________________
१८६
टिप्पणानि ।
[पृ० ३०. ०७
विसावे यस्य तवं भवितुमईति अन्यत्वादेव । न हि देवदचस्य श्याम यह दत्तस्यापि श्यामत्वं भवितुमर्हति ” सावर० १.२ । " ननु वेदावेदयोस्तस्वान्यत्वलक्षणो विशेषोऽस्त्येव । ...... सत्यमित्याचार्यः । नन्वीदृशो विशेषस्तयोः पारुषेयत्वापौरुषेयत्वसाधको यस्मान्न केवलमनयोरेव लौकिक वैदिकयोर्विशेषः । किन्नर्हि । डिण्डिकपुराणेतरयोरपि । डिण्डिकैः नग्नाचार्यैः कृतस्य पुराणस्य इतरस्य च पुराणस्य ईदृशो विशेषोऽस्ति । म तावता स्वयं व्यवहारार्थे स्वप्रक्रिया भेददीपनः समयपरिकल्पितो नाम मेदः संज्ञामेदः
कृर्ति बाधते वेदस्य । किं कारणं । अन्यत्रापि पुराणेऽपौरुषेयत्वप्रसंगात् । डिण्डि केशरपुराणानां नाम मेदस्य विद्यमानत्वात् । यदि तु या वेदवाक्ये वर्णपदरचना दृश्यते तादृशीं रचनां पुरुषाः कर्तुं न शक्नुयुः, कृतां वा निष्पादितां वा वर्णपदरचनां अकृतसंकेतः श्रवणमात्रात् विवेचयेद् इयं पुरुषपूर्विकेति तदा व्यक्तमपौरुषेयो वेदः स्यात् ।" कर्ण ० ३.२४४ ।
पृ० ३० पं० ७. 'नाम मेदः' अशुद्ध है 'नाममेदः' ऐसा शुद्ध करना चाहिए ।
पृ० ३०. पं० १८. 'दोषाणां पुरुषाश्रयत्वात्'
-
"शब्दे दोषोद्भवस्तावद् वक्त्रधीन इति स्थितम् । तदभावः कचित्तावद् गुणवद्वत्तृकत्वतः ॥ गुणैरपकृष्टानां शब्दे संक्रान्त्यसंभवात् ।
या वक्रभावेन न स्युर्दोषा निराश्रयाः ॥” शोकवा० चोद० ६२-१३।
इम कोकोंमें कुमारिक ने यही समर्थन किया है कि बेदका प्रामाण्य उसकी अपौरुषेयताके कारण ही है। यदि पुरुष वक्ता हो तब वाक्यमें दोषकी आशंका हो सकती है किन्तु यदि कोई बता ही नहीं तब दोष की आशंका मी कैसे ! अतएव वेद खतः प्रमाणसिद्ध है ।
इसके उत्तर में धर्म कीर्ति ने कहा है कि -
"जापौरुषेयमित्येव यथार्थज्ञानसाधनम् ।
टोsन्यथापि वहचादिरदुष्टः पुरुषागसा ॥" प्रमाणवा० ३.२८३ । अर्थात् अपौरुषेयता के कारण ही वेद यथार्थज्ञानका साधन नहीं हो सकता । सर्वत्र पुरुषदोषके कारण ही ज्ञापक साधन अयथार्थ ज्ञानका हेतु हो जाता है वह बात नहीं । क्योंकि पुरुषदोष न भी हो तब भी ज्ञापक प्रदीप का ऐसा खभाव ही है कि रात्रिमें नीलकमल में वह पीतप्रतिभासका जनक होता है । ज्योत्स्नाका भी यह स्वभाव है कि पीतवामें भी वह शुक्कज्ञानका हेतु होती है। इसी प्रकार ज्ञापक वैदिक शब्दोंके विषयमें भी शंका हो सकती है कि उनका भाव ही ऐसा है कि वे बितथज्ञानके जनक हैं। इसी बांतको अत्यन्त स्पष्ट करके धर्मकीर्ति ने अपनी खोपज्ञवृद्धिमें कहा है। शान्त्या चार्य मी प्रस्तुतमें उन्हींका अनुसरण करते हैं
-
Jain Education International
" भवन्तु नामापीरुषेया वैदिकाः शब्दाः । तथापि संभाव्यमेवैषामयथार्थज्ञानहेतुत्वम् । न हि पुरुषदोषोपधानादेवार्थेषु ज्ञानविभ्रमः । तद्रहितानामपि प्रदीपादीनां नीलोत्पलादिषु वितथज्ञानजननात् । तदिमे शब्दाः संस्कारनिरपेक्षाः प्रकृत्या चार्थेषु प्रतिभानहेतवः स्युः स्वभावविशेषाद् वहयादिवत्, वितथव्यक्तयश्च नियमेन । नियमकारणाभावादयुक्तमिति चेद् । भवितथव्यक्ति नियमे किं कारणम् । तस्माद् यथार्थव्यक्तिनियमवद् प्रकृत्या अयथार्थव्यक्तिनियमः किस कल्प्यते । अथवा वह्नपादिव देवार्थेषूभयज्ञानत्व हेतुत्वं स्यादं । व झपौरुषेया अपि बहादच एक यथार्थज्ञानहेतवोऽपि सर्वत्र तथा भवन्ति । तथा शब्दानामपि
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
