આ ગ્રંથમાળા (૫) મહાવીર જૈન વિદ્યાલય (મુંબઈ) (૬) જૈન ધર્મ પ્રસારક $સમાધિ અંતકાળે ટકી રહે તો સગતિ અને પરંપરાએ મોક્ષ સભા. આ ૬ ઉપરાંત આગમ સંસ્થાન, ઉદયપુર દ્વારા હિંદી અનુવાદ ૨સહેલાઈથી સિદ્ધ થઈ શકે, આથી દેહ પ્રત્યેની આસક્તિ દૂર કરી સાથે પ્રકાશિત થયેલ છે. Bઆત્મસાધનામાં લીન બનવાની પ્રક્રિયાઓ આ પયશા ગ્રંથોમાં આ ‘સંથારગ પSણય'માં પ્રથમ ગાથામાં મંગલાચરણ રૂપે ૨ જૈવિસ્તારથી દર્શાવવામાં આવી છે.
પરમાત્મા મહાવીરને વંદન કરી સૂત્ર રચનાનો પ્રારંભ કર્યો છે. છે છે આ “સંથારગ પVણય’માં સંલેખના (અનશન)ના સમયે આ સંથારો સિતકમળ, કળશ, નંદાવર્ત, પુષ્પોની માળા આદિ સ્વીકારવામાં આવતા દર્દાદિ આસન-સંથારો કેવો હોવો જોઈએ દ્રવ્યમંગળથી પણ વિશેષ પરમમંગળરૂપ છે. એ રીતે સંથારાનો છે અને આ સંથારાનો લાભ શું તેની વિસ્તૃત ચર્ચા કરવામાં આવી છે. મહિમા કરાયો છે. જેમ ધ્યાનથી પરમસુખ પ્રાપ્ત થાય છે, જ્ઞાનમાં છે આ પન્ના સૂત્રમાં ૧૨૨ ગાથાઓ છે. આ આગમના કર્તા કેવળજ્ઞાન છે, એજ રીતે જેના વડે પરિનિર્વાણ પ્રાપ્ત થાય છે શ્રેઅજ્ઞાત છે. આ પયગ્રા કુલ સાત વિભિન્ન સ્થળોથી મુદ્રિત થયેલો એવો સંથારો શ્રી જિનેશ્વરદેવે દર્શાવેલો છે. આ સંથારો કલ્યાણ રે
પ્રકરણછો સમાધિમરણ માટે માર્ગદર્શન અને અન્ય ઉપયોગી વસ્તુઓનો જ્ઞાન ભંડાર | જૈન આગમ સાહિત્યમાં પ્રકીર્ણકનું સ્થાન મહત્ત્વપૂર્ણ છે. પ્રકીર્ણ (૯) મહાપચ્ચખાણ (૧૦) વીરત્યય (૧૧) ઇસિભાસિયાઈ
એટલે છૂટા છૂટા વિષયો અંગેનું લખાણ, પૂર્તિરૂપ લખાણ આવો અર્થ (૧૨) અજીવકપ્પ (૧૩) ગચ્છાચાર (૧૪) મરણસમાધિ (૧૫)|9 શ્રે કરી શકાય. પ્રાચીન મત અનુસાર અંગ સિવાયનું સમગ્ર સાહિત્ય પ્રકીર્ણ તિસ્થાગોલિ (૧૬) આરાણાપડાગા (૧૭) દીવસાગર પણત્તિ છે ગણાતું. ત્યારબાદ અંગ, ઉપાંગ, મૂળ, છેદ એવા વિભાગોમાં સાહિત્ય (૧૮) જોઈસકરંડ (૧૯) અંગવિજ્જા (૨૦) સિદ્ધ પાહુડ (૨૧) ૨ વર્ગીકૃત થયું, ત્યારે કેટલાક પ્રાચીન અંગસૂત્ર અનુસાર ગ્રંથો પયસામાં સારાવલી (૨૨) જીવવિભત્તિ.
સ્થાન પામ્યા. આ અંગોમાં “ઇસીભાસિય’ જેવા અતિપ્રાચીન ઉપદેશ આ ૨૨ પ્રકીર્ણકોમાંના ૧૯ પ્રકીર્ણકો પૂજ્ય મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી 2 ગ્રંથો, ચઉસરણ પયજ્ઞા, આઉરપચ્ચખાણ પયગ્રા જેવા અંતિમ- મહારાજે સંપાદિત કર્યા છે. આ ૧૯માંનો ‘અંગવિજ્જા' નામના 8 આરાધનાના ગ્રંથો, ‘અંગવિજજા' જેવા દેહલક્ષણો આધારે ભવિષ્યકથન પયજ્ઞાનું ૯૦૦૦ શ્લોકપ્રમાણ ગ્રંથનું સ્વતંત્ર સંપાદન કર્યું છે. 8
કરનારા ગ્રંથો, તિત્યાગોલી જેવા ઇતિહાસને વિષય બનાવનારા તો બીજા ૧૭ પ્રકીર્ણકો અને ઉત્તરકાલીન ત્રણ પ્રકીર્ણકો સાથે ગ્રંથોનો સમાવેશ થયો છે.
| મેળવી કુલ ૨૦ પ્રકીર્ણકો ‘પUણય સુત્તાઈં” પ્રથમ ભાગમાં છે | શ્વેતાંબર પરંપરામાં ૧૦ પયગ્રાઓ ૪૫ આગમમાં સમાવેશ પામ્યા સંપાદિત કર્યા છે. ‘આરાહણાપડાગા' નામક પ્રકીર્ણકનું આરાધના
છે. પરંતુ આ દસ પયજ્ઞા ક્યા તેની નિશ્ચિતતા ન હોવાથી આગમપ્રભાકર વિષયક અન્ય અવતરણો સાથે મેળવી ‘પઈણય સુત્તાઈં” ભાગ-૨માં છે મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજે કુલ ૨૨૫ પન્નાઓનો નિર્દેશ કર્યો મુદ્રિત કર્યા છે. આમ, મુનિશ્રી પુણ્યવિજયજીએ પ્રકીર્ણક સાહિત્યના છે છે. આમાંથી કુલ સત્તર પયજ્ઞાઓ અતિપ્રાચીન છે.
સંપાદનમાં ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ યોગદાન કર્યું છે. એ જ રીતે આ પન્નાઓની યાદી આ પ્રમાણે છે; (૧) ચઉસરણ (૨) પાદલિપ્તસૂરિકૃત ‘જ્યોતિષકરંડક' પયજ્ઞાનું વૃત્તિ સાથે સ્વતંત્ર આઉરપચ્ચખાણ (૩) ભત્ત પરિણા (૪) સંથારય (૫) સંપાદન પણ કર્યું છે. આ પ્રકીર્ણકોમાંથી પાંચ મહત્ત્વપૂર્ણ પ્રકીર્ણકોનો 8 તંદુલdયાલિય (૬) ચંદાવેજ્જય (૭) દેવિંદ્રWય (૮) ગણિવિજ્જા પરિચય આ લેખમાં પ્રસ્તુત છે.
| * * * STપાદનોંધ: ૧આ ૨૨ ઉપરાંત બીજા ૨૩ ઉપલબ્ધ પયગ્રાઓ અનુપલબ્ધ પયગ્રાઓ મેળવી ૮૪ પન્નાઓની યાદી ડૉ. અતુલકુમાર પ્રસાદ સિંહે ‘શ્રમણ’ | S | સામયિકના ૨૦૦૨ જાન્યુઆરીના અંકમાં આપી છે. એક માન્યતા એવી છે કે, તીર્થકર ભગવંતોના જેટલા શિષ્યો હોય, તેઓ પ્રત્યેક એક પયાની રચના કરે.
આથી ઋષભદેવ ભગવાનના ૮૪૦૦૦ શિષ્યો હોવાથી ૮૪૦૦૦ અને મહાવીરસ્વામીના ૧૪૦૦૦ શિષ્યો હોવાથી ૧૪૦૦૦ પયગ્રા હોય. ૨. પયશાઓમાં ‘ઇસિભાસિય’ (ઋષિભાષિત સૂત્ર)નો મહિમા વિશેષ રહ્યો છે. પ્રાચીન આગમગ્રંથોમાં ‘ઇસિભાસિય'નો ઉલ્લેખ અનેક સ્થળે મળે છે. 16
આ ગ્રંથના ૪૫ અધ્યાયમાં ૪૫ પ્રત્યેક બુદ્ધો અથવા પાર્શ્વનાથ પ્રભુની પરંપરાના સાધુઓ અથવા અન્ય મુનિઓનો ઉપદેશ સચવાયેલો છે. આ ગ્રંથનું હું વિસ્તૃત અધ્યયન ડૉ. સાગરમલજી જૈને કર્યું છે.
| * * * )
லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலல
