________________
કાવ્યમીમાંસો. ચતશતિકાની અન્ય સ્તુતિઓ સાથે સરખામણી– - વીસ તીર્થકરોની સ્તુતિરૂપ અનેક કાવ્યો છે એમ જૈન ગ્રન્થાવલી (પૃ. ૨૭૬–૧૭૭) ઉપરથી જોઈ શકાય છે, કેમકે ત્યાં આ શ્રીબપ્પભક્ટિરિકૃત ચતુર્વશતિકા ઉપરાંત ધર્મઘોષ, સિદ્ધાન્તસાગર, જિનેશ્વર, સેમદેવ, પદ્મવિજય, મેરૂવિજય, હેમવિજય, યશવિજય, શોભન પ્રમુખ મહર્ષિઓએ રચેલી રસુતિઓ સંબંધી ઉલ્લેખ છે. આ બધી સ્તુતિઓના દર્શન કરવાને તે હું ભાગ્યશાળી થયો નથી, પરંતુ આમાંની મેરવિજયજીએ, શોભનમુનિજીએ, 'યશવિજયજીએ તેમજ ધર્મષરિજીએ રચેલી સ્તુતિઓના સદર્શનથી મારા આત્માને હું પવિત્ર કરવા પામ્યો . તેમાં વળી મેરૂવિજયજીકૃત “ચતુર્વિશતિજિનાનન્દરતુતિ' અને શોભનમુનીશ્વરકૃત “સ્તુતિચતુર્વિશતિકાનું તો અધ્યયનાથે ભાષાન્તર કરવાનું સદ્ભાગ્ય પણ મને પ્રાપ્ત થયું છે.
અત્ર સમસ્ત રસુતિઓ સંબંધી વિચાર ન કરતાં પ્રરતુતમાં સ્તુતિ-ચતુર્વિશતિકા, ચતુવશતિજિનાનન્દસ્તુતિ અને ચતુર્વશતિકા પર વિચાર કરવામાં આવે છે, કેમકે આ ત્રણ રસ્તુતિઓમાં કથંચિત્ સદૃશતા-વિસદૃશતા દૃષ્ટિ–ગોચર થાય છે.
પ્રથમ તો એ સહજ જોઈ શકાય છે કે આ ત્રણે સ્તુતિઓનો વિષય સમાન છે. અર્થાત જેમ રતુતિ–કદમ્બક (ધોઈ-જેડા)માં પ્રથમ રતુતિ અમુક એક તીકરની, બીજી સમસ્ત તીર્થકરોની, ત્રીજી આગમની અને એથી શાસનાનુરાગી દેવ-દેવીની હોય છે તેમ આ ત્રણે રસ્તુતિઓમાં ચોવીસ તુતિ-કદમ્બકે છે. વિશેષમાં આ પ્રત્યેક તુતિમાં મુખ્યતઃ ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણી કાળમાં થઈ ગયેલા ઋષભસ્વામી પ્રમુખ ચોવીસ જિનેશ્વરોની સ્તુતિ કરવામાં આવી છે. બીજું, દરેક રસુતિમાં ૯૬ પડ્યો છે અને તે યમકથી અલંકૃત છે. ત્રીજું આ પ્રત્યેક સ્તુતિ સંરકૃત ભાષામાં રચવામાં આવી છે.
હવે આપણે ઉપર્યુકત ત્રણ રસ્તુતિઓમાં જે અરસ્પરસ વિશિષ્ટતા રહેલી છે તે જોઈ લઈએ. પ્રથમ તો ઉપલેક દૃષ્ટિએ વિચાર કરતાં એ જોઈ શકાય છે કે સ્તુતિચતુવંશતિકા અને ચતુર્વિશતિના વિવિધ જાતનાં છંદમાં રચવામાં આવી છે, જ્યારે ચતુર્વિશતિજિનાનસ્તુતિ તે ફક્ત એક જ જાતના વૃત્તમાં રચાયેલી છે. વિશેષમાં ચતુવંશતિજિનાનન્દસ્તુતિમાં ફક્ત ચરણ-સદૃશતારૂપ યમક છે, જયારે બીજી બે તુતિઓમાં આ ઉપરાંત અન્ય પ્રકારના યમકો પણ નજરે પડે છે. ત્રીજી વિશિષ્ટતા એ છે કે સ્તુતિ–ચતુર્વિશતિકામાં બે સ્થળે યોની અને ચતશતિકામાં એક સ્થળે યક્ષની રતુતિ કરી છે, જયારે ચતુર્ઘશતિજિનાનન્દસ્તુતિમાં તે દેવીઓની સ્તુતિ કરેલી છે. ચોથી વિશિષ્ટતા એ છે કે ચતશતિજિનાનદસ્તુતિ પજ્ઞ ટીકાથી અલંકૃત છે, જયારે બાકીની બે સ્તુતિ ચતુશતિકા અને ચતુર્વિશતિકા તેવી નથી. - ૧ એમણે પણ ટીકાથી વિભૂષિત એન્દ્રસ્તુતિ રચી છે.
૨ એન્દ્ર-સ્તુતિ સ્તુતિ-ચતુર્વિશતિકાની પ્રતિકૃતિરૂપ હોવાથી જે બાબત સ્તુતિ-ચતુર્વિશતિકાને માગૂ પડે છે, તે વાત તેને પણ લાગુ પડે છે એ વાત ધ્યાનમાં રાખીને અત્ર ત્રણ શબ્દનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
