________________
ટ્ટી કિરણાલી
કિરણ છેટું, દસ પ્રાણ સામાન્ય રીતે પ્રાણનો અર્થ “ઉશ્વાસનિ:શ્વાસ કરાય છે. જૈન શાસ્ત્રમાં કેવળ આ ઉશ્વાસનિ:શ્વાસને માટે “પ્રાણ” શબ્દ વપરાયેલો નથી, પરંતુ
પર્શન વગેરે પાંચે ઇન્દ્રિયોને માટે, મનોબળ, વચનબળ અને કાયબળ એમ ત્રણ પ્રકારનાં બળ માટે તેમ જ આયુષ્ય માટે પણ એ શબ્દ વપરાયેલો છે. આ પ્રમાણે જૈન શાસ્ત્રમાં દસ પ્રાણું ગણાવાયા છે. એ પૈકી પાંચ ઈન્દ્રિયરૂપ પાંચ પ્રાણોનું સ્વરૂપ આપણે ત્રીજી કિરણાલીમાં વિચારી ગયા છીએ એટલે આપણે અહીં બાકીનાં પાંચ પ્રાણોને વિચાર કરીશું.
જે શક્તિની મદદથી વિચાર કરી શકાય તે “મનોબળ કહેવાય છે. જે જીવોને આ બળ હોય તેઓ “સંશી” કહેવાય છે, અને જેમને એ ન હોય તેઓ અસંશી” કહેવાય છે.
જેની મદદથી મુખ દ્વારા અવાજ કરી શકાય–બોલી શકાય તે “વચનબળ' કહેવાય છે.
જેની મદદથી બેસવું, ઊઠવું, ચાલવું, ઊભા રહેવું, લેવું, મૂવું વગેરે ક્રિયાઓ કરી શકાય તે “કાચબળ કહેવાય છે.
જે શક્તિ વડે વાયુને શરીરમાં દાખલ કરાય અને તેને એ શરીરમાંથી બહાર કાઢી શકાય તે “ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસ કહેવાય છે.
જેને લીધે સંસારી જીવ પોતાના શરીરની સાથે અમુક વખત સુધી એક ભવમાં બંધાયેલો રહે તે “આયુષ્ય' કહેવાય છે.
દરેક સંસારી જીવને ઓછામાં ઓછા ચાર પ્રાણ હોય છેઃ (૧) ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસ, (૨) આયુષ્ય, (૩) સ્પર્શન-ઈન્દ્રિય અને (૪) કાચબળ. એકેન્દ્રિયને આ ચાર જ પ્રાણ હોય છે. દ્વીન્દ્રિયને આ ઉપરાંત રસન-ઈન્દ્રિય અને વચનબળ એમ બે વધારે પ્રાણું હોય છે એટલે કે એને એકંદર છ પ્રાણો હોય છે. ત્રીન્દ્રિયને આ ઉપરાંત ઘાણ-ઇન્દ્રિય હોવાથી કુલ સાત પ્રાણ હોય છે. ચતુરિન્દ્રિયને નેત્ર-ઈન્દ્રિય હોવાથી તેના પ્રાણોની સંખ્યા આઠની છે. પંચેન્દ્રિયોને શ્રોત્ર-ઈન્દ્રિય હોય છે. વળી એમાંના કેટલાકને મનોબળ પણ સંભવે છે. જે પંચેન્દ્રિયને મનોબળ ન હોય તેને નવ પ્રાણ હોય છે અને જેને મનોબળ હોય છે તેને દસ પ્રાણું હોય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
