Collection Of Jaina Philosophical Tracts

Author(s): Nagin J Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad

Page 164

१३८
श्रीपमसुन्दरधिरचितः वसायित्वेनाप्रवृत्तेः। संदिग्धासिद्धो यथा 'सानुमानयं वद्धिमान् धूमादिति', तत्र धूमो वाष्पादिभूतसङ्घातो वेति संशय्यमानो न ह्यसौ वहिप्रतिपत्ती धूमतयोपदिष्टो गमकः स्यात् , निश्चितस्यैव तत्वोपपत्तेः, सदिग्धस्य चानिश्चितत्वात् मुग्धबुझेरसन्निश्चयादिति । तथा चाऽऽश्रयवत् स्वरूपस्यासत्त्वे माश्रयासिद्धस्य स्वरूपासिद्ध एवान्तर्भावात् सत्त्वे चान्यथानुपपत्तौ हेतुत्वस्यान्यथाव्यभिचरात् । भागासिन्द्धस्तु पक्षाव्यापकगमकत्वेन निर्धारणाच्छब्दस्य प्रयत्नान्तरीयकत्वेऽपि जलधराम्भोधियोपादावभावात् । तथा 'चेतनास्तरवः स्वापात्', तस्य द्विदलेप्विवैकदलेष्वपि चेतनत्वस्याव्यभिचारात् तव्यातहेतूपस्थापनेन तस्यापि व्यवस्थापनान्न दोष इति । विपर्यस्तासिद्धस्त्वज्ञातासिद्ध एवान्तर्भूतो धूमस्य विपर्यासेन प्रतीयमानस्य स्वरूपापरिज्ञानात् । तत्रासत्सत्तानिश्चयोऽसिद्ध इति लब्धवर्णवाचस्तल्लक्षणेनैव विशेष्यविशेषणासिद्धसंदिग्धव्यर्थविशेष्यविशेघणन्यधिकरणासिद्धादयोऽपि प्रदर्शनमात्रेण प्रतिपत्तव्या. 'धवलः प्रासादः काकस्य कार्यात्' इत्यादिवदिति ।
तथा विपक्षेऽप्यविरुद्धवृत्तिरनैकान्तिकः सव्यभिचारः । स द्विधा-निश्चितव्यभिचारसंभाव्यव्यभिचारभेदात् । तत्राद्ये निश्चितो व्यभिचारः पक्षैकदेशे यथा 'पक्वान्येतानि फलानि, एकशाखाप्रभवत्वात् उपभुक्तफलवत्' इति, न त्वस्ति यत्रानुमाने तत्रैवे तन्निश्चयः पक्षीकृतेष्विव बहुलमामेष्वपि प्रेकृतहेतोर्भावात् । क्वचिदपरत्र यथा 'सः श्यामस्तत्पुत्रत्वादितरतत्पुत्रवत्' इत्यपरत्रैव तन्निश्चयः श्याम इवाश्यामेऽपि तत्पुत्रत्वस्य दर्शनात्। द्वितीयो यथा 'विवादापन्नः पुरुपः किञ्चिदज्ञो रागादिमान् वा, वक्तृत्वादेः रथ्यापुरुपवत्' इति । सम्भावना व्यभिचारस्यात्र सर्वज्ञादावपि विरोधाभावेन वक्तृत्वादेः सम्भवाविरोधात्, विरोधो वा ज्ञानप्रकर्षातात(फ्तार)तम्यस्यैव वक्तृत्वस्यापकर्पतारतम्योपलम्भात्, न चैवं 'किञ्चिज्ञो न सर्वज्ञः' इति पर्युदासवृत्त्याऽभिधीयते, न च ज्ञानतारतम्याद् वचनस्यापि तथाभावो दृश्यते । प्रसज्यप्रतिषेधवृत्तित्वे शवशरीरादौ तदुपलम्भप्रसङ्गः, ततः सत्यपि वक्तृत्वे किञ्चिज्ञेऽप्यतिगयतारतम्यस्थैव प्रतिपत्तेः । ततः सम्भवत्येवातिशयपर्यन्तगतज्ञानस्य सकलवेदिनो वक्तृत्वम् , सुस्थित तर्हि सम्भाव्यव्यभिचारत्वाद् वृक्तृत्वादेरनैकान्तिकत्वमिति । तदेतल्लक्षणलक्षितत्वाविशेषात् पराभ्युपगतपक्षत्रयव्यापकाद्यनैकान्तिकः प्रपञ्चोऽप्यनर्थान्तरमेव । , साध्यार्थाभावनियमनिश्चितो विरुद्धो हेत्वाभासः । स चानेकधा - धर्मतद्विशेपाभ्यां घर्मितद्विशेषाभ्यां विपर्ययस्यैव साधनात् । तत्र धर्मविशेषविपर्ययसाधनो यथा
१. घूमवाष्पादिविवेकानिश्चये कविदाह । २ एकशाखायामेव । ३. एकशाखाप्रभवत्वाद् इत्यस्य । ४. मीमासकाना मते सर्वज्ञो नास्ति ।