Collection Of Jaina Philosophical Tracts

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 141

प्रमाणसारः। तथा मेचकवस्तुष्वपि द्वयं नै विरुद्धम् , सेत्प्रमाणप्रसिद्धेरिति । '
एकान्तनित्यो भावः कथं कार्यकारणतामश्नुते।। एका कारणावस्थाऽपरा कार्यावस्था । कारणं त्रेधा समवायकारणम् , असमवायकारणम् , निमित्तकारणं चेति । प्राप्तानां प्राप्तिः समवायः, यथा घटे रक्तत्वादिरूपसमवायः । अप्राप्तानां प्राप्तिः संयोगः, यथा 'इह कुण्डे बदराणि' ।
तत्र 'समवायकारण घटोत्पत्ती मृदादि, पटोत्पत्तौ तन्तवः ।। असमवायकारणं सूत्रम्बण्ड-दण्ड-चक्र-चीवरादि घटोत्पत्ती, पटोत्पत्तौ तुरीवेमादि । निमित्तकारण कुलालादि [घटे], पटे कुविन्द इति । अत्र कारणे कार्योपचारात् कारणं मृदादि कार्य घटादि । कारणस्य कार्य चेत् तदनित्यतापत्तिः । यत् कृतकं तदनित्यम् । तुल्यकालत्वे युगपच्चेत् किं कस्य कारणं किं' कस्य कार्यमुभयोस्तुल्यकालत्वादमुल्योरिवः । एकान्तानित्यपक्षोऽपि क्षणक्षयित्वात् कथं कार्यकारणभावमासादयति । कारणापलापे कार्यमेवास्तीति चेत् तदुदितः यो यदनन्तरः कारणापेक्षयां कार्यम् ।। कार्य कारणमन्वेषयति । क्षणिकत्वे तावत् कारणं कार्यं यावन्न प्रतीक्षते ।।' सौगतमते कारणमसत् कार्यमप्यसत् । 'कारणे विलीनेः कार्य कमधिकृत्य प्रवर्तते । कार्य तु कारणाधीनमेव । कारणाभावे- कस्य कार्यमिति । क्रियत इति, कार्यम् । अपेक्षितपरल्यापारो हि भावः स्वा(स्वो)त्पत्तौ कृतक इत्युच्यते । सापेक्षमसमर्थम् । कारणापेक्षं हि कार्यम् । कार्यकारणत्वे चार्थक्रियाकारित्वम् । तर्हे ()वं कार्य पर्यायरूपमनित्यम् । कारणं द्रव्यरूपं नित्यम् । अथेत्थमायनेकान्तमतं प्रसिद्धिसमाधिसौधमध्यमध्यास्ते ॥
तथा चैकान्तनित्यानित्ययोः का गतिः १ एकान्तनित्यवादी सांख्योऽनित्यपक्षे दोषलक्षमाख्याय प्रतिपक्षं सौगतमाक्ष(क्षि)पति नित्यपक्षगुणांश्च प्रकाशयति । एकान्तानित्यवादी बौद्धोऽपि स्वपक्षं सगुणं जल्पन्नेकान्तनित्यपक्षं सदोषं प्रतिजानानः सांख्यं पराकुरुते । तदेव(वं) कण्टकेषु परस्परध्वंसिषु सोऽयं नित्यानित्यगुणवाननेकान्तः परभाग' सर्वोत्कर्षेण वर्तते । एवं सति ह्यनन्तधर्मात्मकता प्रणिगधमाना हृद्यैव ॥ तथाहि। पयोव्रतो न दध्यत्ति न पयोऽत्ति दधिवतः ।
अगोरसवतो नोभे तस्माद्वस्तु त्रयात्मकम् ॥ घटमौलिसुवर्णार्थी नाशोत्पादस्थितिष्वयम् । शोकप्रमोदमाध्यस्थ्यं जनो याति सहेतुकम् ॥ [आप्तमीमांसा ५९-६०]