________________
2
2
ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૨
પ્રબુદ્ધ જીવન : આગમ પરિચય વિશેષાંક
૭૩ ૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭૭
ર નામ વિચારણા
2
8
શ્રી સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્ર
ઘડૉ. પાર્વતી નેણશી ખીરાણી
હાલ પ્રચલિત ૧૨ ઉપાંગોમાં સાતમા ઉપાંગ તરીકે
સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ સૂત્રનું નામ પ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ પૂર્વકાળે ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિ ?અને સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ આ બંને સૂત્રો ‘જ્યોતિષનળરાઽપ્રજ્ઞપ્તિ' નામથી êપ્રચલિત હતા. એક જ આગમરૂપે પ્રસિદ્ધ હતા. આ બંનેનું અલગ સંપાદન ક્યારથી થયું એના પુરાવા પ્રાપ્ત થતા નથી. પ્રારંભમાં સંયુક્ત નામ ‘ચન્દ્ર-સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ' જ પ્રચલિત હશે પછીથી બે 2અલગ ઉપાંગરૂપે વિભાજિત થઈ ગયા હશે. જેમાં ચંદ્રની ગતિવિધિ છે તે ચંદ્રપ્રજ્ઞપ્તિ અને જેમાં સૂર્યની ગતિવિધિ છે તે સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ êતરીકે પ્રચલિત થયું છે. આ સાતમા અંગ-ઉપાસકદશાંગનું ઉપ હોવું જોઈએ. પણ ચંદ્ર-સૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ બંને સાથે છે માટે જ્ઞાતાધર્મકથાંગનું ઉપાંગ મનાય છે. આગમ ગ્રંથના કર્તા
આ સૂત્રની પ્રરૂપણા જિતશત્રુ રાજાના સમયમાં મિથિલાનગરીના તૈમણિભદ્ર નામના ઉદ્યાનમાં ગુરુ ગૌતમ સ્વામીની જિજ્ઞાસાને સંતોષવા માટે ભગવાન મહાવીરે કરી છે. તે આ સૂત્રની શરૂઆતના ગદ્યાંશથી સિદ્ધ થાય છે. તેળું વ્હાલેળ તેણં સમયેળ મિહિલા नामं नयरी होत्था... गोयमे गोत्तेणं सत्तुस्सेहे समचउरंससंठाण संठिए ? वज्जरिसहणाराय संघयणे जाव एवं वयासी ।
ર
2
પરંતુ એનું સંકલન કોણે કર્યું એ બાબતમાં ઇતિહાસ મૌન છે. કોઈ કોઈ એને ગણધરકૃત માને છે. જેના આધારરૂપે ચન્દ્રપ્રજ્ઞપ્તિની પ્રારંભની
ચોથી ગાથાનો ઉલ્લેખ કરે છે.
૬૫
ஸ்ஸ்
૧૬
આગમગ્રંથનો રચનાકાળ–
સંશોધનકારોના મતે આનો કાળ ભગવાન મહાવીર અને 2
નિર્યુક્તિકાર શ્રી ભદ્રબાહુસૂરિ એ બંનેની વચ્ચેનો હોવો જોઈએ. કારણકે ભદ્રબાહુસૂરિષ્કૃત ‘સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિની નિર્યુક્તિ' વૃત્તિકાર આચાર્ય? મલયગિરિની પૂર્વે જ નષ્ટ થઈ ગઈ હતી એવું તેમણે સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિની વૃત્તિમાં સ્વયં લખ્યું છે.
&
अस्था निर्युक्तिरभूत पूर्व श्री भद्रबाहुसूरिकृत कलिदोषात् साऽनेशद् व्याचक्षे केवलं सूत्रम् ।।
2
2
-આચાર્ય મલયગિરિષ્કૃત વૃત્તિી
આગમગ્રંથની ભાષા
2
8
8
આ આગમ પુરાણી પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયેલું છે તેમ જ પ્રશ્નોત્તરની શૈલીમાં રચાયેલું છે. શરૂઆતમાં મંગલાચરણ પછી ગ્રંથનો વિષય 2 પદ્યમય એટલે ૧૫ ગાથામાં આલેખાયો છે. ત્યાર પછી પ્રશ્નોત્તર શરૂ થાય છે. આમાં એક વિશેષતા એ છે કે દરેક પ્રશ્નની શરૂઆત તા થી? થાય છે અને ઉત્તરની શરૂઆત પણ તા થી જ થાય છે. જેમકેप्रश्न : ता कहं ते वड्ढोवुठ्ठी मुहुत्ताणं आहिएति वएज्जा ? उत्तर : ता अट्ठ एगूणवीसे मुहुत्तसए सत्तावीसं च सद्विभागे मुहुत्तस्स 8 आहिएति वज्जा ।
2
8
2
2
नामेणं इंदभूइति, गोयमो वंदिऊण तिविहेणं ।
? પુø‹ નિળવરવસદં નોસરાયમ્સ પત્તિ ||૪||
પરંતુ એનાથી આના રચિયતા ગણધર ગૌતમ છે એવું સિદ્ધ થતું નથી. કારણકે એના જે સંકલનકાર પૂર્વધર-શ્રુતધર-સ્થવિર ગૃહશે તે પણ એમ કહી રહ્યા હોય
8
અથવા
કે ઈન્દ્રભૂતિ નામના ગૌતમ સૂર્યનું ઓજ અર્થાત્ સૂર્ય એક રૂપમાં સદા અવસ્થિત રહે છે ભૃગણધર ભગવાન મહાવીરને વંદન પ્રતિક્ષણ પરિવર્તિત થતો રહે છે ? એની ૨૫ પ્રત્તિપત્તિઓ છે. જૈન ?કરીને ‘જ્યોતિષ રાજ પ્રજ્ઞપ્તિ'ની દૃષ્ટિથી વ્યક્ત કર્યું છે કે જંબુદ્રીપમાં પ્રતિવર્ષ કેવળ ૩૦ મુહૂર્ત સુધી બાબતમાં પૂછે છે. ‘પુચ્છ સૂર્ય અવસ્થિત રહે છે તથા શેષ સમયમાં અનવસ્થિત રહે છે. કારણકે ક્રિયાનો પ્રયોગ અન્ય કોઈ પ્રત્યેક મંડલ પર એક સૂર્ય ૩૦ મુહૂર્ત રહે છે. એમાં જે જે મંડલ પર સંકલનકારનો કરેલો છે. તેથી તે રહે છે, એ દૃષ્ટિથી તે અવસ્થિત છે અને બીજા મંડલની દૃષ્ટિથી ?એના કર્તા તરીકે ગણધર સિદ્ધ અનવસ્થિત છે એ સ્પષ્ટ કર્યું છે. ?થતા નથી.
&
રત્ન
ஸ் ஸ் ஸ் ஸ்
પ્રશ્ન-મુહૂર્તોની હાનિવૃદ્ધિ કેવી રીતે થાય છે? ઉત્તર-નક્ષેત્ર માસમાં આઠસોઓગણીસ મુહૂર્ત અને એક મુહૂર્તના સડસઠીયા સત્યાવીસ ભાગ અર્થાત્ ૮૧૯-૨૭/૬૭ મુહૂર્ત
2
8
હોય છે.
2
2
પ્રાણ જિનાગમના (ગુરુ પ્રાણ આગમ બત્રીશી) પુસ્તકના ચન્દ્ર-સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિના સૂત્રમાં વિવેચનમાં (પૃ.૧૦) આ મુજબ લખ્યું ? છે-અહીં તા શબ્દ દ્વારા શિષ્યની યથાતથ્ય વસ્તુસ્વરૂપ જાણવાની? જિજ્ઞાસા પ્રગટ થાય છે. ઉત્તરમાં ગુરૂએ તા નું પુનરુચ્ચારણ કર્યું છે તેના બે કારણ છે- ર (૧) શિષ્ય પ્રશ્ન પૂછે ત્યારે 2 શિષ્યે જે પદનું ઉચ્ચારણ કર્યું ? હોય, તે પદનું પુનરુચ્ચારણ? ગુરુએ કરવું જોઈએ, તેથી શિષ્યને ગુરુપ્રતિ બહુમાન જાગે
ஸ் ஸ்
&
છે. અને મારું કથન ગુરુને 2
સમ્મત છે, તેવી શિષ્યને પ્રતીતિ થ્ર
થાય છે.
ર
C
