________________
( ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન: આગમ પરિચય વિશેષાંક
இலலலலலலலல
லலலலலலலலலல
એનું સ્વભાવથી ઉદય-અસ્ત થવું. (૪) સૂર્યનું દેવ હોવાથી એની મતમતાંતરોનો ઉલ્લેખ છે તેમ જ સ્વમતનું ખંડન છે. સનાતન સ્થિતિ રહેવી (૫) પ્રાતઃ પૂર્વ દિશામાં ઉદિત થઈને સાંજે (૧૦) દસમું પ્રાભૃત-નક્ષત્રોમાં આવલિકા ક્રમ મુહૂર્તની સંખ્યા, ૨ હૈપશ્ચિમમાં પહોંચવું તથા ત્યાંથી અધોલોકને પ્રકાશિત કરતાં કરતાં ચંદ્ર સાથે યોગ કરવાવાળા નક્ષત્ર, યુગારંભમાં યોગ કરવાવાળા છે 2નીચેની તરફ આવી જવું મુખ્ય છે.
નક્ષત્ર, નક્ષત્રોના કુલ, ઉપકુલ તથા કુલપકુલ, ૧૨ પૂર્ણિમા છે 6 અંતમાં સૂર્યનું એક મંડલથી બીજા મંડલમાં ગમન અને તે અને અમાસમાં નક્ષત્રોનો યોગ, સમાન નક્ષત્રોના યોગવાળી છે
એક મુહૂર્તમાં કેટલા ક્ષેત્રમાં પરિભ્રમણ કરે છે? એનો વિચાર પૂર્ણિમા અને અમાસ. નક્ષત્રોના સંસ્થાન એના તારા, વર્ષાદિ છે ? સેવ્યક્ત કરતા થકા સ્વમતનું પણ પ્રતિપાદન થયું છે. અન્ય ઋતુઓમાં નક્ષત્રોનો યોગ તથા પૌરુષી પ્રમાણ, ચંદ્ર સાથે યોગ ૨ 2ધર્મવલમ્બી પૃથ્વીનો આકાર ગોળ માને છે પરંતુ જૈન ધર્મની કરવાવાળા નક્ષત્ર, નક્ષત્રરહિત ચંદ્રમંડલ, સૂર્યરહિત ચંદ્રમંડલ, ૨ ૮માન્યતા એનાથી ભિન્ન છે એનો પણ એમાં સંકેત છે. નક્ષત્રોના દેવતા, ૩૦ મૂહૂર્તોના નામ, ૧૫ દિવસ-રાત્રિ અને ૨ છે(૩) તૃતીય પ્રાકૃત-ચંદ્ર-સૂર્ય દ્વારા પ્રકાશિત થવાવાળા દ્વીપ- તિથિઓના નામ, નક્ષત્રોના ગોત્ર, નક્ષત્રોમાં ભોજન વિધાન, Bસમુદ્રોનું વર્ણન છે એમાં બાર મતાંતરોનો પણ નિર્દેશ થયો છે. એક યુગમાં ચંદ્ર સૂર્યની સાથે નક્ષત્રોનો યોગ, એક સંવત્સરના ૨ (૪) ચતુર્થ પ્રાભૃત-ચંદ્ર અને સૂર્યના-(૧) વિમાન સંસ્થાન તથા મહિના અને તેના લૌકિક અને લોકોત્તર નામ, પાંચ પ્રકારના હૈ ૨(૨) પ્રકાશિત ક્ષેત્રનું સં સ્થાન અને એના સંબંધમાં ૧૬ સંવત્સર, એના ૫-૫ ભેદ અને અંતિમ શનૈશ્ચર સંવત્સરના ૨૮ ૨ &મતાંતરોનો ઉલ્લેખ છે. અહીં સ્વમતથી પ્રત્યેક મંડલમાં ઉદ્યોત ભેદ, બે ચંદ્ર, નક્ષત્રોના દ્વાર, બે સૂર્ય અને એની સાથે છે તથા તાપક્ષેત્રના સંસ્થાન બતાવીને અંધકારના ક્ષેત્રનું નિરૂપણ યોગકરવાવાળા નક્ષત્રોના મુહૂર્ત પરિમાણ, નક્ષત્રોની સીમા તથા છે કરવામાં આવ્યું છે. સૂર્યના ઊર્ધ્વ-અધઃ-તિચ્છા તાપક્ષેત્રના વિખંભાદિનું વિસ્તારથી ૨૨ પ્રતિપ્રાભૂતમાં થયું છે. પરિમાણ પણ વર્ણવ્યા છે.
(૧૧) અગિયારમું પ્રાભૃત-સંવત્સરોના આદિ, અંત અને શ્રે ૨ (૫) પાંચમું પ્રાભૃત-સૂર્યની વેશ્યાઓનું વર્ણન છે. નક્ષત્રોના યોગનું વર્ણન. 8 (૬) છઠું પ્રાભૃત-સૂર્યનું ઓજ અર્થાત્ સૂર્ય એક રૂપમાં સદા (૧૨) બારમું પ્રાભૃત-નક્ષત્ર, ઋતુ, ચંદ્ર, આદિત્ય અને કે
અવસ્થિત રહે છે અથવા પ્રતિક્ષણ પરિવર્તિત થતો રહે છે? એની અભિવર્ધન એ ૫ સંવત્સરોનું વર્ણન, છ ઋતુઓનું પ્રમાણ, ૬-૪ $૨૫ પ્રત્તિપત્તિઓ છે. જૈન દૃષ્ટિથી વ્યક્ત કર્યું છે કે જંબૂદ્વીપમાં ૬ ક્ષયાધિક તિથિઓ, એક યુગમાં સૂર્ય અને ચંદ્રની આવૃત્તિઓ શ્રેપ્રતિવર્ષ કેવળ ૩૦ મુહૂર્ત સુધી સૂર્ય અવસ્થિત રહે છે તથા શેષ અને એ સમયે નક્ષત્રોનો યોગ અને યોગકાલ આદિનું વર્ણન છે. ૨સમયમાં અનવસ્થિત રહે છે. કારણકે પ્રત્યેક મંડલ પર એક સૂર્ય (૧૩) તેરમું પ્રાભૃત-કૃષ્ણ અને શુક્લ પક્ષમાં ચંદ્રની હાનિ-વૃદ્ધિ, ૨ ૪૩૦ મુહૂર્ત રહે છે. એમાં જે જે મંડલ પર તે રહે છે, એ દૃષ્ટિથી તે ૬૨ પૂર્ણિમા-અમાસમાં ચંદ્ર-સૂર્યની સાથે રાહુનો યોગ, પ્રત્યેક અવસ્થિત છે અને બીજા મંડલની દૃષ્ટિથી અનવસ્થિત છે એ સ્પષ્ટ અયનમાં ચંદ્રની મંડલગતિ આદિનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. હું કર્યું છે.
(૧૪) ચૌદમું પ્રાભૃત-કૃષ્ણ અને શુક્લ પક્ષની ચાંદની અને છે (૭) સાતમું પ્રાભૃત-સૂર્ય પોતાના પ્રકાશથી મેરૂ પર્વતાદિ અને અંધકારનું વર્ણન છે. ૨અન્ય પ્રદેશોને પ્રકાશિત કરે છે એનું વર્ણન છે.
(૧૫) પંદરમું પ્રાભૃત-ચંદ્રાદિ જ્યોતિષી દેવોની એક મુહૂર્તની ૨ (૮) આઠમું પ્રાભૃત-બે સૂર્યની સત્તા સ્થાપિત કરીને ક્યો સૂર્ય કયા ગતિ, નક્ષત્રમાસમાં ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહાદિની મંડલગતિ અને ઋતુમાસ છે છે ક્ષેત્રમાં પ્રકાશ રેલાવે છે તેનું વર્ણન
તથા આદિત્ય માસની આ યુગમાં વિદેશી વિદ્વાનોએ સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિને વિજ્ઞાનનો ગ્રંથ માન્યો છે. દિવસ-રાતની વ્યવસ્થા અને
મંડલગતિનું પણ નિરૂપણ થયું છે. જેમાં ડૉ. વિન્ટરનિન્જ મુખ્ય છે. ડૉ. શુબિંગ તો કહ્યું છે કે ભિન્ન-ભિન્ન ક્ષેત્રોની અપેક્ષાથી
સૂર્યપ્રાપ્તિના અધ્યયન વગર ભારતીય જ્યોતિષીના ઇતિહાસને ૨ઉત્સર્પિણી-અવસર્પિણી કાળનું
(૧૬) સોળમું પ્રાકૃત- ૨ બરાબર ન સમજી શકાય. બેબરે સન ૧૮૬૮માં ‘ઉવેર સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ’ ૨વર્ણન છે.
ચંદ્રિકા, આતપ અને પર્યાયોનું છે નામનો નિબંધ પ્રકાશિત કર્યો હતો. ડૉ. સિબોએ ‘ઓન ધ સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિ' 8 (૯) નવમું પ્રાકૃત-પૌરુષી
વર્ણન. નામના શોધ નિબંધમાં લખ્યું છે કે ગ્રીક લોક ભારતમાં આવ્યા તે પૂર્વે છાયાનું પ્રમાણ, સૂર્યના ઉદય
(૧૭) સત્તરમું પ્રાભૃતબે ચંદ્ર બે સૂર્યના અસ્તિત્વને માનતા હતા તથા તેમણે અતિપ્રાચીન ઍઅસ્તના સમયે ૫૯ પુરુષ
સૂર્યના ચ્યવન-ઉપપાતના ૨ જ્યોતિષિના વેદાંગ ગ્રંથની માન્યતાઓ સાથે સુર્યપ્રજ્ઞપ્તિની તુલના ૨પ્રમાણ પડછાયો હોય છે એ
બારામાં ૨૫ મતમતાંતરોનો ૨ સંબંધમાં અનેક કરી છે, સમાનતા બતાવી છે.
ઉલ્લેખ કરીને સ્વમતનું 8
லலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலலல
