________________
U GU
2
2
8
8
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
ஸ் ஸ்
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
ஸ்ஸ்ஸ் ஸ்
2
ર
શ્રી ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર
દડાં. કલા એમ. શાહ
સૂત્રકાર સ્થવિર ભગવંત સ્વયં કહે છે.
પુષ્પ વિયર-પાર્શ્વ, વોર્ઝા, પુન-સુથ-સફ-બિસ્મય ।
सुहुम गणिणेवदिट्ठे, जोइसगणशयपण्णत्तिं ।।
(ચંદ્રજ્ઞપ્તિસૂત્ર-મંગલાચરણ) ર સ્પષ્ટ-પ્રગટ અર્થવાળા સૂક્ષ્મબુઢિથી ગમ્ય, પૂર્વથુનના સારભૂત તે(પૂર્વમાંથી ઉશ્રૃત્ત) તીક્ષ્ણ પ્રજ્ઞાવાન આચાર્ય દ્વારા ઉપદિષ્ટ, જ્યોતિષરાજ પ્રજ્ઞપ્તિનું હું નિરૂપણ કરીશ.
ચંદ્રપ્રાપ્તિ (ખોળશાસ્ત્ર)ના નામે ઉપલબ્ધ ભાર ઉપાંગ સૂત્રોમાંના છઠ્ઠા ઉપાંગને શ્રી ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર અને સાતમા ને ઉપાંગને સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ ગણવામાં આવે છે. પ્રાચીનકાળમાં આ બન્ને સૂત્રો જુદા જુદા નામવાળા ગણાતા ન હતા. પણ જ્યોતિષ ગણરાજ પ્રજ્ઞપ્તિ અને જ્યોતિષરાજ પ્રજ્ઞપ્તિ નામે એક જ આગમરૂપે વિદ્યમાન હતા. આ બન્ને ‘જ્ઞાતાધર્મકથા’ના ઉપાંગ સૂત્રરૂપે હતા,
ல்ஸ்
8
ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિના મંગલાચરણની તથા બંનેના ઉપસંહારની ગાથા ? સૂચિત કરે છે કે આ બન્ને આગમ એક હતા. કાળક્રમે ચંદ્રપ્રાપ્તિ ?અને સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ ભિન્ન ભિન્ન આગમરૂપે પ્રસિદ્ધ થયા. ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ઉપાંગમાં પદ્યાત્મક ઉત્થાનિક છે. સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ ઉપાંગમાં ગદ્યાત્મક ઉત્થાનિક છે.
8
2
2
ર
૬૯
ર
ર
૧૭
ર
પાંચ ભેદ, અંતિમ સંવત્સરના ૨૮ ભેદ, નક્ષત્રોના ાર, બે સૂર્યની તે સાથે યોગ કરનાર નક્ષત્રોના મુહૂર્ત પરિમાળ, નત્રોનો સીરાવિખુંભ -
ર
આદિનું પ્રતિપાદન કરેલ છે.
આમ આ વિભાગના ઉપવિભાગોમાં આટલો મોટો વિસ્તાર એ દર્શાવે છે કે નિમિત્તજ્ઞ, જ્યોતિષજ્ઞ, સ્વપ્ન પાઠક અને ગણિતજ્ઞ તે વગેરે વિદ્વાનોને જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવામાં સહાય મળે.
P
ત્યાર પછી પાંચ સંવત્સરીનું વર્ણન આ પ્રમાણે છે. (૧) નક્ષત્ર સંવત્સર ૨૮ નક્ષત્રો જેટલા સમયમાં ચંદ્ર સાથે યોગ પૂર્ણ કરે છે 2 તેને નક્ષત્ર માસ કહે છે. તેવા બાર માસ અને ૩૨૭ ૫૧/૬૭૨ અહીં રાત્રિનો એક નક્ષત્ર સંવત્સર થાય છે. (૨) ૠતુ ? સંવત્સર-જેટલા સમયમાં એકમથી લઈને પૂર્ણિમા સુધીની તિથિઓને ચંદ્ર પૂર્ણ કરે છે તેને ચંદ્રમાસ કહેવામાં આવે છે. તેવા બાર માસ અને તેના ૩૫૪-૧૨/૬૨ અહોરાત્રિનો એક
રા
ચંદ્ર સંવત્સર થાય છે. (૩) ૠતુ સંવત્સર-જેટલા સમયમાં વર્ષા, 8 હેમંત અને ગ્રીષ્માદિ ત્રણ ઋતુઓ વ્યતીત થાય છે. તેને ઋતુ તે સંવત્સર કહેવામાં આવે છે. ૩૬૬ અહોરાત્રિનો એક ઋતુ ? સંવત્સર થાય છે. (૪) સૂર્ય સંવત્સર-જેટલા સમયમાં સૂર્ય ૧૮૩ મંડળવાળા બે અયનો પૂર્ણ કરે છે તેને સૂર્ય સંવત્સર કહેવામાં મ
2
આ આગમના વિભાગોને પ્રાકૃત અને પ્રાભૂતના અંતર્ગત આવે છે. ૩૬૬ અહીંરાત્રિનો એક સૂર્ય સંવત્સર થાય છે. (૫) અધિકારને પ્રતિપ્રાપ્ત કર્યું છે. ર ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિના અલગ અલગ વિભાગમાં ચંદ્ર વિષયક તથા
ર
ગરાત અને જ્યોતિષવિજ્ઞાન વિષયક માહિતી આપવામાં આવી છે.
અધિવર્ધિત સંવત્સર-૧૩ માસવાળાને વર્ષને અધિવર્તિત સંવત્સર તે કહેવામાં આવે છે. ૩૮૩ અહોરાત્ર ૨૧-૧૮/૬૨ મુહૂર્તોનો ? એક અધિવર્ધિત સંવત્સર થાય છે. ચંદ્ર સંવત્સર યુગમાં બીજું સંવત્સર અને પાંચમું સંવત્સર અધિવર્ધિત સંવત્સર હોય છે. આ રીતે આદિ અને અંતના સમયના નૠત્રોના યોગનું વર્ણન કર્યું છે. મ
2
2
2
નક્ષત્ર, ચંદ્ર, ઋતુ, આદિત્ય અને અભિવર્ધિત આ પાંચ સંવત્સરીનું વર્ણન છે, છ ઋતુઓનું પ્રમાણ છે. છ ક્ષયતિથિ અને છ અધિક દે તિથિઓ કેમ થાય છે તે બતાવ્યું છે તથા એક યુગમાં સૂર્ય અને ર ચંદ્રની આવૃત્તિઓ બતાવી છે અને તે સમયે યોગ તથા યુગકાળ આદિનું વર્ણન આ વિભાગમાં આપ્યું છે.
ન
ર
પ્રથમ વિભાગમાં નક્ષત્રોનો ક્રમ, મુહૂર્તની સંખ્યા, પૂર્વ-પશ્ચિમ ૨ ભાગ અને ઉત્તમ ભાગથી ચંદ્રની સાથે યોગ કરનારા નક્ષત્ર, યુગના પ્રારંભમાં યોગ કરનારા નક્ષત્રોના પૂર્વાદિ વિભાગ, નક્ષત્રોના ટૂંકુલ, ઉપકુલ આદિ પ્રકા૨, ૧૨ પૂર્ણિમા તેમજ અમાવસ્યામાં નક્ષત્રોનો યોગ, સન્નિપાત યોગવાળી પૂર્ણિમા તેમજ અમાવસ્યા, નોના સંસ્થાન, તેના તારાઓની સંખ્યા, વર્ષા, હેમંત અને રૂગ્રીષ્મ ઋતુઓમાં માસ ક્રમથી નક્ષત્રોનો યોગ અને પૌરુષી છાયા ?પ્રમાણ, દક્ષિણ, ઉત્તર અને બન્ને માર્ગથી ચંદ્રની સાથે યોગ ક૨ના૨ 8 નક્ષત્ર, નક્ષત્રરહિત ચંદ્રમંડલ, સૂર્યરહિત ચંદ્રમંડલ, નક્ષત્રોના 8 સ્વામી દેવ, ૩૦ મુહૂર્તોનાં નામ, ૧૫ દિવસ તેમજ રાત્રિઓની તિથિઓના નામ, નક્ષત્રોના ગોત્ર, એક યુગમાં ચંદ્ર તેમજ સૂર્યની સાથે નક્ષત્રોનો યોગ, એક સંવત્સરના મહિના, તેના લૌકિક તેઅને લોકોત્તર નામ, પાંચ પ્રકારના સંવત્સર અને તેના પાંચ રત્ન
2
8
કૃષ્ણ અને શુક્લપક્ષમાં ચંદ્રકળાની હાનિ-વૃદ્ધિ કઈ રીતે થાય? છે તે દર્શાવ્યું છે. બાસઠ પૂર્ણિમા અને બાસઠ અમાવસ્યામાં ચંદ્રદે સૂર્યની સાથે રાહુનો યોગ અને પ્રત્યેક અયનમાં ચંદ્રની મંડળ વગેરેનું આબેહૂબ વર્ણન કર્યું છે.
8
ર
હવે પછીના વિભાગમાં ચંદ્ર પ્રકાશની બહુલતા અને પ્રકાશનારૂં અભાવમાં અંધકારની બહુલતાના સમયનો નિર્દેશ છે. 2
ஸ்ஸ்ஸ்ஸ்ஸ்ஸ்
ஸ் ஸ் ஸ் ஸ் ஸ்
મ
8
સ
