Arhat Jivan Jyoti

Author(s): Hiralal R Kapadia
Publisher: Bhagwanlal Pannalal
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004887/1

Page #1

એ હાઁ જીભ દિKિ [છી કિરણાલી]
(૬)
પ્રયોજક અને સંપાદક પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ.
ઉત્પાદક
સ્વ. બાબુ જીવનલાલ પનાલાલ
પ્રકાશક ભગવાનલાલ પનાલાલ
તથા
મોહનલાલ પનાલાલ
ઇ. સ. ૧૯૪ર,
વીરસંવત ૨૪૬૮,
વિ. સં. ૧૯૯૮.
પ્રથમ આવૃત્તિ
મૂલ્ય રૂા ૦-૧૦-૦૦
(પ્રતિ ર૦૦૦

Page #2

Page #3

મુદ્રક–રામચંદ્ર ચેસૂડગે,
નિર્ણયસાગર મુદ્રણાલય,
૨કા૨૮ કોલભાટ સ્ટ્રીટ,
મુંબઈ,
પુનર્મુદ્રણ, ભાષાંતર વગેરેને લગતા તમામ હકક પોતાને સ્વાધીન સખી આ પુસ્તક ભગવાનલાલ પનાલાલે તથા મોહનલાલ પનાલાલે જીવનવિલા,
મલબાર હિલ, મુંબઈથી પ્રસિદ્ધ કર્યું છે.
પ્રાપ્તિરથાનભગવાનલાલ પનાલાલ
નિઝામ બિલ્ડિંડગ, કાલબાદેવી રે,
મુંબઈ

Page #4

પિતૃ-સ્મૃતિ
અમો કદી પણ વિસરી નહિ શકીએ એવા અનેક ઉપકાર જેમણે અમારા ઉપર કર્યા છે તે અમારાં સ્વસ્થ પૂજ્ય માતાપિતાના સ્મરણચિહ્ન તરીકે અમારા સ્વર્ગસ્થ પૂજ્ય વડીલ બંધુ બાબું જીવનલાલ પનાલાલે
આહત જીવન જ્યોતિ પ્રસિદ્ધ કરવાની શરૂઆત કરી અને તેની ચાર કિરણાલીઓ પ્રસિદ્ધ થઇ એટલામાં એમનો દેહવિલય થયો. એમનું બાકી રહેલું કાર્ય પૂરું થાય તો સારું એમ અમને લાગવાથી તેની શરૂઆત તરીકે અમે પાંચમી કિરણાવલી પ્રસિદ્ધ કરી અને આજે છઠ્ઠી બહાર પાડીએ છીએ અને એ પ્રસંગે અમોને અમારાં સ્વર્ગસ્થ પૂજ્ય માતાપિતાના તેમજ અમારા વડીલ બંધુના અનેકવિધ ઉપકારોનું
મરણ થાય છે.
ભગવાનલાલ પનાલાલ
જીવનવિલા, મલબાર હિલ, }
મુંબઈ મૌન એકાદશી વિ. સં. ૧૯૯૮.
તથા
મોહનલાલ પનાલાલ

Page #5

વિષય
પિતૃ-સ્મૃતિ
આમુખ અનુક્રમણિકા
અશુદ્ધિશોધન
કિરણો
અર્થે સૂચી પરિશિષ્ટ
વિષયાનુક્રમ

પૃષ્ઠોંક
૩
૬-૭
V
૧-૭૩
૭૪ ૭૫-૮૯

Page #6

આમુખ ગુજરાતી અક્ષરજ્ઞાન ધરાવતા વિદ્યાર્થીઓથી શરૂ કરી ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતી કક્ષાના વિદ્યાર્થીઓને ઉપયોગી થાય એવી અગ્યાર કિરણાલીઓ તૈયાર કરી આપવાનું કામ અમારા પૂજ્ય વડીલ બંધુ સ્વ. બાબુ જીવનલાલ પનાલાલજીએ પ્રો. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ. મહાશયને સોંપ્યું હતું. આ કિરણાલીઓ પૈકી પહેલી ચાર કિરણવલીઓ અમારા વડીલ બંધુએ પ્રસિદ્ધ કરી છે. આજે આ છરી કિરણાવલીના પ્રકાશન સમયે તેઓ હૈયાત નહિ હોવાથી અમને પારાવાર ખેદ થાય છે તેમજ સાથે સાથે એમણે આદરેલું કાર્ય અને ચાલુ રાખી શક્યા છીએ તે બદલ અમને આનંદ પણ થાય છે.
પહેલી પાંચ કિરણાવલીની જેમ પ્રસ્તુત કિરણાલી પણ અમોએ યોગ્ય સુધારાવધારા તથા સૂચના માટે જુદા જુદા સાક્ષરો ઉપર મોકલાવી હતી. જે સાક્ષરોએ અમોને આ કિરણાવલી જોઈ આપી છે એ બધાનો અમે અહીં આભાર માનીએ છીએ અને ભવિષ્યમાં પ્રસિદ્ધ થનાર કિરણાવલીઓમાં પણ પોતાને સક્રિય સહકાર અમને આપવા અને તેમને વિનંતિ કરીએ છીએ.
પહેલી ચાર કિરણાલીઓની જેમ પાંચમી કિરણાવલી પ્રસિદ્ધ થયા બાદ અમોએ તેની નકલો અભિપ્રાય તેમજ સૂચન માટે જુદા જુદા મુનિવરો, વિવિધ પાઠશાળાઓના સંચાલકો તથા અન્ય જૈન તેમજ અજૈન સજજનો ઉપર મોકલાવી હતી. આમાંથી જેઓએ અમને પોતાને અભિપ્રાય મોકલેલો છે તેઓનો અમે અહીં આભાર માનીએ છીએ. સાથે સાથે જે પત્રકારોએ પાંચમી કિરણાવલીની સમાલોચના પોતાના પત્રમાં પ્રસિદ્ધ કરી છે એ પત્રકારોનો પણ અમે અહીં આભાર માનીએ છીએ.
હાલમાં પહેલી, બીજી, ત્રીજ, ચોથી અને પાંચમી કિરણાલી અહીંની બાબુ પનાલાલ પી. જૈન હાઈસ્કૂલમાં ધાર્મિક અભ્યાસના પાઠ્યપુસ્તક તરીકે શીખવવામાં આવે છે. વળી કેટલીક પાઠશાળાઓમાં પણ આ કિરણાવલીઓને સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે અને ઇનામ તરીકે પણ આનો ઉપયોગ કરાય છે.
આ છઠ્ઠી કિરણાલીમાં ન્યૂનતા જણાય તો તે સૂચવવા તજને અમારી ખાસ વિનંતિ છે જેથી બીજી આવૃત્તિમાં તે તરફ બનતું લક્ષ્ય આપી શકાય.
યોજક મહાશયે આહત જીવન જ્યોતિને ઉદ્દેશીને તૈયાર કરેલી વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના, અમારા વડીલ બંધુનું વક્તવ્ય તેમજ અભિપ્રાયો હવે પછી સ્વતંત્ર પુસ્તકરૂપે બહાર પાડવા અમારી ઈચ્છા છે.
ભગવાનલાલ પનાલાલ
જીવનવિલા, મલબાર હિલ,
મુંબઈ તા. ૨૩-૨-૪ર.
તથા મોહનલાલ પનાલાલ

Page #7

ક્રમાંક
૧
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
૨૦
૧
૨
૨૩
૨૪
૨૫
૨૬
૨૭
૨૮
૨૯

મોક્ષનો માર્ગ નિર્દેશ
વિચિત્ર કથનો
અનુક્રમણિકા
કિરણ
...
મુદ્રાઓ
લોકનું સ્વરૂપ દસ પ્રાણો જંબુદ્રીપ વીરોને (કવિતા) ધર્મ, અધર્મ ને આકાશ
...
પાંચ અસ્તિકાયો
અઢી દ્વીપ . વંદનવ્યવહાર કર્મભૂમિઓ અને કર્મભૂમિઓ જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારો ચ્યવન-કલ્યાણક દ્વાદશાંગી ભાગ ૧ લો દ્વાદશાંગી ભાગ ૨ જો આર્ય અને સ્વેચ્છ
...
શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી ભાગ ૧ લો શ્રીભાડુસ્વામી ભાગ ૨ જો કાળના વિભાગો
...
...
...
...
...
...
:: શૃ
પુણ્ય અને પાપના પ્રકારો ઉપધાન ભાગ ૧ લો ઉપધાન ભાગ ૨ જો
કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ ભાગ ૧ લો કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ ભાગ ૨ જો
...
⠀⠀
...
મેરુ પર્વત
....
...
મનુષ્યભવ અને તેની દુર્લભતા ભાગ ૧ લો મનુષ્યભવ અને તેની દુર્લભતા ભાગ ૨ જો

...
600
...
...
...
પૃષ્ઠોંક
૧
ર
૩
૪૫
و
.
૧૦-૧૧
૧૨
૧૩–૧૪
૧૫–૧૬
૧૭–૧૮
૧૯૨૧
*
૨૩-૨૪
૨૫–૧૭
૧૮
૨૯-૩૦
૩૧
૩૨-૩૩
૩૪-૩૫
૩૬-૩૮
૩૯-૪૦
૪૧-૪૨
૪૩-૪૫
૪૬-૪૭
૪૮-૪૯
૫૦-૫૧

Page #8

કમાંક
કિરણ
પૃષ્ટાંક
૫૨
૫૩-૫૪ ૫૫–૫૬
૫૭
ત્યાનગૃદ્ધિનાં ઉદાહરણ છે. .... ચાર નિકાયના દેવો ભાગ ૧ લો • ચાર નિકાયના દેવો ભાગ ૨ જે .” જન્મ-ક૯યાણક દીક્ષા-કલ્યાણક • • સમવસરણ ભાગ ૧ લો . સમવસરણ ભાગ ૨ જ ... અંગારક આચાર્ય... ... આઠ પ્રવચનમાતા .. ... ઉત્સર્પિણ અને અવસર્પિણ.... સામાન્ય કેવલીઓના પ્રકારો ...
: : : : : : : : : : :
૫૮. ૫-૬૧ ૬૨-૬૪ ૬૫-૬૬ ૬-૬૮ ૬૯-૭૧ ૭૨-૭૩
પરિશિષ્ટ
8.
પૃષાંક
|
»
૭૫-૭૭ ૭૮-૭૯
ક
છ
જ
સુગુરુવંદન સૂત્ર •
• • શ્રુતસ્તવ ... ... ... વૈયાવૃાકરસૂત્ર - ભરસરની સઝાય “મન્નાહ જિણની સક્ઝાય. . નમોસ્તુ વદ્ધમાનાય . . વિશાલલોચન યાને પ્રભાતિક વરસ્તુતિ .. જીવવિચારની કેટલીક ગાથાઓ ... ...
૮૧-૮૪ ८५-८४
(
*
^

Page #9

અશુદ્ધિશોધન
અશુદ્ધિ વ્યક્તિએ પરિપકવ અંતદ્વપમાં પહલે
વ્યક્તિએ પરિપકવ અંતરદ્વીપમાં પહેલાં જુદા
જુદા

Page #10

કિરણ ૧ હું. મોક્ષનો માર્ગ ધારો કે કોઇ માણસ જંગલમાં ભૂલો પડ્યો છે. એને પોતાને ઘેર જવું છે. એથી એ માર્ગ બતાવનારને શોધે છે. તેમ કરતાં એને સાચો માર્ગ બતાવનારા મળી આવે છે. તેમની પાસેથી એ માર્ગ જાણ્યા પછી પોતે એ માર્ગે ચાલે છે અને ધેર પહોંચે છે.
આ પ્રમાણે સંસારરૂપ જંગલમાં ભૂલો પડેલો મનુષ્ય મોક્ષે જઇ શકે તે સારુ પ્રથમ તો એણે મોક્ષે જવાનો માર્ગ જાણવો જોઇએ. એ માટે જેમને આ બાબતનું સાચું જ્ઞાન હોય તેમને એણે શોધી કાઢવા જોઇએ. યાર ખાદ્ય તેમણે બતાવેલા માર્ગે એણે ચાલવું જોઇએ. જો એ આ પ્રમાણે કરે તો એ નક્કી મોક્ષે જાય.
જેઓ સદા સાચું જ કહે છે એવાનાં વચનો ઉપર શ્રદ્ધા રાખવી તે સમ્યગ્દર્શન ’કહેવાય છે. આવી સાચી શ્રદ્ધાથી યુક્ત જ્ઞાન તે સભ્યજ્ઞાન’ કહેવાય છે, અને એ સમ્યજ્ઞાન પ્રમાણેનું વર્તન તે ‘સમ્યક્ચારિત્ર' કહેવાય છે. એ સમ્યક્ચારિત્રથી રાગ અને દ્વેષ ઉપર વિજય મળે છે અને વીતરાગ ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે. એનાથી આત્માનો પૂરેપૂરો વિકાસ સધાય છે, અને તેમ થતાં આત્મા તમામ કર્મથી અને સાથે સાથે દેહથી પણ મુક્ત બને છે. કર્મને અંજનની ઉપમા અપાય છે. એથી આ પ્રમાણે મુક્ત બનેલો આત્મા ‘નિરંજન' કહેવાય છે. આ એની ઊંચામાં ઊંચી દશા છે. એ દશા મોક્ષ' કહેવાય છે. એ મેળવવાનાં સાધનો તરીકે આપણાં શાસ્ત્રમાં સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સભ્યચારિત્રનો નિર્દેશ કરાયેલો છે. આ ત્રણે સાધનો પૂરેપૂરાં પ્રાપ્ત થાય ત્યારે જ મોક્ષ મળી શકે છે; પરંતુ આમાંના એક પણ સાધનમાં થોડે અંશે પણ અપૂર્ણતા હોય ત્યાં સુધી મોક્ષ મળી શકતો નથી.
:
આપણે આગળ ઉપર જોઇશું તેમ એકંદર ચૌદ ગુણસ્થાનો છે. એમાંના તેરમા ગુણસ્થાનમાં રહેલા આત્માને સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાન પૂરેપૂરાં હોય છે, પણ સમ્યક્ચારિત્રમાં નહિ જેવી અપૂર્ણતા રહી ગયેલી હોય છે. એથી એ ગુણસ્થાનમાં મોક્ષ મળતો નથી; પણ એના પછીના ચૌદમા એટલે કે છેલ્લા ગુણસ્થાનમાં સભ્યચારિત્રની એ નહિ જેવી અપૂર્ણતા પણ દૂર થાય છે અને તેમ થતાં તરત જ મોક્ષ મળે છે.
"

Page #11

આહત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૨ જું. નિર્જરા જીવોના બે પ્રકાર પાડી શકાય છેઃ (૧) મુક્ત અને (૨) સંસારી. તેમાં મુક્ત જીવો કર્મથી લેપાયેલા નથી, જયારે સંસારી જીવોને તો કમેં વળગેલાં હોય છે. સામાન્ય રીતે આ કમેનું ફળ સંસારી જીવ ભોગવી લે એટલે તે કર્મ એનાથી અલગ થઈ જાય છે. વળી કેટલીક વાર તપ કરવાથી કર્મનું ફળ ભોગવવાનો વારો આવે તે પહેલાં જ કર્મને અલગ કરી શકાય છે. આ પ્રમાણે કર્મ સંસારી જીવથી બે પ્રકારે અલગ થઈ શકે છે. આ બંને પ્રકારોને નિર્જરા” કહેવામાં આવે છે. એ બંને પ્રકારનાં ખાસ નામો છે. પહેલા પ્રકારની નિર્જરામાં કર્મની નિર્જરા થાઓ એવી ઈચ્છા નહિ હોવાથી એ “અકામ-નિર્જરા કહેવાય છે. બીજા પ્રકારની નિર્જરામાં આત્મામાંથી કમેને હાંકી કાઢવાની ઇચ્છી રહેલી હોય છે, કેમકે એવી ઇચ્છાથી તે જીવ તપ કરી કમને અલગ કરે છે. આથી આ પ્રકારની નિર્જરા “સકામ-નિર્જરા' કહેવાય છે. - આ સંબંધમાં આપણે કેરીનું ઉદાહરણ વિચારીશું. ઝાડ ઉપર રહેલી કરીઓ પાકવાનો વખત થતાં પાકે છે. જે આપણે એને જલદી પકવવી હોય તો એને ઝાડ ઉપરથી તોડીને કંડિયામાં ભરવી જોઈએ અને એની ઉપર તેમ જ નીચે ઘાસ મૂકવું જોઈએ.
આ પ્રમાણે કર્મને પણ ખરી પડવાની બે રીત છેઃ (૧) એને સમય થતાં એ આત્માથી અલગ થઈ જાય છે, અને (૨) તપ જેવા ઉપાય દ્વારા એનો વખત થયા પૂર્વે પણ એને અલગ કરી શકાય છે.

Page #12

- છઠ્ઠી કિરણાવલી
કિરણ ૩ જુ. વિચિત્ર કથનો એક વાર શ્રી મહાવીરસવામી પાસે શ્રેણિક રાજા, અભયકુમાર, કાલકસૂર નામનો કસાઈ અને બીજા પણ કેટલાક માણસો બેઠા હતા. એવામાં ત્યાં આગળ એક દેવ આવ્યો અને બોલ્યો કે “મહાવીર! તમે મરો”. રાજાને જોઈને એ બોલ્યો કે “રાજા! તમે જીવો. અભયકુમારને ઉદ્દેશીને એ બોલ્યો કે
અભયકુમાર! તમે જીવો અથવા મરો”. એણે કલકસૂરને કહ્યું કે “કાલક તું તે જીવીશ પણ નહિ અને મરીશ પણ નહિ.
આ બધું સાંભળીને શ્રેણિક રાજાને ગુરસો ચડ્યો અને એથી તેઓ બોલ્યા કે “હે દેવ ! તું કોઈ મહાપાપી અને મિથ્યાત્વી જણાય છે. - શ્રેણિકનું આ વચન સાંભળતાં શ્રી મહાવીરસ્વામીએ કહ્યું કે “હે શ્રેણિક નરેશ્વર ! આ દેવ મિથ્યાત્વી નથી પણ સમ્યકવી છે. એ દેવે જે જે કહ્યું તેનો અર્થ તું સમજ્યો નહિ તેથી તું એને મિથ્યાત્વી ગણે છે. મને મરવાનું કહ્યું તેનું કારણ એ છે કે હું મરીશ તો હું મોક્ષે જઈશ અને અનંત સુખનો સ્વામી બનીશ.
એણે તને જીવવાનું કહ્યું, કેમકે તું મરીને નરકે જનાર છે; માટે અહીં જ તને સુખ છે.
એણે અભયકુમારને જીવવાનું તેમ જ મરવાનું એમ બંને કહ્યું એનું કારણ એ છે કે તે જીવશે તો ધર્મ કરશે અને મરશે તે સ્વર્ગ જશે.
એણે કાલકસૂરને મરવાની તેમ જ જીવવાની ના કહી. એનો હેતુ એ છે કે તે જીવશે ત્યાં સુધી દુષ્ટ કર્મ કરશે અને મરશે ત્યારે નરકે જશે.
આ પ્રમાણે એક દહાડો ગુરુજીએ અમને બધાને વાત કહી. પછી તેમણે અમને કહ્યું કે હે વિદ્યાથીઓ. આ ઉપરથી તમને સમજાયું હશે કે આ લોકમાં સારું કાર્ય કરતાં જીવાય કે મરાય એ બંને સુખરૂપ છે.

Page #13

આર્હત જીવન જ્યોતિ કિરણ ૪ છું. મુદ્રાઓ
ગુરુ——શિષ્યો ! ચાલો, આજે આપણે મુદ્રાઓ વિષે વાત કરીશું. રમેશ—ગુરુજી ! મુદ્રા એટલે શું ?
ગુરુ—શરીરનાં અવયવોને અમુક આકારે ગોઠવવાં તે સામાન્ય રીતે ‘મુદ્રા’ કહેવાય છે. રમેશ ! તેં કદી ચૈત્યવંદન કર્યું છે ?
રમેશ—હા, જી. ધંણી વાર.
ગુરુ—ચૈયવંદન કરતી વેળા જે વિવિધ સૂત્રો બોલાય છે તેમાં અમુક અમુક સૂત્ર ખોલતાં અમુક અમુક મુદ્રાનો ઉપયોગ કરાય છે. જેમકે પ્રણિપાતસૂત્ર, ચૈત્યવંદન અને શક્રસ્તવ કહેતાં યોગમુદ્રા હોય છે. અરિહંતચેઇમણું અને અન્નત્થસૂત્ર કહેતાં તેમ જ કાયોત્સર્ગ કરતાં જિનમુદ્રા હોય છે; અને પ્રાર્થનાસૂત્ર કહેતી વેળા મુક્તામુક્તિમુદ્રા હોય છે. આ પ્રમાણે આપણે ચૈત્યવંદન કરવામાં (૧) યોગમુદ્રા, ( ૨ ) જિનમુદ્રા અને (૩) મુક્તાણુક્તિમુદ્રા એમ ત્રણ મુદ્રાઓનો ઉપયોગ કરીએ છીએ. સુરેશ—યોગમુદ્રા તે શું ?
ગુરુ—એક હાથનાં આંગળાંને બીજા હાથનાં આંગળાંમાં ભેરવીને કમળના ડોડાના આકારે હાથ જોડવા અને પેટ ઉપર કોણી રાખવી તે ‘યોગમુદ્રા’ કહેવાય છે.

Page #14

છઠ્ઠી કિરણાવલા
સુરેશ—જેમ આપે યોગમુદ્રા સમજાવી તેમ જિનમુદ્રા સમજાવશો ? ગુરુ—ધણી ખુશીથી. સાંભળ. જિનેશ્વર ઊભા રહીને કાયોત્સર્ગ કરે ત્યારે તેઓ બે પગની વચ્ચે, એના આગળના ભાગમાં ચાર આંગળ જેટલું અંતર રાખે છે અને એના પાછળના ભાગમાં એથી કંઇક ઓછું અંતર રાખે છે. વળી એ વખતે તેઓ જમણો હાથ જમણી જાંધની પાસે અને ડાખો હાથ ડાબી જાંધની પાસે લટકતો રાખે છે. વળી તેઓ બંને હાથની હથેલીઓ ચત્તી રાખે છે. આ પ્રમાણે ઊભા રહેવું તે ‘જિનમુદ્રા' કહેવાય છે. હવે રમેશ ! કઇ મુદ્રા બાકી રહી ?
રમેશ-મુક્તાણુક્તિમુદ્રા. ગુરુ——એનું સ્વરૂપ તું જાણે છે?
રમેશ—ના, જી.
ગુરુ—તો એ પણ તું સાંભળ.
કમળના ડોડાની પેઠે બે હાથ પોલા
રાખી તેને કપાળે લગાડવા કે તેનાથી
જરા દૂર રાખવા તે ‘ મુક્તામુક્તિમુદ્રા' કહેવાય છે. મુક્તા એટલે
મોતી' અને શક્તિ એટલે ‘છીપ’.
એના જેવી મુદ્રા તે ‘મુક્તામુક્તિમુદ્રા' કહેવાય છે.

Page #15

૬
આરંત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૫ મું, લોકનું સ્વરૂપ જૈન દર્શન પ્રમાણે આકાશ અજીવ પદાર્થ છે. એનું માપ થઈ શકે તેમ નથી, કેમકે એ અંત વિનાનું છે. એના બે ભાગ પડાય છે. તેમાંના એક ભાગમાં આકાશ ઉપરાંત જીવ, પુદ્ગલ વગેરે બીજા પદાર્થો પણ વિદ્યમાન છે અને બીજા ભાગમાં તે કેવળ આકાશ છે. પહેલો ભાગ “લોકાકાશ' અથવા “લોક કહેવાય છે, જ્યારે બીજો ભાગ “અલકાકાશ” અથવા “અલોક કહેવાય છે.
લોકના (૧) અધોલોક, (ર) મધ્યમલોક અને (૩) ઊર્ધ્વલોક એમ ત્રણ ભાગ પડાય છે. મેરુ પર્વતના મધ્ય ભાગની ઉપર આવેલો નવસો યોજન જેટલો ભાગ તેમ જ એ મધ્ય ભાગની નીચે આવેલો નવસો યોજન જેટલો ભાગ “મધ્યમલોક' કહેવાય છે. આ પ્રમાણે એકંદર ૧૮૦૦ યોજનની ઊંચાઈવાળો મધ્યમલોક છે. એનો આકાર ઝાલર જેવો છે. એ મધ્યમલોકમાં આપણે રહીએ છીએ.
મધ્યમલોકની ઉપર આવેલો લોક “ઊર્વિલોક છે. એનો આકાર ઊભા મૂકેલા મૃદંગના જેવો છે.
મધ્યમલોકની નીચે આવેલો લોક અધોલોક' કહેવાય છે. એનો આકાર ઊંધા કોડિયા જેવો છે.
આ પ્રમાણે આખા લોકનો આકાર ઊંધા કોડિયા ઉપર ઝાલર હોય અને તેના ઉપર ઊભું મૂકેલું મૃદંગ હોય તેના જેવો છે. વળી બીજી રીતે પણ આખા લોકનો આકાર દર્શાવાય છે. જેમકે એક ઊંધા કોડિયા ઉપર એક ચતું કોડિયું અને એના એક ઉપર ઊંધું કોડિયું મૂક્યું હોય તેના જેવો છે અથવા તો કેડે હાથ દઈને પહોળા પગ રાખીને ઊભા રહેલા મનુષ્ય જેવો છે.
જૈન શાસ્ત્રમાં ૩,૮૧,૨૧,૮૧૦ મણના વજનને “ભાર કહેવામાં આવ્યો છે. કોઈ દેવ આવા એક હજાર ભારના લોઢાના ગોળાને નીચે નાખે તો એ ગોળ છ મહિના, છ દિવસ, છ પહોર અને છ ઘડી જેટલા વખતમાં જેટલો નીચે જાય તેટલું માપ “રજજુ' કહેવાય છે. સંપૂર્ણ લોક ચૌદ રજજુ જેટલા ઊંચો છે. વળી ઊર્બલોક તેમ જ અધોલોક એ પ્રત્યેકની લંબાઈ તે લગભગ સાત સાત રજજુની છે.

Page #16

ટ્ટી કિરણાલી
કિરણ છેટું, દસ પ્રાણ સામાન્ય રીતે પ્રાણનો અર્થ “ઉશ્વાસનિ:શ્વાસ કરાય છે. જૈન શાસ્ત્રમાં કેવળ આ ઉશ્વાસનિ:શ્વાસને માટે “પ્રાણ” શબ્દ વપરાયેલો નથી, પરંતુ
પર્શન વગેરે પાંચે ઇન્દ્રિયોને માટે, મનોબળ, વચનબળ અને કાયબળ એમ ત્રણ પ્રકારનાં બળ માટે તેમ જ આયુષ્ય માટે પણ એ શબ્દ વપરાયેલો છે. આ પ્રમાણે જૈન શાસ્ત્રમાં દસ પ્રાણું ગણાવાયા છે. એ પૈકી પાંચ ઈન્દ્રિયરૂપ પાંચ પ્રાણોનું સ્વરૂપ આપણે ત્રીજી કિરણાલીમાં વિચારી ગયા છીએ એટલે આપણે અહીં બાકીનાં પાંચ પ્રાણોને વિચાર કરીશું.
જે શક્તિની મદદથી વિચાર કરી શકાય તે “મનોબળ કહેવાય છે. જે જીવોને આ બળ હોય તેઓ “સંશી” કહેવાય છે, અને જેમને એ ન હોય તેઓ અસંશી” કહેવાય છે.
જેની મદદથી મુખ દ્વારા અવાજ કરી શકાય–બોલી શકાય તે “વચનબળ' કહેવાય છે.
જેની મદદથી બેસવું, ઊઠવું, ચાલવું, ઊભા રહેવું, લેવું, મૂવું વગેરે ક્રિયાઓ કરી શકાય તે “કાચબળ કહેવાય છે.
જે શક્તિ વડે વાયુને શરીરમાં દાખલ કરાય અને તેને એ શરીરમાંથી બહાર કાઢી શકાય તે “ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસ કહેવાય છે.
જેને લીધે સંસારી જીવ પોતાના શરીરની સાથે અમુક વખત સુધી એક ભવમાં બંધાયેલો રહે તે “આયુષ્ય' કહેવાય છે.
દરેક સંસારી જીવને ઓછામાં ઓછા ચાર પ્રાણ હોય છેઃ (૧) ઉચ્છવાસનિઃશ્વાસ, (૨) આયુષ્ય, (૩) સ્પર્શન-ઈન્દ્રિય અને (૪) કાચબળ. એકેન્દ્રિયને આ ચાર જ પ્રાણ હોય છે. દ્વીન્દ્રિયને આ ઉપરાંત રસન-ઈન્દ્રિય અને વચનબળ એમ બે વધારે પ્રાણું હોય છે એટલે કે એને એકંદર છ પ્રાણો હોય છે. ત્રીન્દ્રિયને આ ઉપરાંત ઘાણ-ઇન્દ્રિય હોવાથી કુલ સાત પ્રાણ હોય છે. ચતુરિન્દ્રિયને નેત્ર-ઈન્દ્રિય હોવાથી તેના પ્રાણોની સંખ્યા આઠની છે. પંચેન્દ્રિયોને શ્રોત્ર-ઈન્દ્રિય હોય છે. વળી એમાંના કેટલાકને મનોબળ પણ સંભવે છે. જે પંચેન્દ્રિયને મનોબળ ન હોય તેને નવ પ્રાણ હોય છે અને જેને મનોબળ હોય છે તેને દસ પ્રાણું હોય છે.

Page #17

આહત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૭ મું. જંબુદ્વીપ આપણે શીખી ગયા કે લોકના ત્રણ વિભાગ પડે છે. તેમાંની એક વિભાગ “મધ્યમલોક" કહેવાય છે. એમાં અસંખ્ય દ્વીપ અને સમુદ્રો આવેલા છે. આપણે જે કીપમાં વસીએ છીએ તેનું નામ “જિંબુદ્વીપ' છે.
આ જેબૂદ્વીપ બધા સમુદ્રો અને દીપોની વચમાં આવેલો છે. એની આસપાસ લવણ સમુદ્ર વીંટળાઇને રહેલો છે.
જંબૂદ્વીપનો આકાર થાળી જેવો છે. બીજા બધા દ્વીપનો અને સમુદ્રોને આકાર તે બંગડી જેવો છે. જંબૂદ્વીપનો વિખંભ લાખ યોજનાનો છે. આની વચ્ચોવચ્ચ મેરુ પર્વત આવેલો છે. આ દ્વીપના મુખ્ય સાત વિભાગો છે. એ દરેક વિભાગને ક્ષેત્ર, વંશ, વર્ષ કે વાય કહેવામાં આવે છે. આપણે જે ક્ષેત્રમાં રહીએ છીએ તે “ભરતક્ષેત્ર કહેવાય છે. બાકીનાં છ ક્ષેત્રોનાં નામ હૈમવત, હરિ, વિદેહ, રમ્યક, હિરણ્યવત અને ઐરાવત છે. એ છયે ક્ષેત્રો ભરતક્ષેત્રની તેમ જ એક બીજાની ઉત્તરે આવેલાં છે. જેમકે ભરતની ઉત્તરે હૈમવત, હૈમવતની ઉત્તરે હરિ, હરિની ઉત્તરે વિદેહ, વિદેહની ઉત્તરે રમ્યા, રમ્યકની ઉત્તરે હિરણ્યવત અને હિરણ્યવતની ઉત્તરે ઐરાવત છે. - આ સાત ક્ષેત્રોને યાને વર્ષોને એક બીજાથી જુદા પાડવામાં છ પર્વત કારણરૂપ છે. એથી એ દરેક પર્વત “વર્ષધર' કહેવાય છે. એ દરેક વર્ષધર પૂર્વથી પશ્ચિમ લાંબો છે.
છ વર્ષધરનાં નામ નીચે મુજબ છે – હિમવાનું, મહાહિમવાનું, નિષધ, નીલ, રુમિ અને શિખરી.
આ પૈકી હિમવાનું પર્વત ભરત અને હૈમવત ક્ષેત્રોને, મહાહિમવાનું હૈમવતને અને હરિને, નિષધ હરિને અને વિદેહને, નીલ વિદેહને અને રસ્યકને, રુકિમ રમ્પકને અને હિરણ્યવતને, તથા શિખરી હિરણ્યવતને અને ઐરાવતને જુદા પાડે છે.

Page #18

છઠ્ઠી કિરણાવલી કિરણ ૮ યું. વીરોને
વીરો ! સત્ય ધર્મના છો રાગી તમો, કરો સત્ય વિચાર નિજ ધર્મ તણો. ધર્મનામે યજ્ઞહિંસા મહાલતી'તી દેશમાં,
બંધ થ વાણી સુણી વીરની એ સહેજમાં. ભૂલી જશો શું વીરનો ઉપકાર તમો ?—વીરો॰
શિષ્ય તેનો હું બનું જીતે મને જે વાઢમાં, ટેક એવી પાળવા ગૌતમ નમ્યા જિનપાદમાં. વીરો ! વિસરો નહિ એવી ટેકને તમો.વીરો સંસારમાં નહિ સાર કંઇ સમજી ગુરુઉપદેશથી, શૈશવે દીક્ષા ગ્રહી અતિમુક્ત બનતા કેવળી, જુઓ જુઓ ગુરુનો પ્રતાપ તમો.—વીરો દ્વેષી બનો અધર્મના પણ અધર્મીના દ્વેષી નહિ, મૃરું નહિ ચિંતવો ભલે તીર્થધાતક માં નહિ. સમજો સમજો એ નીતિની રીતિ તમો.વીરો સ્મૃતિ રાખો ધર્મ કરતાં દ્રવ્યક્ષેત્રાદિકની,
એકાંતમય આજ્ઞા નહિ સયહીરરસિકની. જાણો જાણો સ્યાદ્વાદનું હાર્દ તમો.—વીરો

૧
૫

Page #19

આહંત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૯ મું. ધર્મ, અધર્મ ને આકાશ ગુરુ-જયન્ત ! અજીવ પદાર્થ કોને કહેવાય? જ્યન્ત જે પદાર્થમાં જીવ ન હોય તે “અજીવ' કહેવાય. ગુરુ-જીવનું શું લક્ષણ છે?
જ્યઃ—જેને થોડુંઘણું પણ ભાન હોય તે “જીવ' કહેવાય. ગુર-ખરી વાત, પણ આપણે “ભાન” શબ્દ ન વાપરતાં એને બદલે “ચેતના”
અથવા તો ઉપયોગ' શબ્દ વાપરીએ છીએ. એથી જે પદાર્થ ચેતનાવાળ એટલે કે ઉપયોગવાળો હોય તે જીવ' કહેવાય છે, જયારે જેનામાં ચેતના નથી એટલે કે ઉપયોગ નથી એવા પદાર્થો “અજીવ' કહેવાય
છે. અજીવના પાંચ પ્રકારો પડે છે. વસન્ત! તું એ ગણાવીશ? વિસન્ત-હા, જી. ગુરુ–ગણાવ ત્યારે. વસન્ત–(૧) પુદ્ગલ, (૨) ધર્માસ્તિકાય, (૩) અધર્માસ્તિકાય, (૪) આકાશ
અને (૫) કાળ. ગુરુ-ધરિતકાય અને અધર્માસ્તિકાયને બદલે ધર્મ અને અધર્મ શબ્દ પણ
વપરાય છે અને આપણે પણ એ વાપરીશું પણ વિદ્યાર્થીઓ! તમે
એનો અર્થ અહીં પુણ્ય કે પાપ કરતા નહિ. ચન્દ્રકાન્ત–ગુરુજી! તો એનું શું સ્વરૂપ છે? ગુરુહલવું, ચાલવું, પડવું, ઊઠવું વગેરે અનેક જાતની ક્રિયાઓ ગતિરૂપ ગણાય
છે. એ ગતિરૂપ ક્રિયામાંથી કોઈ પણ પ્રકારની ક્રિયા કરતા જીવોને તેમ જ પુદ્ગલોને તે ક્રિયામાં મદદ કરનાર પદાર્થ “ધર્મ' કહેવાય છે. એ પ્રમાણે સ્થિતિ કરતા જીવોને તેમ જ પુદ્ગલોને રિથતિ કસ્વામાં મદદ કરનાર
પદાર્થ “અધર્મ' કહેવાય છે. વસન્ત-ગુરુજી! કૃપા કરીને આ વાત વિસ્તારથી સમજાવશો. ગુરુ-પાણીમાં ફરતાં માછલીઓને આમ તેમ કરવામાં જેમ પાણી મદદ કરે
છે તેમ સ્વતંત્ર રીતે હાલતા ચાલતા જીવોને અને પુદ્ગલોને ગતિ કરવામાં ધર્મ મદદ કરે છે. વળી જેમ કોઇ મુસાફર થાકી ગયો હોય તો તેને આરામ લેવામાં ઝાડ સહાયક થઈ પડે છે તેમ સ્થિતિ કરતા જીવોને અને પુગલોને રિથતિ કરવામાં અધર્મ સહાયક છે.

Page #20

છઠ્ઠી કિરણાવલી આ ઉપથી ગતિશીલ પદાર્થોની ગતિમાં નિમિત્ત થનારો પદાર્થ તે ધર્મ' છે અને સ્થિતિશીલ પદાર્થોની સ્થિતિમાં નિમિત્ત થનારો પદાર્થ તે અધર્મ” છે એ હવે તમને સમજાયું હશે. તમે એ ખાસ યાદ રાખજો કે જીવ અને પુણલની ગતિમાં તેમ જ એ બંનેની સ્થિતિમાં ઉપાદાનકારણ કે તે જીવ અને પુગલ પોતે જ છે. ચન્દ્રકાન્ત-ગુરુજી! આ બરાબર સમજાયું નહિ. ગુરુ-ધર્મ મારીમચડીને કોઈ જીવને કે પુલને ગતિ કરવા પ્રેરનારો પદાર્થ
નથી. એ પ્રમાણે અધર્મ પણ જબરજસ્તીથી કોઈ જીવને કે પુદગલને
રિથતિ કરવાની ફરજ પાડતો નથી. ચન્દ્રકાન્ત-હવે સમજાયું. ગુરુવારુ, ત્યારે આગળ સાંભળો. આ ધર્મ અને અધર્મ નામના પદાર્થો જીવો
અને પુદ્ગલોની પેઠે ઘણા નથી, પણ એકેક જ છે. વળી એ બંને પદાર્થો
આકાશની પેઠે અરૂપી છે, એથી એ ચર્મચક્ષુથી જોઈ શકાતા નથી. રજનીકાન્ત-ગુરુજી! ધર્મ અને અધર્મ વિશે હવે કંઈ કહેવાનું ન હોય તો છે. હવે આકાશ શા કામમાં આવે છે તે કહેશો. ગુર–આકાશનું કામ બધા પદાર્થોને અવકાશ આપવાનું છે. અવકાશ કહો કે
અવગાહ કહો તે એક જ છે. એનો અર્થ “જગ્યા થાય છે. જીવો, પુલો તેમ જ ધર્મ અને અધર્મ એ બધા પદાર્થોને આકાશ પોતાનામાં સ્થાન આપે છે. આથી અવગાહ આપવો એ આકાશનું લક્ષણ મનાય છે. આકાશના બધા ભાગમાં ધર્મ અને અધર્મ નામના પદાર્થો નથી ફક્ત લોકાકાશમાં જ એ બે પદાર્થો છે. જીવો અને પુદ્ગલો પણ લોકાકાશમાં જ છે. અલકાકાશમાં તે આકાશ સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થ જ નથી, એથી અન્ય પદાર્થોને અવગાહ આપવાનું કાર્ય લોકાકાશ જ કરે છે.

Page #21

આહત જીવન જયોતિ
કિરણ ૧૦ મું. પાંચ અસ્તિકાયો દરેક પદાર્થના વિભાગો ન પડી શકે, છતાં એ કલ્પી ના શકાય. કોઈ પણ પદાર્થનો નાનામાં નાન વિભાગ કયો છે એ સંબંધમાં આપણુ જેવા અપૂર્ણજ્ઞાનીઓમાં મતભેદ હોઈ શકે, પણ સર્વજ્ઞની દૃષ્ટિએ તો નાનામાં નાનો વિભાગ એક જ હોઇ શકે. એનાથી બીજો કોઈ નાનો વિભાગ હોઈ જ ન શકે. આવા વિભાગને આપણે “અવિભાજય વિભાગ” કે “નિરંશ અંશ' કહીએ છીએ.
જ્યાં સુધી આવો અંશ મૂળ વસ્તુ સાથે જોડાયેલો હોય ત્યાં સુધી તે પ્રદેશ કહેવાય છે, પરંતુ મૂળ વસ્તુથી અલગ થતાં એ પરમાણુ કહેવાય છે. પુલ સિવાયના કોઈ પણ પદાર્થનો પ્રદેશ તે પદાર્થથી કોઈ પણ રીતે જુદો પડી શકતો નથી. આથી કેવળ પુલને જ પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ બંને હોય છે, બાકી બીજા બધા પદાર્થોને તો પ્રદેશ જ હોય છે. આપણે અહીં એ પણ સમજી લઈએ કે પ્રદેશ અને પરમાણુનું માપ તો સરખું જ છે; કેમકે એ બે નામો એક જ વસ્તુની જુદી જુદી અવરથાને લઈને જ પાડવામાં આવ્યાં છે.
જૈન શાસ્ત્ર પ્રમાણે દરેક જીવના પ્રદેશોની સંખ્યા અસંખ્યાત છે. વળી ધર્મ અને અધર્મ એ બંને પદાર્થના પ્રદેશોની સંખ્યા પણ અસંખ્યાત છે. આકાશના પ્રદેશોની સંખ્યા તો અનંત છે. પુદ્ગલો અનેક જાતના છે કોઈ નાના તો કોઈ મોટા. એથી એના પ્રદેશોની સંખ્યા જુદી જુદી દર્શાવાય છે. જેમકે કોઈ પુદ્ગલના પ્રદેશોની સંખ્યા સખ્યાત, કોઈકની અસંખ્યાત તો કોઈકની અનંત પણ છે.
શ્વેતાંબરો કાળને પદાર્થ જ ગણતા નથી. દિગંબરો એને પદાર્થ તરીકે તે માને છે, પરંતુ એને કેવળ એક પ્રદેશરૂપ ગણે છે.
અરિતકાય એ જૈન દર્શનને પારિભાષિક શબ્દ છે. એમાંના “અસ્તિ' શબ્દનો અર્થ “પ્રદેશ છે અને કાયને અર્થ “સમૂહ છે. જે પદાર્થ પ્રદેશોના સમૂહરૂપ હોય તે “અસ્તિકાય' કહેવાય છે. કાળ એ પ્રદેશોના સમૂહરૂપ નથી, એથી એની અસ્તિકાય તરીકે ગણના કરાતી નથી. આ ઉપરથી સમજાશે કે જીવ, પદગલ, ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એ પાંચ જ અસ્તિકાયો છે. આમ હોવાથી આ દરેક પદાથેનું નામ એ નામની સાથે “અસ્તિકાય” શબ્દ જોડીને પણ બોલાય છે. જેમકે જીવારિતકાય, પુલાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશારિતકાય. વળી જીવ વગેરે પાંચે પદાર્થોનો વ્યવહાર
અસ્તિકાય' શબ્દ લગાડ્યા વગર પણ કરાય છે.

Page #22

છઠ્ઠી કિરણાવલી કિરણ ૧૧ મું. અહીં દ્વીપ
આપણે જોઇ ગયા તેમ જંબૂ દ્વીપની આસપાસ લવણુ સમુદ્ર આવેલો છે. જો આપણે જંબૂ દ્વીપને ધંટીના પડની ઉપમા આપીએ તો એ લવણુ સમુદ્રને એના થાળાની ઉપમા આપી શકાય. લવણ સમુદ્રની આસપાસ દ્વીપ, એ દ્વીપની આસપાસ સમુદ્ર એ ક્રમ પ્રમાણે અનેક ટ્રીપો અને સમુદ્રો મધ્યમલોકમાં આવેલા છે. એ દરેકનો વિકુંભ એક બીજાથી ખમણો છે. જેમકે જમ્મૂ દ્વીપની આસપાસ બે લાખ યોજનના વિષ્ફભવાળો લવણુ સમુદ્ર છે. એની આસપાસ ચાર લાખ યોજનના વિખ્ખુંભવાળો ધાતકી ખંડ આવેલો છે. એના પછી કાલોદધિ, પુષ્કર દ્વીપ, પુષ્કરોદ સમુદ્ર, વરુણવર દ્વીપ, વરુણોદ સમુદ્ર, ક્ષીરવર દ્વીપ, ક્ષીરોદ સમુદ્ર, ધૃતવર દ્વીપ, ધૃતોદ સમુદ્ર, ઇક્ષુવર દ્વીપ, ઇક્ષુવરોદ સમુદ્ર, નન્દીશ્વર દ્વીપ, નન્દીશ્વરોદ સમુદ્ર, અરુવર દ્વીપ, અરુણુવરોદ સમુદ્ર એમ અસંખ્ય દ્વીપો અને સમુદ્રો છે. છેવટના દ્વીપનું નામ વયંભૂરમણુ છે, અને એ દ્વીપ સ્વયંભૂમણુ સમુદ્રથી વીંટળાયેલો છે. એ સમુદ્રની પછી કોઇ દ્વીપ કે સમુદ્ર નથી. એ સૌથી મોટામાં મોટો સમુદ્ર છે. એના સામસામા કિનારાનું અંતર એક રજ્જુ જેટલું છે.
પુષ્કર દ્વીપની વચ્ચોવચ્ચ લયના આકારવાળો માનુષોત્તર પર્વત આવેલો છે. આથી એ દ્વીપના બે વિભાગ પડે છે, તેમાં આપણી તરફના પુષ્કરાર્ધ દ્વીપ પર્યંત તો મનુષ્યો હોય જ છે. એની બહારના ભાગમાં કોઇ મનુષ્ય જન્મ લેતો નથી કે મરતો નથી; પણ ત્યાં કોઇ વાર કોઇ મનુષ્યને કોઇ દેવ વગેરે ઉપાડી લાવ્યા હોય તો તે ત્યાં હોય, પણ એનું મરણુ તો ત્યાં ન જ થાય.
૧૩
જૈષ્ણ દ્વીપ, ધાતકી ખંડ અને આપણી તરફનો અડધો પુષ્કર દ્વીપ એ અઢી દ્વીપ તેમ જ લવણ અને કાલોદધિ સમુદ્ર એટલો ભાગ ‘મનુષ્યલોક' કહેવાય છે. ધાતકી ખંડમાં તેમ જ પુષ્કરાધે દ્વીપમાં પણ ભૂ દ્વીપથી ખમણી સંખ્યામાં મેરુ, વર્ષો અને વર્ષધરો છે, પણ તેનાં નામો એકસરખાં જ છે.
જ
દક્ષિણ દિશાથી ઉત્તર દિશામાં પથરાયેલા અને બાણુના જેવા આકારવાળા બે પર્વતો વડે ધાતકી ખંડના પૂર્વાર્ધ અને પશ્ચિમાર્ય એવા બે વિભાગો પડે છે. આ દરેક વિભાગમાં એક એક ગેરુ, ભરત વગેરે સાત સાત વર્ષો અને હિમવાન વગેરે છ છ વર્ષધરો છે.

Page #23

આર્હત જીવન જ્યોતિ
પૂર્વાર્ધમાં અને પશ્ચિમાર્ધમાં રહેલા અને એક બાજુથી કાલોદધિને સ્પર્શતા અને બીજી બાજુથી લવણ સમુદ્રને સ્પર્શતા એવા છ છ વર્ષધરોને જો પૈડાની નાભિમાં રહેલા આારાની સાથે સરખાવાય તો એ વર્ષધરોથી જુદાં પડેલાં સાત સાત ક્ષેત્રોને આરાની વચમાં રહેલા અંતરની સાથે સરખાવી શકાય.
૧૪
પુષ્કરાર્ધ દ્વીપમાંના મેરુ, વર્ષે અને વર્ષધરની સંખ્યા ધાતકી દ્વીપના જેટલી જ છે, કેમકે જંબૂ દ્વીપ પછીના દરેક દ્વીપમાં મેરુ વગેરેની સંખ્યા એની પહેલાના દ્વીપના કરતાં બમણી હોવાનું શાસ્ત્રકારો કહે છે.
આ પ્રમાણે અઢી દ્વીપમાં એકંદર ૫ મેરુ, ૭પ વર્ષો અને ૩૦ વર્ષધરો છે.

Page #24

છઠ્ઠી કિરણાવલી
કિરણ ૧૨ મું. વંદનવ્યવહાર આ દુનિયામાં એક બીજાને મળવા મૂકવાના અનેક પ્રસંગો આવે છે. આવે વખતે જુદા જુદા માણસો જુદી જુદી રીતે વ્યવહાર કરતા જોવાય છે. - જે બે અંગ્રેજો મળે છે તો તેઓ ઘણુંખરું સમયનો ઉલ્લેખ કરી એક બીજાનું ભલું ઇચ્છે છે. જેમકે તેઓ Good morning, Good noon, Good afternoon, Good evening અને Good night એમ બોલે છે. એમાં Good morning નો અર્થ “સુપ્રભાત' એવો થાય છે. એ પ્રમાણે બીજા બધાનો અર્થે વિચારી શકાય. જે બે અંગ્રેજો લાંબા વખત સારુ એક બીજાથી છૂટા પડતા હોય તો તેઓ Good bye એટલે કે છેલ્લી સલામ એમ કહે છે.
જે બે મુસ્લિમો ભેગા મળે છે તે તેમાંનો એક અન્યને સલામ કરીને કે એમને એમ “સલામ અલે કુમ કહે છે એટલે એ બીજો પહેલાને અલે કેમ સલામ' કહે છે. “સલામ નો અર્થ “શાંતિ” છે. આથી સલામ અલે કમનો અર્થ “શાંતિ તમને હો' એવો થાય છે, જયારે “અલે કમ સલામ'નો અર્થ “તમને શાંતિ હો” એવો થાય છે, એટલે કે આ બંનેનો અર્થ એક જ છે. ફક્ત બોલવાની રીત જુદી છે.
સ્વામીનારાયણ પંથના માણસો પરસ્પર મળે છે ત્યારે “નમો નારાયણાય અને “નારાયણાય નમઃ” એમ તેઓ એક બીજાને કહે છે.
જે બે વૈષ્ણવો મળે છે તે તેઓ પરસ્પર “જ્ય શ્રીકૃષ્ણ' કહે છે. એને અર્થ હે કૃષ્ણ! તમે જયવંતા વહેં' એવો થાય છે.
ગમે તે સંપ્રદાયના બે હિંદુઓ મળતાં કે એક બીજાથી છૂટા પડતા કેટલીક વાર તેઓ પરસ્પર “જય જય' બોલે છે. “જ્ય જ્ય'ને અર્થે “તું વિજય પામ, તું વિજ્ય પામ' એવો થાય છે. આ પ્રમાણે એક બીજાની જીત થાઓ એવી ઇચ્છા દર્શાવાય છે. આથી આને “ જ્યકાર' પણ કહેવામાં આવે છે.
જે બે જૈનો મળે છે તો તેઓ એક બીજાને જુહાર કરે છે. એનો અર્થ વંદના' કરાય છે
આપણુથી કોઈ મોટું મળે ત્યારે કે તેમનાથી છૂટા પડવાનું થાય ત્યારે સામાન્ય રીતે આપણે હાથ જોડીએ છીએ તો પછી કોઈ મુનિરાજનાં દર્શન થતાં આપણે હાથ જોડીએ તે સ્વાભાવિક છે. મુનિવરનાં દર્શન થતાં તેમને માથું

Page #25

આહત જીવન જ્યોતિ નમાવી હાથ જોડવા તે “ફેંટાવંદન” કહેવાય છે. એ વખતે કેટલાક “મીએણ વંદામિ' એમ બોલે છે. એ સમયે મુનિવર “ધર્મલાભ' એમ કહી ઉત્તમ આશીર્વાદ આપે છે. રસ્તામાં કોઈ મુનિવર મળે ત્યારે ફેંટાવંદનથી ચલાવી લેવાય છે, પણ જે તેઓ ઉપાશ્રયમાં કે એવા કોઈ રથળમાં મળે તો તેમને બે ખમાસમણ દઈને વંદન કરાય છે. આ પ્રમાણે પ્રણિપાતસૂત્ર બોલીને કરાતું વંદન “થોભવંદન” કહેવાય છે. એ થોભવંદન પંચાંગ પ્રણામ છે, કેમકે એ પ્રણામ કરતી વેળા બે ઘૂંટણ, બે કોણી અને કપાળ જમીનને અડકાડાય છે. કેટલાક અજૈનો આને બદલે તેમના પૂજ્ય જનોને સાષ્ટાંગ દંડવત પ્રણામ કરે છે. સાષ્ટાંગ અર્થ “માથું, આંખ, હાથ, છાતી, પગ, જાંધ, મન અને વાણી એ આઠે અંગ સહિત” એવો થાય છે.
પ્રતિક્રમણ કરતી વેળાએ સુગુરુવંદનસૂત્ર બોલીને જે બે વાર વંદન કરાય છે યાને “વાંદણાં દેવાય છે તેને “ દ્વાદશાવર્ત વંદન” કહેવામાં આવે છે, કેમકે એ વંદનમાં બાર આવર્ત આવે છે. ગુરુના ચરણકમળને પોતાના હાથનાં તળિયાં લગાડી તે પોતાના કપાળે લગાડવાં તે “આવર્ત કહેવાય છે. કહો, વાર્થ અને જ એ ત્રણ તેમ જ સત્તા મે, નવપિન્ન અને રમે એ ત્રણ એમ એક વખતના વંદનમાં છ આવર્ત આવે છે એટલે બે વખતના વંદનમાં બાર આવર્ત થાય છે. એ બાર આવર્તના સમૂહને દ્વાદશાવર્ત કહેવામાં આવે છે.
જેમ રાત્રે સુઈ જવા માટે છૂટા પડનાર અંગ્રેજો Good night કહે છે તેમ સાયંકાળ પછી મુનિવરનાં દર્શન કરી તેમનાથી છૂટા પડતી વેળા જૈન ત્રિકાળવંદના” એમ બોલે છે.
આ દુનિયામાં જેમ એકબીજાને જાતે મળવાનું થાય છે તેમ કેટલીક વાર તેમ ન થતાં પત્ર લખવાના પ્રસંગો આવે છે. આ સમયે વૈષ્ણવો પત્રમાં ભગવમરણ વાંચશોજી, જય શ્રીકૃષ્ણ વાંચશોજી ઈત્યાદિ લખે છે. આપણે જૈનો પરસ્પર જય જિનેન્દ્ર વાંચશોજી કે જુહાર વાંચશોજી એમ લખીએ છીએ. જે કોઈ મુનિરાજ ઉપર પત્ર લખવાનું હોય છે તે તેમને વંદના એટલે કે વંદન લખાય છે. મુનિરાજો પરસ્પર લખે ત્યારે દીક્ષા પર્યાયથી નાના મુનિરાજે મોટાને વંદના લખે છે અને મોટા નાનાને અનુવંદના લખે છે. મુનિરાજ ગહરથને પત્ર લખે તો તેઓ ધર્મલાભ લખે છે.

Page #26

છઠ્ઠી કિરણાવલી કિરણ ૧૩ મું. કર્મભૂમિઓ અને અકર્મભૂમિ મોક્ષના માર્ગના અણુનારા, એ માર્ગની પ્રરૂપણા કરનારા તેમ જ તેનો ઉપદેશ આપનાર તીર્થંકર ભગવાન જે ભૂમિમાં જન્મે છે તે ભૂમિ “કર્મભૂમિ કહેવાય છે. એ સિવાયની બધી ભૂમિ અકર્મભૂમિ કહેવાય છે. મનુષ્યલોકમાં આવેલા પાંચે ભરતો, પચે ઐરાવતો તેમ જ પચે મહાવિદેહો એમ એકંદર પંદર કર્મભૂમિઓ છે. આ પ્રમાણે જેકે દરેક મહાવિદેહનો કર્મભૂમિ તરીકે ઉલ્લેખ કરાય છે, છતાં એના દેવકુરુ અને ઉત્તરકુર નામના બબ્બે વિભાગે અર્મભૂમિ ગણાય છે, કેમકે ત્યાં યુગલિકધર્મ હોવાને લીધે ચારિત્રને માટે કોઈ દિવસ અવકાશ જ નથી અને એથી એ ક્ષેત્ર તીર્થકરની જન્મભૂમિ બની શકતાં નથી. આ પ્રમાણે પાંચ મહાવિદેહમાં કુલ્લે દસ અકર્મભૂમિ છે. આ દસ અકર્મભૂમિઓ ઉપરાંત પચે હૈમવત, પચે હરિ, પાંચે રમ્યા, અને પાંચે હરણ્યવત એ વીસ ક્ષેત્રો પણ અકર્મભૂમિઓ છે. આ પ્રમાણે અકર્મભૂમિની સંખ્યા ત્રીસની થાય છે. વળી પ૬ અંતરદ્વીપોને પણ અકર્મભૂમિ ગણવામાં આવે છે.
તીર્થકરો ઉપરાંત ચક્રવર્તી, અર્ધચક્રવર્તી, બળરામ અને પ્રતિવાસુદેવનો પણ જન્મ કર્મભૂમિમાં જ થાય છે.
દરેક મહાવિદેહમાંથી દેવગુરુ અને ઉત્તરકુરુ જેટલો ભાગ બાદ કરતાં જેટલો પ્રદેશ રહે છે તેના ૩ર ભાગે પાડવામાં આવ્યા છે. એ દરેક ભાગને “વિજ્ય' કહેવામાં આવે છે.
પગે ભરતોમાંથી ગમે તે એક સંપૂર્ણ ભારતનો રાજા, પચે ઐરાવતોમાંથી ગમે તે એક સંપૂર્ણ ઐરાવતનો રાજા કે પ્રત્યેક મહાવિદેહના ૩ર વિજયો પૈકી ગમે તે એક વિજ્યનો રાજા “ચક્રવર્તી” કહેવાય છે.
અર્ધચક્રવર્તી આનાથી અડધી પૃથ્વીનો સ્વામી છે. દાખલા તરીકે ચક્રવતીની સત્તા આખા ભારત ઉપર એટલે કે એના છ યે ખંડ ઉપર હોય છે, જ્યારે અર્ધચક્રવર્તીની સત્તા ત્રણ ખંડ ઉપર હોય છે. અર્ધચક્રવતીનું બીજું નામ “વાસુદેવ છે. એમના મોટા ભાઈને બળરામ' કહેવામાં આવે છે. વાસુદેવના પ્રતિસધ એટલે કે એમને સામનો કરનારા પુરુષ પ્રતિવાસુદેવ' કહેવાય છે.

Page #27

આર્હત વન જ્યોતિ
પ્રત્યેક ભરતમાં તેમ જ પ્રત્યેક ઐરાવતમાં અડધા કાલચક્રમાં એકંદર ૨૪ તીર્થંકરો અને ૧ર ચક્રવર્તીઓ તેમ જ ૯ વાસુદેવ, ૯ પ્રતિવાસુદેવ અને ૯ ખળરામ એમ એકંદર ૬૩ ઉત્તમ પુરુષો ઉત્પન્ન થાય છે. આ બધા શલાકાપુરુષ' કહેવાય છે.
૧૮
અકર્મભૂમિઓમાં કૃષિ, મસિ અને અસિનો વ્યવહાર હોતો નથી. આથી એને કેટલાક ‘ ભોગભૂમિ' પણ કહે છે.

Page #28

છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૧૪ મું. જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારો કોઈ પણ ચીજ વિષે પૂરેપૂરું જ્ઞાન મેળવવું હોય તો તે શું છે અને શું નથી, તે કઈ કઈ વસ્તુ સાથે કઈ કઈ બાબતમાં મળતી આવે છે અને કઈ કઈ વસ્તુથી કઈ કઈ બાબતમાં જૂદી પડે છે ઇત્યાદિ જાણવું જોઈએ. એ બધી બાબતનું પૂરેપૂરું જ્ઞાન થતાં દરેક ચીજનું જ્ઞાન થઈ જાય. આવું જ્ઞાન તે કેવલજ્ઞાન” કહેવાય છે અને જેમને આવું જ્ઞાન થયું હોય તેઓ કેવલજ્ઞાની', કેવલી” કે “સર્વજ્ઞ' કહેવાય છે. સર્વજ્ઞને દુનિયામાંના તમામ પદાર્થોનો તેમ જ બનેલા, બનતા અને બનનાર તમામ બનાવો વગેરેનો સચોટ અને સંપૂર્ણ બોધ હોય છે.
જેમ આપણને કોઈ પણ ચીજનો બોધ મેળવવા માટે ઇન્દ્રિયોની અને મનની મદદ લેવી પડે છે તેમ સર્વને લેવી પડતી નથી. મોક્ષે ગયેલા તમામ જીવો સર્વજ્ઞ છે. એમને દેહ નથી એટલે એમનું જ્ઞાન ઈન્દ્રિયો કે મનના ઉપર આધાર રાખતું નથી એ સહજ સમજાશે, પરંતુ જેમને દેહ છે, ઇન્દ્રિયો છે અને મને પણ છે એવા દેહધારી સર્વજ્ઞોને પણ કોઈ પણ વસ્તુ જાણવા માટે ઇન્દ્રિયો અને મનની મદદ લેવી પડતી નથી એ તમને કદાચ નવાઈ જેવું લાગશે, પણ એનું કારણ એ છે કે આવા દેહધારી સર્વજ્ઞોને તેમજ મુક્ત જીવોને પોતાને આત્મા વડે દરેક વિષયનું જ્ઞાન આપોઆપ થઈ જાય છે. આ હકીકત તમે ત્રીજી કિરણાવલીમાં ઈન્દ્રિયોના પાઠમાં શીખી ગયા છો.
આપણે દુનિયાના તમામ પદાર્થોને રૂપી અને અરૂપી એમ બે વિભાગોમાં વહેંચી શકીએ. પુદ્ગલ એ રૂપી પદાર્થ છે. એ સિવાયના જીવ, આકાશ વગેરે પદાર્થો અરૂપી છે એટલે કે એ પદાર્થોને સ્પર્શ, રસ, ગધુ કે વર્ણ નથી.
સર્વજ્ઞ રૂપી તેમ જ અરૂપી એમ બંને જાતના પદાર્થોનું સાક્ષાત જ્ઞાન હોય છે, પણ બીજા બધા જીવોને એવું સાક્ષાત જ્ઞાન હોતું નથી. આવા જીવોને છમરથ' કહેવામાં આવે છે. આ છમોમાં એવા કેટલાક જીવો છે કે જેમને ફક્ત રૂપી પદાર્થનું અને તે પણ એની અમુક અમુક વિગતો પૂરતું જ સાક્ષાત જ્ઞાન હોય છે. બાકી ઘણું યે જીવો એવા છે કે જેમને કોઈ પણ રૂપી પદાર્થનું એકે યે બાબતમાં સાક્ષાત્ જ્ઞાન નથી એટલે કે ઇન્દ્રિયો અને મનની મદદ લીધા વિના તેમને આત્મા દ્વારા આપોઆપ કોઈ પણ રૂપી પદાર્થોનું કશું જ જ્ઞાન નથી. જે છટ્સથોને ફક્ત મનરૂપી જ પુલોનું અને તે પણ અઢી દ્વીપમાં રહેલા

Page #29

અહિત જીવન જ્યોતિ સંજ્ઞી જીવોના મનરૂપે પરિણમેલા પુણલોનું જ સાક્ષાત જ્ઞાન હોય તેમનું એ જ્ઞાન “મન પર્યાયજ્ઞાન' કહેવાય છે અને તેઓ જાતે “મના પર્યાયજ્ઞાની” કહેવાય છે. આ મન:પર્યાયજ્ઞાનીઓને જ્ઞાનનો સાક્ષાત્કાર કેવી રીતે થાય છે તે આપણે વિચારીશું
મનવાળા સંશી જીવો કોઈ પણ વસ્તુનું ચિન્તન મનથી કરે છે. એ ચિત્તન કરતી વેળા ચિન્તન કરાતી વસ્તુ અનુસાર ચિન્તન કરવામાં રોકાયેલું મન આકાર ધારણ કરે છે. દાખલા તરીકે ઘોડાનો વિચાર કરતી વેળા મન અમુક આકારનું બને છે તો. હાથીનો વિચાર કરતી વેળા મન બીજા પ્રકારનું બને છે. આ પ્રમાણે ચિન્તન કરાતી વસ્તુના ભેદ પ્રમાણે મન ભિન્ન ભિન્ન આકારો ધારણ કરે છે. આ આકારોને “મનના પર્યાય' કહેવામાં આવે છે. એ મનના પર્યાયરૂપ માનસિક આકૃતિઓને મન પર્યાયજ્ઞાની સાક્ષાત્ જાણે છે. એ જ્ઞાન વડે તેઓ ચિન્તનશીલ મનની આકૃતિઓ જાણી શકે છે, પરંતુ કઈ વસ્તુનું ચિન્તન કરાય છે તે હકીકત મન પર્યાયજ્ઞાન દ્વારા જાણી શકતા નથી. એ માટે તો તેમને અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે
કુશળ મનુષ્ય સામાના ચહેરા ઉપર થતા ફેરફારો જોઈ એના મનને ભાવ કળી જાય છે તેમ મનઃ પર્યાયજ્ઞાની પણ મન:પર્યાયજ્ઞાન વડે મનની આકૃતિઓને પ્રત્યક્ષ જાણી એના ઉપરથી એવું અનુમાન કરી શકે છે કે આ વ્યક્તિએ અમુક વસ્તુનું ચિન્તન કર્યું છે, કેમકે એનું મન એ ચિત્તનની વેળાએ થનારી અમુક પ્રકારની આકૃતિવાળું બન્યું છે.
જે છદ્મસ્થોને વધારેમાં વધારે તમામ રૂપી પદાર્થોનું સાક્ષાત્ જ્ઞાન હોય તેમનું તે જ્ઞાન “અવધિજ્ઞાન” કહેવાય છે અને તેઓ અવધિજ્ઞાની કહેવાય છે. જોકે આ અવધિજ્ઞાની મનરૂપી પુદ્ગલને સાક્ષાત જાણે છે, પરંતુ એટલા ઉપરથી એ મન:પર્યાયજ્ઞાની કહી શકાય તેમ નથી, કેમકે મન:પર્યાયશાની જેટલી સ્પષ્ટતાથી એ મનરૂપી પુલને સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે તેટલી સ્પષ્ટતાથી અવધિજ્ઞાની કરી શકતા નથી. એથી તે દરેકે દરેક અવધિજ્ઞાનીને મન:પર્યાયજ્ઞાન હોવું જ જોઈએ એવો નિયમ નથી. મન:પર્યાયજ્ઞાન વિના પણ અવધિજ્ઞાન હોઈ શકે છે.
આ પ્રમાણે આપણે કેવલજ્ઞાન, મનઃ પર્યાયજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાનનો વિચાર કર્યો. એ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો અને મનની જરા પણ અપેક્ષા રાખતાં નથી, પરંતુ આ ઉપરાંત બીજા બે જ્ઞાન છે જેમાં ઈન્દ્રિયોની અને મનની મદદની જરૂર પડે છે.

Page #30

છઠ્ઠી કિરણાવલી
ર
આ બે જ્ઞાનોને ‘ મતિજ્ઞાન' અને ‘શ્રુતજ્ઞાન' કહેવામાં આવે છે. આ બેમાં નીચે પ્રમાણે ફેર છેઃ—
(૧) મતિજ્ઞાન કરતાં શ્રુતજ્ઞાન વધારે સ્પષ્ટ છે અને એનો વિષય પણ વિશેષ છે, કેમકે શ્રુતજ્ઞાનમાં માનસિક વ્યાપારની મુખ્યતા હોવાથી એમાં અધિક અને સ્પષ્ટ વિચારો માટે સ્થાન છે. એમાં આગળપાછળનો જેવો સંબંધ છે તેવો મતિજ્ઞાનમાં નથી.
(૨) મતિજ્ઞાન શબ્દના ઉલ્લેખ વિનાનું છે, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન શબ્દના ઉલ્લેખવાળું છે, કેમકે શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિના સમયે સંકેતના મરણની અને શ્રુતગ્રંથના અનુસરણની અપેક્ષા રહે છે.
(૩) મતિજ્ઞાન ભાષામાં ઉતારી શકાય એટલું પરિપકવ નથી, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન ભાષામાં ઉતારી શકાય એટલું પરિપકવ હોય છે. એથી જો મતિજ્ઞાનને દૂધની ઉપમા આપીએ તો શ્રુતજ્ઞાનને દૂધની બનાવેલી ખીરની ઉપમા આપી શકીએ.
આ પ્રમાણે આપણે જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારો વિચારી ગયા. જેમકે (૧) મતિજ્ઞાન, (૨) શ્રુતજ્ઞાન, (૩) અવધિજ્ઞાન, (૪) મન:પર્યાયજ્ઞાન અને (૫) કૈવલજ્ઞાન. આ દરેકનું લક્ષણ ટૂંકમાં નીચે મુજબ દર્શાવી શકાયઃ— મતિજ્ઞાન—જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો અને મનની મદદથી થાય છે, પરંતુ જેમાં શબ્દ એ વાચ્ય છે અને અર્થ એ વાચક છે એવી જાતના શબ્દ અને અર્થના સંબંધના વિચાર માટે સ્થાન નથી તે મતિજ્ઞાન' કહેવાય છે. શ્રુતજ્ઞાન—જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વડે થાય છે અને જેમાં શબ્દ અને અર્થના સંબંધના વિચાર માટે સ્થાન છે તે શ્રુતજ્ઞાન' કહેવાય છે. અવધિજ્ઞાન—જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના અનેક જાતના રૂપી
(
પદાર્થોનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે તે ‘અવધિજ્ઞાન' કહેવાય છે. મન:પર્યાયજ્ઞાન જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના કેવળ મનના પરિણામોનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે તે ‘મન:પર્યાયજ્ઞાન' કહેવાય છે “કેવલજ્ઞાન—દુનિયામાં જેટલા પદાર્થો છે તે બધાને લગતી તમામ હકીકતોને આત્મા જે જ્ઞાન દ્વારા ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના એકીવખતે સાંક્ષાત્ જાણી શકે તે કૈવલજ્ઞાન' કહેવાય છે.

Page #31

આહુત
વન જ્યોતિ
કિરણ ૧૫ મું. ચ્યવન—કલ્યાણક
ગુરુ—મગન! તીર્થંકર પ્રભુનાં કેટલાં કલ્યાણકો હોય છે ?
મગન—ગુરુજી! એ મને યાદ નથી.
૧૨.
ગુરુએ તો તું શીખી ગયો છે. કેમ ભૂલી ગયો? ચંદુ! તને તો યાદ છે ને ? ચંદુ—હા, જી. તીર્થંકરોનાં પાંચ કલ્યાણકો હોય છે.
ગુરુ—કર્યાં કર્યાં?
ચંદુ(૧) ચ્યવન-કલ્યાણક, (૨) જન્મ-કલ્યાણુક, (૩) દીક્ષા-કલ્યાણુક, (૪) કેવલજ્ઞાન–કલ્યાણક અને (૫) નિર્વાણ-કલ્યાણક. ગુરુ—વિદ્યાર્થીઓ! આજે હું તમને ચ્યવન-કલ્યાણક વિષે કેટલીક વિશેષ હકીકત સમજાવવા માગું છું તે તમે ધ્યાન દઇને સાંભળજો.
તીર્થંકરો આગલા ભવમાં દેવ—ગતિમાં હોય છે. એવું તો ભાગ્યે જ મને કે તેઓ નરક—ગતિમાં હોય. તેમનું દેવ તરીકેનું કે નારક તરીકેનું આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં તેઓ મનુષ્ય તરીકે, માતાની કુક્ષિમાં આવે છે. એમનું આ પ્રમાણે ગર્ભમાં આવવું તે ચ્યવન–કલ્યાણક' કહેવાય છે. એ પ્રસંગે ત્રણે લોકમાં થોડા વખત માટે દુઃખ દૂર થઇ જાય છે અને બધી દિશામાં પ્રકાશ ફેલાઇ જાય છે. આ પ્રમાણે એ પ્રસંગ ખધા જીવોને કલ્યાણકારી નીવડે છે. તીર્થંકર ગર્ભમાં આવતાં તેમની માતા (૧) બળદ, (ર) હાથી, (૩) સિંહ, (૪) લક્ષ્મી દેવી, (૫) માળા, (૬) ચંદ્ર, (૭) સૂર્ય, (૮) ધજા, (૯) કુંભ, (૧૦) પદ્મ સરોવર, (૧૧) ક્ષીરસમુદ્ર, (૧૨) વિમાન, (૧૩) સ્રોનો ઢગલો અને (૧૪) ધૂમાડા વગરનો અગ્નિ એમ ચૌદ સ્વપ્નો જુએ છે. નરકમાંથી કોઇ તીર્થંકર માતાની કુક્ષિમાં આવ્યા હોય તો તેમની માતા વિમાનને બદલે ભવન જુએ છે.
દરેક કલ્યાણુક વખતે ૬૪ ઇન્દ્રોનાં આસનો કંપે છે. ચ્યવન-કલ્યાણક વખતે પણ તે કંપે છે. એથી એ ઇન્દ્રો તે સંબંધમાં વિચાર કરે છે અને અવધિજ્ઞાન વડે પ્રભુના કલ્યાણકની હકીકતથી જાણીતા બને છે.

Page #32

છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૧૬ મું. દ્વાદશાંગી ભાગ ૧ લો આ દુનિયા આદિ તેમ જ અંત વિનાની છે એટલે કે અનાદિ અનંત છે, એ અનાદિ હોવાથી અત્યાર સુધીમાં અનંત તીર્થંકરો થઈ ગયા છે.
દરેક તીર્થકરના તીર્થમાં એમના પ્રત્યેક ગણધર દ્વાદશાંગી રચે એવો નિયમ છે. આ નિયમ અનુસાર અત્યાર સુધીમાં અનંત દ્વાદશાંગીઓ રચાઈ છે. દ્વાદશાંગીનો અર્થ “બાર અંગોનો સમૂહ થાય છે. દરેક ગણધર બાર બાર શાસ્ત્ર રચે છે. એ દરેક શાસ્ત્રને “અંગ' કહેવામાં આવે છે.
આ ભરતભૂમિમાં થઈ ગયેલા છેલ્લા તીર્થંકર શ્રી મહાવીરસ્વામીને ઉદ્દેશીને વિચાર કરીએ તો એમના તીર્થમાં એમના મુખ્ય શિષ્ય શ્રીઇન્દ્રભૂતિ વગેરે અગ્યારે ગણધરોએ એકેક દ્વાદશાંગી રચી છે. આ રચના કેવી રીતે થઈ તે આપણે અહીં વિચારીશું.
શ્રીઇન્દ્રભૂતિએ દીક્ષા લીધા પછી તેમણે પ્રભુને પ્રણિપાત કરીને પૂછયું કે “વિ તરં?” અર્થાત તત્ત્વ શું છે? પ્રભુએ ઉત્તર આપ્યો કે “ઉધ્યom વા'. એ સાંભળી ફરીથી પ્રણિપાત કરી તેમણે પ્રભુને એનો એ પ્રશ્ન પૂછ્યું. ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું કે “વિખેર વા. એ સાંભળી પ્રણિપાત કરી તેમણે ફરીથી એનો એ પ્રશ્ન પૂછયો. પ્રભુએ ઉત્તર આપ્યો કે “ધુ વા”.
આ પ્રમાણે શ્રીઇન્દ્રભૂતિએ જે ત્રણ પ્રશ્નો પૂછ્યા એ દરેકને “નિષઘા” અને એ ત્રણેના સમૂહને “નિષધાત્રય કહેવામાં આવે છે. એવી રીતે પ્રભુએ આપેલા ત્રણ ઉત્તરના સમૂહને 'ત્રિપદી' કે “પદત્રયી કહેવામાં આવે છે.
આ નિષધાત્રયથી અને એના ઉત્તરરૂપ ત્રિપદીથી શ્રીઇન્દ્રભૂતિને ગણધરનામકર્મનો ઉદય થયો અને તેમને ઉત્કૃષ્ટ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું. તેમ થતાં તેમણે એક મુહુર્તમાં દ્વાદશાંગી રચી.
એવી રીતે શ્રીઅગ્નિભૂતિ વગેરે દસે ગણધરોએ પણ પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછ્યા અને તેનો ઉત્તર મેળવી દ્વાદશાંગીઓ રચી, પણ આ ગણધરો પૈકી કોની કોની કેટલી નિષધ છે તેનો કોઈ ઉલ્લેખ જોવાતો નથી; તેમ છતાં એમાંના કોઈ એકાદ ગણધરની તો પંદર નિષદ્યા છે. આ પંદરે નિષદ્યાના ઉત્તર ઉપર મુજબ જ અપાયા હશે કે કેમ તે ચોક્કસપણે કહેવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ ત્રિપદીરૂપ એ ઉત્તર હોવા જોઈએ એમ લાગે છે, કેમકે ત્રિપદી એ જૈન શાસ્ત્રોની મુખ્ય ચાવી છે.

Page #33

આહત જીવન જ્યોતિ ત્રિપદીના ઉપૂomg વા એ પદથી પ્રભુએ એમ સૂચવ્યું કે પદાર્થો ઉત્પન્ન થાય છે, વિટાફ વા એ પદથી તેમણે એમ સૂચવ્યું કે પદાર્થો નાશ પામે છે, અને ધુ વા એ પદથી તેમણે એમ સૂચવ્યું કે પદાર્થો ધ્રુવ છે એટલે કે નિત્ય છે. આ હકીકત બરાબર સમજાય તે માટે આપણે એક ઉદાહરણ વિચારીશું.
ધારો કે આપણી પાસે સોનાને કંદોરો છે. એ ભાંગીને આપણે સોનાનાં કડાં બનાવ્યાં તો કડાં ઉત્પન્ન થયાં અને કંદોરાનો નાશ થયો, પરંતુ સોનું તો કાયમ જ રહ્યું. આ પ્રમાણે દરેકે દરેક પદાર્થો ઉત્પત્તિ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી અંકિત છે. આ હકીકતને પૂરેપૂરી ખ્યાલમાં રાખીને શ્રીઇન્દ્રભૂતિ વગેરે ૧૧ ગણધરોએ જે દ્વાદશાંગી રચી તે બધી અર્ધદષ્ટિએ સમાન બની, એટલું જ નહિ પણ આઠમા અને નવમા ગણધરની દ્વાદશાંગીઓ તે શબ્દષ્ટિએ પણ એક બીજાની સાથે મળતી આવે તેવી બની. વળી દસમા અને અગ્યારમા ગણધરોની દ્વાદશાંગીઓ પણ એવી રીતે પરસ્પર શબ્દદષ્ટિએ સમાન બની. આને લઇને જોકે ગણધરો ૧૧ હતા છતાં ગણ તે નવ જ થયા, કેમકે એક રીતે નવજ દ્વાદશાંગીની શબ્દરચના જુદી થઈ અને એ જુદી શબ્દરચનાવાળી દ્વાદશાંગી શીખનાર શિષ્યોનો એકેક ગણું યાને સમુદાય ગણાયો.

Page #34

પ
છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૧૭ મું. દ્વાદશાંગી ભાગ ૨ જે આપણે ગયા કિરણમાં જોઈ ગયા તેમ એકંદર ૧૧ કાદશાંગીઓ રચાઈ પરંતુ આજે એમાંથી કેવળ શ્રીસુધરવામીની જ રચેલી દ્વાદશાંગી ઉપલબ્ધ છે અને તે પણ પૂરેપૂરી મળતી નથી. બારમા અંગને સંપૂર્ણ ઉચ્છેદ થયો છે. વળી બીજાં ત્રણેક અંગોનો પણ કેટલોક ભાગ નાશ પામ્યો છે. વિશેષમાં શ્રીસુધર્મસ્વામીએ રચેલાં બાર અંગો તેના તે જ સ્વરૂપમાં આજે મળતાં નથી. એમાં થોડોક ફેરફાર થયો છે. એ ફેરફાર શ્રીદેવગણિ ક્ષમાશ્રમણની દેખરેખ નીચે આગમો પુરતકારૂઢ થયા ત્યારે હાજર રહેલા મુનિમંડળે કર્યો હતો. ત્યાર પછી એમાં ખાસ કશી વધઘટ કરાયેલી નથી. આ સંબંધમાં આપણે વિશેષ ઊહાપોહ આગળ ઉપર કરીશું. હાલ તુરત તો ઉપલબ્ધ થતાં ૧૧ અંગે તેમ જ ઉછેદ પામેલા બારમા અંગ વિષે કેટલીક હકીકત આપણે વિચારીશું. સૌથી પ્રથમ આપણે ૧ર અંગોનાં નામ ધીશું. એ નીચે મુજબ છે –
આયાર, સૂયગડ, ઠાણ, સમવાય, વિયાહપણુત્તિ, નાયાધમ્મકહા, ઉવાસદસા, અતગડદા, અણુત્તરોવવાયેદસા, પહાવાગરણ, વિવેગસુય અને દિત્રિય.
આમાંનાં કેટલાંક અંગોનાં બીજાં પણ નામ છે. જેમકે બીજા અંગનાં સૂતગડ અને સુત્તકડ એવાં પણ નામ છે. વળી પાંચમાનું ભગવઈ એવું બીજું નામ છે. વિશેષમાં બારમા અંગનાં તો એકંદર દસ નામે છે. આપણે તો અહીં એ પૈકી ભૂયવાય' એવું એક જ નામ નોંધીશું.
આપણે ઉપર જે નામો જોઈ ગયાં તે બધાં પાઈય ભાષામાં રજુ કરાયેલાં નામો છે. એથી સંસ્કૃત ભાષામાં એ બાર અંગોનો ઉલ્લેખ કરતી વેળા એનો નીચે મુજબ વ્યવહાર કરાય છે
આચાર, સૂત્રકૃત, રથાન, સમવાય, વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ, જ્ઞાતાધર્મકથા, ઉપાસકદશા, અંતકૃશ, અનુત્તરપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ, વિપાકશ્રુત અને દષ્ટિવાદ.
આ દરેક સંસ્કૃત નામની સાથે અંગ કે અંગસૂત્ર શબ્દ જોડીને પણ એ નામ બોલાય છે. જેમકે આચારાંગ, આચારાંગસૂત્ર ઈત્યાદિ. એવી રીતે પાઈય નામો સાથે પણ અંગ કે અંગસુત્ત શબ્દ જોડીને તે તે નામ બોલાય છે. જેમકે આયારંગ, આયારંગસર વગેરે.

Page #35

અહિંત જીવન જ્યોતિ આ બાર અંગોમાં દિક્ટિવાય સૌથી મહત્વનું અંગ ગણાય છે અને તેમાં પણ વળી દિક્ટ્રિવાયના જે પરિકમ્મ, સુત્ત, પુશ્વગય, અણુઓગ અને ચૂલિયા એવા જે પાંચ વિભાગો છે તેમાંનો પુછવગય નામને વિભાગ સૌથી મહત્વનો ગણાય છે. એ પુવયના ૧૪ ભાગ છે. એ દરેક ભાગને પાઇયમાં “પુવ' અને સંસ્કૃતમાં પૂર્વ કહેવામાં આવે છે. એ ચદે પુત્રના જાણકારને “શ્રુતકેવલી કહેવામાં આવે છે. એવો એકે વિષય નથી જે દિદિવાયમાં ન હોય એટલે એના જાણકાર શ્રુતકેવલી' કહેવાય તેમાં નવાઈ નથી.
કેટલાકનું માનવું એ છે કે દરેક ગણધર પ્રથમ ચૌદ પુષ્ય રચે છે અને ત્યાર પછી આયાર વગેરે અંગોની રચના કરે છે, જયારે કેટલાકનું માનવું એ છે કે આયાર વગેરે ક્રમથી જ અંગોની રચના કરાય છે. આ પ્રમાણે જોકે બાર અંગોની કયા ક્રમ પ્રમાણે રચના થઈ એ વિષે બે મત જોવાય છે, છતાં અભ્યાસની દષ્ટિએ આયાર આદિ ક્રમે જ બાર અંગો ગોઠવાયાં હતાં એમાં તો બે મત નથી.
આચારમાં જૈન મુનિવરોએ કેમ વર્તવું જોઈએ તે વિસ્તારથી સમજાવાયું છે. એમાં અહિંસા વગેરેનું સુંદર વર્ણન છે.
સૂયગડમાં શ્રી મહાવીર સ્વામીના સમયમાં જે ૩૬૩ મત પ્રવર્તતા હતા તેનું વર્ણન છે. એ વાંચવાથી ધર્મને વિષે શ્રદ્ધા દઢ બને છે. વિશેષમાં આ અંગમાં વિનયની મહત્તા બતાવાયેલી છે.
ઠાણમાં એકંદર દસ વિભાગે છે. પહેલા વિભાગમાં જે જે ચીજની એક તરીકે ગણના થઈ શકે તેનો ઉલ્લેખ છે. એવી રીતે બીજામાં જે જે ચીજને બે બે તરીકે ગણાવી શકાય તેનો નિર્દેશ છે. આ પ્રમાણે બાકીના વિભાગ માટે સમજી લેવું. ટૂંકમાં કહીએ તે પહેલામાં એકેક બોલ, બીજામાં બે બે, એમ દસમામાં દસ દસ બોલ જેના જેના છે તેનો નિર્દેશ કરાયેલો છે. એ રીતે આ ત્રીજું અંગ બૌદ્ધોના અંગુત્તરનિકા નામના શાસ્ત્રને મળતું આવે છે, કેમકે તેમાં પણ એકથી દસ આંકડાને ક્રમમાં જુદા જુદા વિષયો ચર્ચાયેલા છે.
સમવાયમાં પણ ઠાણની જેવી રચના છે. ફેર એટલો છે કે એમાં દસ જ સુધીની સંખ્યાવાળા બોલ નથી, પણ એથી ઘણી મોટી સંખ્યાવાળા બોલ પણ છે.

Page #36

૨૭
શ્રી કિરણાવેલી વિવાહપત્તિમાં ૩૬૦૦૦ પ્રશ્નો અને તેના ઉત્તરો છે. એમાં અન્ય તીર્થકોનું વર્ણન છે એટલું જ નહિ, પરંતુ નિદ્ભવ તરીકે ઓળખાવાતા જમાલિ અને ગોશાલકનું પણ વર્ણન છે. વળી આ અંગમાં શ્રી મહાવીરસવામીના જીવન ઉપર પ્રકાશ પાડનારી અનેક હકીકતો છે.
નાયાધમ્મકહામાં જાતજાતની ધર્મકથાઓ આલેખાયેલી છે. જેમકે એમાં શ્રીમેશકુમાર પૂર્વભવમાં હાથી હતા તેની કથા છે. વળી એમાં ૧૯ મા તીર્થંકર શ્રીમલ્લિનાથની કથા છે.
ઉવાસગદસામાં શ્રી મહાવીર સ્વામીના આનંદ વગેરે દસ મુખ્ય શ્રાવકોનો અધિકાર આવે છે. આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે જેમ આયાર નામનું અંગ સાધુઓનો આચાર શો છે તે દર્શાવે છે તેમ આ અંગ શ્રાવકોનો આચાર શું છે તે બતાવે છે.
અંતગડસામાં, જેમણે અંતસમયે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું હતું એવા સાધુઓનું અને એવી સાધ્વીઓનું વર્ણન છે.
અણુત્તરોવવાદસામાં, જે પુરુષો કાળ કરીને અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થયા એવા ૩૩ પુરુષોનો અધિકાર આવે છે. એમાંના ઘણાખરા તો શ્રેણિક રાજાના પુત્રો છે. એ બધા એકાવતારી ગણાય છે, કેમકે અનુત્તર વિમાનમાંથી ચ્યવી મનુષ્ય તરીકે જન્મી તેઓ બધા એ જ ભવમાં મોક્ષે જશે.
પહાવાગરણમાં આસવ અને સંવરનું વિસ્તારથી વર્ણન છે. વિવાગસુયમાં પુણ્યનાં અને પાપનાં ફળો બતાવનારી કથાઓ છે. દિક્ટ્રિવાયમાં એવો એકે વિષય નથી કે જેનો અધિકાર એમાં આવતો નહિ હોય.

Page #37

આહત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૧૮ મું. આર્ય અને સ્વેચ્છ જૈન શાસ્ત્રમાં મનુષ્યોના મુખ્યતયા બે ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે. આર્ય અને સ્વેચ્છ. તેમાં વળી આર્યના (1) ક્ષેત્ર, (૨) જાતિ, (૩) કુલ, (૪) કર્મ, (૫) શિલ્પ અને (૬) ભાષા એ છ દૃષ્ટિએ વિચાર કરી એના છ પ્રકારો દર્શાવાયા છે. જેમકે (૧) ક્ષેત્રા, (૨) ત્યાર્ય, (૩) કુલાર્ય, (૪) કર્ય, (૫) શિલ્પાર્ય અને (૬) ભાષાર્ય
પ્રત્યેક ભરતક્ષેત્રમાં તેમ જ દરેક ઐરાવત ક્ષેત્રમાં રપા આર્ય દેશો છે. એ હિસાબે પાંચ ભારત અને પાંચ ઐરાવત ક્ષેત્રોમાં એકંદર ૨૫૫ આર્ય દેશો છે. વળી ૧૬૦ વિજ્યો પણ આર્ય દેશ ગણાય છે. આ બધા આર્ય દેશોમાંથી ગમે તેમાં ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્યો “ક્ષેત્રાર્ય ગણાય છે. આ દેશ સિવાયના કોઈ પણ ભાગમાં ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્યો આર્ય ગણાતા નથી એટલે કે તેઓ ક્ષેત્રથી લેચ્છ ગણાય છે. આ રીતે વિચારતાં પંદર કર્મભૂમિમાંના આર્ય દેશો સિવાયના ભાગમાં વસનારા, ત્રીસ અકર્મભૂમિમાં વસનારા તેમ જ પ૬ અંતર્દીપમાં વસનારા તમામ મનુષ્યો શ્લેષ્ઠ ગણાય છે.
ઇક્વાકુ, વિદેહ, હરિ, જ્ઞાતિ, કુર, ઉગ્ર વગેરે વંશો ઉત્તમ ગણાય છે. એ વંશમાં ઉત્પન્ન થનાર જયાર્ય કહેવાય છે.
કુલકરો, ચક્રવર્તીઓ, બલદેવો, વાસુદેવો તેમ જ બીજા પણ નિર્મળ કુળમાં ઉત્પન્ન થનારા મનુષ્યો કુલાર્ય કહેવાય છે
પઠન, પાઠન, પૂજન, ખેતી અને વેપાર કે એવા કોઈ સાધન વડે નિર્વાહ કરનારા મનુષ્યો કર્માયે ગણાય છે.
હજામ, કુંભાર વગેરેની માફક ઓછા આરંભવાળી અને અનિન્દ એવી પ્રવૃત્તિથી જીવન ગુજારનારા મનુષ્યો શિલ્પાર્ય કહેવાય છે.
તીર્થકરો અને ગણધરો જેવા શિષ્ટ પુરુષોએ માન્ય રાખેલી સંસ્કૃત, અદ્ધમાહી ઇત્યાદિ ભાષાઓ બોલવા વગેરેમાં સુગમ રીતે ઉપયોગ કરનારા મનુષ્યો ભાષાર્ય કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે જે છ પ્રકારના આ છે તેનાથી વિપરીત લક્ષણવાળા મનુષ્યો લેચ્છ” ગણાય છે. એમને અનાર્ય' પણ કહેવામાં આવે છે.

Page #38

છઠ્ઠી કિરણીવલી કિરણ ૧૯ મું શ્રીભદ્રબાહસ્વામી ભાગ ૧ લો આપણે જોઈ ગયા તેમ શ્રી મહાવીરસવામીને એકંદર અગ્યાર ગણધરા હતા. તેમાંના પાંચમાનું નામ શ્રી સુધર્મવામી હતું. તેઓ મોક્ષે ગયા ત્યારે તેમના મુખ્ય શિષ્ય શ્રી જંબૂરામી તેમના પટ્ટધર બન્યા. એઓ નિર્વાણ પામ્યા ત્યારે એમની પાટે શ્રી પ્રભવસ્વામી આવ્યા. તેમનું સ્વર્ગગમન થતાં શ્રીશય્યભવસૂરિ પટ્ટધર બન્યા અને તેમનું પણ વર્ગગમન થતાં શ્રીયશોભદ્રસુરિ પટ્ટધર થયા. એ સૂરિ સુધી તો શ્રી મહાવીરસવામીનું ધર્મશાસન એક આચાર્યની સત્તામાં રહ્યું પરંતુ એ આચાર્ય વીર પ્રભુના નિર્વાણથી ૧૪ વર્ષે સ્વર્ગ સંચર્યા તે પૂર્વે તેમણે શ્રીસંભૂતિવિજ્ય અને શ્રીભદ્રબાહુવામી એમ પોતાના બે મુખ્ય શિષ્યોને પોતાના ઉત્તરાધિકારી બનાવ્યા હતા. આથી એ આચાર્યથી એક પાટ ઉપર એક કરતાં વધારે આચાર્ય રથાપવાની પ્રવૃત્તિ શરુ થઈ.
શ્રીભદ્રબાહુવામી શ્રીસંભૂતિવિજ્યથી નાના હતા. તેથી શ્રીસંભૂતિવિજ્ય વીસંવત ૧૫૬ માં સ્વર્ગ ગયા પછી તેઓ સંઘરથવિર બન્યા અને સંઘના કાર્યમાં ભાગ લેવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે શ્રીભદ્રબાહુવામી શ્રીમહાવીરસ્વામીની પટ્ટપરંપરામાં સાતમાં થયા. એ ચદે પુષ્યના જાણકાર હતા એટલે કે શ્રુતકેવલી હતા.
એક વેળા એ શ્રીભદ્રબાહુવામીને જીવન દરમ્યાન ઉપરાઉપરી બાર વાર દુકાળ પડ્યા. એથી મુનિવરોનો શાસ્ત્રનો અભ્યાસ જેવો જોઈએ તેવો ચાલુ રહ્યો નહિ. બાર દુકાળોનો અંત આવતાં એ બધા મુનિવરો પાટલિપુત્રમાં ભેગા મળ્યા ત્યારે તેઓ માંડમાંડ ૧૧ અંગો એકઠાં કરી શક્યા, પરંતુ બારમું અંગ તો તેમનામાંથી એકેને યાદ ન હતું. આથી શું કરવું તેનો વિચાર કરતાં તેમને શ્રીભદ્રબાહુવામી યાદ આવ્યા. તેઓ નેપાળમાં મહાપ્રાણ નામનું ધ્યાન ધરતાં હતા. તેમની પાસે તેમણે એક મુનિસંઘાટકને એટલે કે બે સાધુઓને મોકલ્યા, અને બારમા અંગની વાચના આપવો કહેવડાવ્યું. શ્રીભદ્રબાહુસ્વામીએ ઉત્તર આપ્યો કે દુકાળને લઈને મેં મહાપ્રાણ ધ્યાનમાં પ્રવેશ કર્યો ન હતો, પણ હવે એ ધ્યાન ધરવા માંડ્યું છે એટલે હું વાચન આપી શકું તેમ નથી. મુનિસંઘાટકે પાટલિપુત્ર પાછા આવી એ વાત એકઠા મળેલા શ્રીસંઘને કહી. ત્યારે તેમણે ફરીથી બીજા બે મુનિઓને મોકલ્યા. તેઓ શ્રીભદ્રબાહુવામી પાસે ગયા અને તેમણે એમને પૂછવું કે જેઓ શ્રીસંઘની આજ્ઞા ન માને તેને શો દંડ હોઈ

Page #39

આહત જીવન જ્યોતિ શકે? એ બોલ્યાઃ સંઘ બહાર મૂકવા. ત્યારે તેઓ બોલ્યાઃ આપને આ દંડ શ્રીસંઘે ફરમાવ્યો છે. એ સાંભળી શ્રીભદ્રબાહુવામીએ કહ્યું કે હું એક શરતે વાચના આપવા તૈયાર છું. એ શરત એ છે કે હું વાચન લેનાર સાથે બોલીશ નહિ કે વાચના લેનારે મારી સાથે બોલવું નહિ તેમ જ હું ભિક્ષાચર્યાથી આવતાં એક વાચના, કાલવેળાએ ત્રણ અને સાંજનું પ્રતિક્રમણ કર્યા બાદ ત્રણ એમ રોજ સાત વાચનાઓ કટકે કટકે આપીશ.
શ્રીસંઘે આ શરત મંજુર કરી અને અભ્યાસ કરી શકે એવા ૫૦૦ સાધુઓને તેમ જ એ દરેકનું વૈયાવૃત્ય કરવા માટે બબ્બે સાધુઓને એમ એકંદર ૧૫૦૦ સાધુઓને નેપાળમાં શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી પાસે મોકલ્યા. વખત જતાં ૫૦૦ અભ્યાસીઓમાંથી ૪૯૮ કંટાળીને પાછા ફર્યા અને કેવળ એક જ મુનિવર નામે શ્રીસ્થૂલભદ્ર ત્યાં રહ્યા. એઓ શ્રીસંભૂતિવિજ્યના શિષ્ય થતા હતા.
શ્રીસ્થૂલભદ્ર આઠ વર્ષમાં આઠ પુષ્ય શીખી શક્યા. એવામાં એક વેળા પહેલી વાર શ્રીભદ્રબાહુવામીએ તેમની સાથે વાર્તાલાપ કર્યો. એમણે તેમને પૂછ્યું કે તેને ભિક્ષા અને સ્વાધ્યાયમાં કંઈ તકલીફ તો પડી નથી ને?
શ્રીસ્થૂલભદ્ર ભગવન્! નહિ; મને કોઈ તકલીફ પડી નથી, પણ હું આપને એક પ્રશ્ન પૂછવા માગું છું કે મારો કેટલો અભ્યાસ થયો અને હવે કેટલો બાકી છે?
શ્રીભદ્રબાહુ –હજી તો મહાસાગરમાં બિન્દુ જેટલો તારો અભ્યાસ થયો છે. એ સાંભળીને શ્રીસ્થૂલભદ્રનો ઉત્સાહ જરા પણ મંદ થયો નહિ. તેઓ બોલ્યા કે હું અભ્યાસથી કંટાળ્યો નથી પણ મને એ વિચાર આવે છે કે મારી અ૫ જિંદગીમાં હું બાકીનો અભ્યાસ કેવી રીતે પૂરો કરી શકીશ?
શ્રીભદ્રબાહુવામીએ જવાબ આપ્યો કે મારું ધ્યાન હવે પૂર્ણ થવા આવ્યું છે એટલે હવેથી હું તને રાત ને દિવસે વાચના આપતો રહીશ જેથી તું જલદી બારમું અંગ પૂરું કરી શકીશ.

Page #40

છઠ્ઠી કિરણાવલી
કિરણ ૨૦ મું. શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી ભાગ ૨ જો
કાલાંતરે શ્રીસ્થૂલભદ્ર દસ પુત્રં ભણી ગયા અને તેઓ શ્રીભદ્રખાહુસ્વામીની સાથે નેપાળથી વિહાર કરી મગધમાં આવ્યા. એ વાતની શ્રીસ્થૂલભદ્રની સાત બેનોને ખબર પડી એટલે એ સાતે બેનો જેઓ સાધ્વીઅવસ્થામાં હતાં. તેઓ એમને વંદન કરવા આવ્યાં. એ વખતે શ્રીસ્થૂલભદ્ર ગુફામાં બેઠા હતા. તેમને વિધાનો ચમત્કાર દેખાડવાનું મન થયું. અને તેમણે સિંહનું રૂપ ધારણ કર્યું. સાતે સાધ્વીઓ એ જોઇને ભય પામી શ્રીભદ્રબાહુસ્વામી પાસે પાછાં આવ્યાં. તેમણે એમને ક્રીથી ગુફામાં જવા કહ્યું. ત્યાં જતાં યાં તેમને શ્રીસ્થૂલભદ્રનાં દર્શન થયાં.
થોડો વખત વીયા ખાદ શ્રીસ્થૂલભદ્ર શ્રીભદ્રખાહુરવામી પાસે વાચના લેવા ગયા ત્યારે તેમણે તે આપવા ના પાડી. આખરે શ્રીસંઘે વચ્ચે પડી મહુ દખાણુ કર્યું ત્યારે તેમણે કહ્યું કે શકટાળ મંત્રિના ખાનદાન રાજકુળમાં જન્મેલા, કોશા વેશ્યા સાથે ખાર વર્ષ રહ્યા બાદ તે અધમ જીવનને તેમ જ નંદરાજાએ આપવા માંડેલા પ્રધાનપદને એકાએક તિલાંજલિ આપી સાધુ બનેલા એવા આ સ્થૂલભદ્ર પણ વિધા પચાવી ન શક્યા અને એનો દુરુપયોગ કરવા પ્રેરાયા તો હવે પછીના મુનિઓ માટે શું કહેવું? દિનપ્રતિપ્રદિન મનુષ્યની માનસિક શક્તિ ઘટતી જાય છે અને ક્ષમા અને ગંભીરતા ઓછી થતી જાય છે, એટલે બાકીનાં પુન્ત્રનો અભ્યાસ ચાલુ રહે તે મને ઠીક લાગતું નથી. તેમ છતાં તમારો આગ્રહ છે તો હું આ સ્થૂલભદ્રને ખાકીનાં પુન્ત્ર ભણાવીશ, પરંતુ છેલ્લાં ચાર પુત્રનો અર્થ શીખવીશ નહિ તેમ જ તેમને વાચના આપવાની અનુજ્ઞા તો એ ચાર પુન્ત્ર સિવાયનાં પુન્નની જ આપીશ.
૩૧
આગળ ઉપર શ્રીસ્થૂલભદ્રને શ્રીભદ્રખાહુરવામીએ અભ્યાસ કરાવ્યો. ત્યાર બાદ તેઓ વીરસંવત્ ૧૭૦ માં સ્વ‰ સંચર્યાં. તે પૂર્વે તેમણે આપણાં દસ શાસ્ત્રો ઉપર પાચમાં પદ્યમાં ટીકા રચી. એ ટીકાને પાઇયમાં ‘નિવ્રુત્તિ અને સંસ્કૃતમાં ‘ નિયુક્તિ' કહેવામાં આવે છે. આ ઉપરાંત પર્યુષણુપર્વ દરમ્યાન વંચાતું પોસણાકલ્પ તેમ જ વવહારસુત્ત વગેરે એમની કૃતિ તરીકે ગણાવાય છે. પોસણાકલ્પનું કલ્પસૂત્ર એવું નામ પ્રચલિત બન્યું છે. એ મહાત્મા શબ્દ અને અર્થ એમ ઉભય દૃષ્ટિએ છેલ્લા શ્રુતકેવલી થયા, જ્યારે શ્રીસ્થૂલભદ્ર દેવળ શબ્દષ્ટિએ છેલ્લા શ્રુતકેવલી થયા. એ શ્રીસ્થૂલભદ્ર વીરસંવત્ ૨૧૫ કે ૨૨૫ની આસપાસમાં રમૈં સિધાવ્યા. એ બંને મહાપુરુષોને આપણા અનેક વાર્ વંદન હોજો.
"

Page #41

ક
આહંત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૨૧ મું. કાળના વિભાગ કાળનો અર્થ “વખત' થાય છે. એના અનેક વિભાગો પાડી શકાય છે. તેમાં સૌથી નાનામાં નાનો વિભાગ ‘સમય’ કહેવાય છે એ વાત આપણે શીખી ગયા છીએ. આંખ ઉઘાડતાં કે મીચતાં આવા સેંકડો સમય પસાર થઈ જાય છે. અસંખ્ય સમયો જેટલા વખતને “આવલિકા' કહેવામાં આવે છે. એ આવલિકા અને યુગના બીજા વિભાગોનો સંબંધ નીચે પ્રમાણે છે –
રરર૩૩૬ આવલિકા = ઉચ્છવાસ અથવા ૧ નિ:શ્વાસ. ૧ ઉચ્છવાસ+૧ નિઃશ્વાસ = ૧ પ્રાણુ.
૭ પ્રાણ = ૧ સ્તોક.
૭ તોક = ૧ લવ. ૩૮ લવ = ૧ ઘડી અથવા ૧ નાલિકા
૨ નાલિકા = ૧ મુહૂર્ત. ૩૦ મુહર્ત = 1 અહોરાત્ર. ૧૫ અહોરાત્ર = ૧ પખવાડિયું. ૨ પખવાડિયા = ૧ માસ. ૨ માસ = ૧ હતુ. ૩ ઋતુ = ૧ અયન. ૨ અયન = ૧ સંવત્સર.
૫ સંવત્સર = ૧ યુગ ૮૪ લાખ વર્ષને જૈન દર્શનમાં “પૂર્વીગ” કહેવામાં આવે છે. આ પૂર્વોગને ૮૪ લાખ વડે ગુણતાં જે સંખ્યા આવે છે તે પૂર્વ' કહેવાય છે. એ પૂર્વને ચોર્યાસી લાખ વડે ગુણતાં જે સંખ્યા આવે તેને ચોર્યાસી લાખ વડે, એમ આગળને આગળ ગુણાકાર ચાલુ રાખતાં જે જે સંખ્યાઓ આવે છે તેમનાં ખાસ નામો છે. એ નામ પૈકી આપણે અહીં શીર્ષપ્રહેલિકાનો જ વિચાર કરીશું. ૮૪ લાખને ૮૪ લાખ વડે ૨૮ વાર ગુણતાં જે સંખ્યા આવે છે તેટલાં વર્ષેને “શીર્ષપ્રહેલિકા' કહેવામાં આવે છે. આ સંખ્યામાં કુલે ૧૯૪ આંકડાઓ છે. જેઈસકરંટગ પ્રમાણે તે ૮૪ લાખને ૮૪ લાખ વડે ૩૬ વાર ગુણતાં જે સંખ્યા આવે છે તેટલાં વર્ષો “શીર્ષપ્રહેલિકા' કહેવાય છે. એમાં એકંદર ર૫૦ આંકડાઓ છે. અત્યાર સુધીમાં અનેક શીર્ષપ્રહેલિકાઓ પસાર થઈ ગઈ છે અને

Page #42

છઠ્ઠી કિરણાવલી હવે પછી થશે, કેમકે કાળને કંઇ અંત નથી. આથી શીર્ષપ્રહેલિકા કરતાં વધારે વખત સૂચવવા માટે જૈન દર્શનમાં ઉપમા દ્વારા કાળની ગણના કરવામાં આવી છે. ખાસ કરીને પલ્યોપમ અને સાગરોપમ એ બે સંજ્ઞાનો આ સંબંધમાં નિર્દેશ કરી શકાય એટલે આનો વિચાર આપણે હવે પછી કરીશું, પરંતુ અહીં તે ઉપર ગણાવી ગયેલા ઉચ્છવાસ, નિઃશ્વાસ અને મુહુર્ત સંબંધી થોડો વિશેષ વિચાર કરીશું.
જે શ્વાસ અંદર લેવામાં આવે છે તે “ઉચ્છવાસ' કહેવાય છે, જ્યારે જે શ્વાસ બહાર કાઢવામાં આવે છે તે “નિ:શ્વાસ કહેવાય છે. એક શ્વાસ લેવામાં અને મૂકવામાં જેટલો વખત લાગે તે અનુક્રમે “ઉચ્છવાસ” અને “નિ:શ્વાસ કહેવાય છે. એ બંનેનું માપ સરખું છે.
નવ સમયોથી માંડીને તે છેક એક મુહૂર્તમાં એક સમયે જેટલા ઓછા એવા બધા કાળોને “અંતર્મુહૂર્ત કહેવામાં આવે છે. નવ સમય જેટલો કાળ
જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત કહેવાય છે; મુહૂર્તમાં એક સમય જેટલો ઓછો કાળ “ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત” કહેવાય છે અને જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મહતની વચ્ચેના બધા કાળો “મધ્યમ અંતર્મુહૂર્ત કહેવાય છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્તના એક એક જ પ્રકાર છે, પણ મધ્યમ અંતર્મુહૂર્તને તે અનેક પ્રકાર છે.
૨૫૬ આવલિકા જેટલા સમયને “ક્ષુલ્લક ભવ” કહેવામાં આવે છે. લગભગ સાડા સત્તર ક્ષુલ્લક ભાવો મળીને એક ઉશ્વાસ–નિઃશ્વાસ જેટલો વખત થાય છે. ૧,૬૭,૭૭, ૨૧૬ આવલિકાઓ મળીને એક મુહૂર્ત થાય છે. એક મુહૂર્તમાં ૩,૭૭૩ પ્રાણ હોય છે અને ૬૫,૫૩૬ ક્ષુલ્લક ભવો હોય છે.

Page #43

આર્હત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૨૨ મું. પુણ્ય અને પાપના પ્રકારો
આ દુનિયામાં જે મનુષ્યો છે તેમના સજ્જન અને દુર્જન એમ બે પ્રકારો પાડી શકાય. વળી આ પ્રત્યેકના સુખી અને દુઃખી એમ બે બે અવાંતર પ્રકારો પણ પડી શકે. આ પ્રમાણે મનુષ્યોના (૧) સજ્જન તેમ જ સુખી, (૨) સજ્જન છતાં દુ:ખી, (૩) દુર્જન છતાં સુખી અને (૪) દુર્જન તેમ જ દુ:ખી એમ એકંદર ચાર ભેદો પડે. કેટલાક મનુષ્યો આ ભવમાં સદાચારી હોવા છતાં દુઃખી જોવાય છે, જ્યારે કેટલાક મનુષ્યો આ ભવમાં દુરાચારી હોવા છતાં સુખી જોવાય છે. આવી વિચિત્ર સ્થિતિ પુણ્ય અને પાપને આભારી છે. આ વાત સ્પષ્ટ સમજાય તે માટે પુણ્યના પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય અને પાપાનુબંધી પુણ્ય એવા બે ભેદોનો આપણે સૌથી પ્રથમ વિચાર કરીશું અને ત્યાર પછી પુણ્યાનુબંધી પાપ અને પાપાનુબંધી પાપ એમ પાપના પણ બે પ્રકારો વિચારીશું.
પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય પુણ્યાનુબંધી' શબ્દ ‘પુણ્ય' અને અનુબંધી એ બે મળીને થયેલો છે. 'અનુબંધી' શબ્દમાં મૂળ શબ્દ અનુબંધ' છે અને એ અનુબંધનો અર્થ સંબંધ' થાય છે. એ ઉપરથી અનુબંધીનો અર્થ ‘સંબંધવાળો' એમ કરાય છે. ગયા જન્મમાં જે પુણ્ય કરાયું હોય તેના ફળરૂપે અત્યારે સુખ અનુભવાય અને સાથે સાથે ધાર્મિક ક્રિયા કરવાનું વલણ રહે અને તેથી સદાચારી જીવન જીવાય તે પુણ્ય ‘પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય' કહેવાય છે. આ પુણ્ય ચાલુ જિંદગીમાં સુખ આપે છે એટલું જ નહિ, પણ આ પુણ્ય ભોગવતી વેળા નવું પુણ્ય બંધાતું જાય છે, જેથી ભવિષ્યમાં પણ સુખ મળે છે. આ પ્રમાણે આ પુણ્ય જન્માંતરને માટે પુણ્યનો યોગ કરાવી આપનારું હોઇ ‘પુણ્યાનુબંધી પુણ્ય' કહેવાય છે. આના ઉદયથી આ ભવમાં તેમ જ પરભવમાં સુખ મળે છે. પાપાનુબંધી પુણ્ય—જે પુણ્યના ફળરૂપે સુખ ભોગવતી વેળા દુરાચાર સેવવાનું વલણ રહેતું હોવાથી દુષ્ટ કાર્યો કરાય અને એથી પાપ બંધાય તે પુણ્ય ‘પાપાનુબંધી પુણ્ય' કહેવાય છે. આ પુણ્યના ઉદયથી ચાલુ જિંદગીમાં સુખ મળે છે, પરંતુ ભવિષ્યમાં તો દુઃખ ઉત્પન્ન થાય તેવી સ્થિતિ ઊભી થાય છે. આવા પુણ્યના ઉદય દરમ્યાન દુર્જનોને સુખી જોઈ સામાન્ય લોકો અચંબો પામે છે, અને અધર્મનું ફળ સુખ કેમ હોઇ શકે એવો પ્રશ્ન ઉઠાવે છે. આ લોકો ભૂલી જાય છે કે અધર્મનું ફળ તો દુ:ખ જ છે, પણ અત્યારે

Page #44

છઠ્ઠી કિરણાવેલી દુર્જનો જે સુખ ભોગવે છે તે અત્યારે તેમનાથી કરાતા અધર્મનું ફળ નથી, પરંતુ પૂર્વ ભવમાં તેમણે કરેલા પુણ્યનું ફળ છે.
પુણ્યાનુબંધી પાપ–ગયા જન્મમાં પાપ કરાયું હોય તેના ફળરૂપે અત્યારે દુખ અનુભવાય, પણ એ દુઃખ ભોગવતી વેળા ધર્મ કરવા તરફ ચિત્ત રહે અને એથી સદાચારી જીવન જીવાય તે પાપ પુણ્યાનુબંધી પાપ' કહેવાય છે, કેમકે આ પાપ જન્માંતર માટે પુણ્યનો બંધ કરાવવામાં કારણરૂપ છે. આ પાપના ઉદયથી આ ભવમાં દુઃખ ભોગવવું પડે, પરંતુ પરભવમાં તે સુખ જ મળે.
પાપાનુબંધી પાપ–ગયા જન્મમાં જે પાપ કરાયેલાં હોય તેના ઉદયથી જીવ આ ભવમાં દુઃખ ભોગવે તેમ છતાં તે ઉપરથી ધડો ન લેતાં દુષ્ટ કાર્યો કર્યા કરે અને તેમ કરી પાપનાં પોટલાં બાંધે તે પાપ પાપાનુબંધી પાપ” કહેવાય છે. આના ઉદયથી જીવ આ ભવમાં અને પરભવમાં પણ દુઃખી થાય છે.
આ દુનિયામાં જે રાજાઓ, ધનિકો વગેરે સુખી છે અને પવિત્ર જીવન ગાળે છે તેઓ પુણ્યાનુબંધી પુણ્યવાળા જાણવા.
જે રાજાઓ, ધનિકો વગેરે અત્યારે મોજ કરે છે, પરંતુ પરભવના ભાથા તરીકે પુણ્યનું ઉપાર્જન ન કરતાં પાપ બંધાય એવી પ્રવૃત્તિઓ કરે છે તેઓ પાપાનુબંધી પુણ્યવાળા, જાણવા.
જેઓ આ ભવમાં ગરીબાઈ વગેરે દુખથી પીડાય છે છતાં સદાચારને છોડતા નથી તેઓ પુણ્યાનુબંધી પાપવાળા જાણવા.
જેઓ દરિદ્રી અને દુઃખી છે છતાં હજી દુષ્ટ કર્મ કરવામાં તલ્લીન રહે છે તેઓ પાપાનુબંધી પાપવાળા જાણવા.

Page #45

આહત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૨૩ મું. ઉપધાન ભાગ ૧ લો મૂળચંદભાઈ ! આજે એ શું હતું? એ તમારો શેનો વરઘોડો હતો? એ વરઘોડાની
શોભા, એના સાંબેલાની સંખ્યા, તમારા મુનિવરોનો મોટો સમુદાય
અને હજારો માણસોની મેદની જોઈને હું તો સડક જ થઈ ગયો. મૂળચંદભાઈ જટાશંકરભાઈ! આજનો અમારો એ વરઘોડો ખરેખર અજબ હતો.
પણ હું તમને એક વાત પૂછું? રથની પાછળ કેટલી બધી સ્ત્રીઓ
માળાઓનો થાળ માથે મૂકીને ચાલતી હતી તે તમે જોયું હતું કે? જટાશંકર–હા, પણ મને એનું કાંઈ કારણ સમજાયું નહિ. મૂળચંદ –એ માળારોપણનો વરઘોડો હતો એથી એમાં માળાઓ હતી. આવતી
કાલે સવારે કેટલાક પુરુષોને અને કેટલીક સ્ત્રીઓને તેમના ભાઇઓ તરફથી માળા પહેરાવવાની ક્રિયા કરાશે. જેનું સૌથી વધારે ઘી હશે
તેને પહેલી માળા પહેરાવાશે. જટાશંકર–એવી માળા પહેરાવવાનો શો હેતુ છે? મૂળચંદ –સાંભળો. જેમ તમારામાં બ્રાહ્મણને જનોઈ આપવાની ઉપનયનક્રિયા
કરાય ત્યાર પછી જ તે ખરો બ્રાહ્મણ ગણાય છે, જેમ પારસીઓમાં કરતી આપ્યા પછી તે ખરો પારસી ગણાય છે, જેમ મુસ્લિમને સુન્નત કરાવ્યા પછી તે ખરો મુસ્લિમ ગણાય છે અને જેમ ખ્રિસ્તીઓમાં ખ્રિરતીને જલસંરકાર(baptism)ની ક્રિયા કરાયા પછી જ તે ખરો ખ્રિરતી ગણાય છે તેમ અમારામાં જે જૈને ઉપધાન વહન કર્યા હોય તેને માળા પહેરાવવાની ક્રિયા કરાય ત્યારે જ તે સાચો જૈન
ગણાય છે. જ્યાશંકર –ઉપધાન વહન કરવાં તે શું? મૂળચંદ –ઉપધાન એ એક જાતનું તપ છે અને એ તપ કરવું તે ઉપધાન
વહન કરવું એમ કહેવાય છે. ઉપ એટલે પાસે અને ધાન એટલે ધારણ કરવું એટલે કે ગુરુમહારાજની પાસે નવકારમંત્ર વગેરે અમુક અમુક સૂત્રોન વિધિ મુજબ અભ્યાસ કરવો તે “ઉપધાન છે. કદાચ પહેલેથી આ સૂત્રો એમ ને એમ શીખાયાં હોય તો પણ જેમ કોઈ મંત્ર સિદ્ધ કરવા માટે તેના ક૯૫ મુજબ અમુક સ્થિતિમાં અમુક સ્થળમાં અમુક આસને બેસી તેનો એક ચિત્તે જાપ કરવો જોઈએ તેમ અમુક અમુક સૂત્રોની વિધિપૂર્વક ગુરુના મુખથી

Page #46

છઠ્ઠી કિરણાવેલી વાચના લેવી જોઈએ એટલે ગુરુ મહારાજ પોતે સૂત્ર બોલે અને
ઉપધાન કરનાર પાસે એ બોલાવે. અત્યાર સુધી મૂળચંદનો પુત્ર નેમચંદ મૂંગે મુંગો આ બધી વાતચીત સાંભળતો હતો. તે બોલી ઊઠ્યો બાપાજી! અમુક અમુક સૂત્રો તે ક્યાં ? મૂળચંદ—ઉત્કૃષ્ટ ચૈત્યવંદનમાં અથવા તો દેવવંદનમાં આવતાં એ સૂત્રો છે. એના
મુખ્ય છ વિભાગો પાડવામાં આવ્યા છે. (૧) પંચમંગલમહાશ્રુતસ્કંધ નામે ઓળખાતો નવકારમંત્ર, (૨) પ્રતિક્રમણકુતસ્કંધ તરીકે ઓળખાતું ઈપથિકસૂત્ર તેમ જ તરસ ઉત્તરી સૂત્ર, (૩) શરતવાધ્યયન તરીકે ઓળખાતો શરતવ યાને નમુથુ છું, (૪) રૈયતવાધ્યયનના નામથી ઓળખાતો ઐયસ્તવ અને અન્નત્ય સસિએણું, (૫) નામરતધ્યયન તરીકે ઓળખાતો નામરતવ યાને લોગસૂત્ર અને (૬) શ્રુતરતવાધ્યયન અને સિદ્ધાંતવાધ્યયન તરીકે અનુક્રમે ઓળખાતાં પુખરવરદીવડે અને સિદ્ધાણે બુઠ્ઠાણું તેમ જ વૈયાવૃજ્યકરસૂત્ર. આ પ્રમાણેના છ વિભાગોને છ ઉપધાન તરીકે ઓળખાવાય છે. એ વહન કરવાના દિવસોની સંખ્યા અનુક્રમે ૧૮, ૧૮, ૩, ૪,
ર૮ અને ૭ એમ રાખવામાં આવી છે. જટાશંકરે ત્યારે તો આ ક્રિયા ઘણે લાંબો વખત ચાલતી હશે નહિ વારુ? મૂળચંદ–હ. એથી તે છ એ ઉપધાનો સાથે વહન ન કરતાં પહેલું, બીજું,
ચોથું અને છઠું સાથે વહન કરાય છે અને તેમ કરવામાં એકંદર ૪૭ દિવસ લાગે છે. એ ચાર ઉપધાન વહન થઈ રહેતાં માળા પહેરવામાં આવે છે. બાકીનાં ત્રીજા અને પાંચમા ઉપધાન પૂરાં કરાતાં એવી માળા પહેરવાની હોતી નથી. વળી એ ત્રીજું ઉપધાન અને પાંચમું ઉપધાન છૂટું છૂટું વહન કરાય ખરું, પરંતુ પહેલી વાર ઉપધાન કરવા માટે કેટલીક વ્યક્તિઓ તૈયાર થાય ત્યારે તેમની સાથે
સાથે જ એ ઉપધાનો વહન કરાવાય છે. જટાશંકર—–ત્યારે આ પ્રમાણે છે ઉપધાન ત્રણ કટકે વહન થાય છે એમ જ ને? મૂળચંદ – હા. એક વાર પહેલું, બીજું, ચોથું અને છર્ટ ઉપધાન વહન કરાય
છે; પછી સમય મળતાં ત્રીજું ઉપધાન વહન કરાય છે; અને ત્યાર
બાદ પાછો જેગ મળતાં પાંચમું ઉપધાન વહન કરાય છે. જટાશંકર—આ દરેક ઉપધાન વખતે ઉપવાસ કરવાના હશે ને વારુ?

Page #47

આહત જીવન જ્યોતિ મૂળચંદ –હે. પહેલું ઉપધાન ૧૮ દિવસનું છે એટલે અઢારિયા તરીકે ઓળખાતા
એ ઉપધાનમાં એક દિવસે ઉપવાસ અને બીજે દિવસે એકાસણું એમ ૧૮ દિવસ સુધી તપશ્ચર્યા કરાય છે અને વિશેષમાં એકાસણને દિવસે પુરિમડ કરાય છે. એકાસણુથી ગ ઉપવાસ અને *પુરિમથી બે આની ઉપવાસ ગણાય છે. આ પ્રમાણે ગણતાં એકંદર ૧રા ઉપવાસમાં બે આની ઓછા ઉપવાસ થાય છે. એ ઉણપ એકાદ દિવસ આયંબિલ કરાવી પૂર્ણ કરાય છે.
બીજું ઉપધાન પણ ૧૮ દિવસનું હોઈ તેને “અઢારિયું' કહે છે. એમાં પણ પહેલા ઉપધાનની પેઠે ૧રા ઉપવાસની તપશ્ચર્યા થાય છે.
ચોથું ઉપધાન ચાર દિવસનું છે. એને ચોથિયું કહે છે. એમાં પહેલે દિવસે એક ઉપવાસ અને પછીના ત્રણે દિવસે એકેક આયંબિલ કરાય છે. એમ કુલ્લે રા ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યા થાય છે.
છઠું ઉપધાન સાત દિવસનું છે. એને “છકિયું' કહેવામાં આવે છે. એમાં પહેલે અને છેલ્લે દિવસે એકેક ઉપવાસ કરાય છે અને બાકીના પાંચે દિવસે રોજ આયંબિલ કરાય છે. આ પ્રમાણે આ ઉપધાનમાં કુલ્લે કા ઉપવાસની તપશ્ચર્યા થાય છે.
પહલે બે ઉપધાન વહન કરનારની સાથે જ વહન કરાતાં ત્રીજા અને પાંચમા ઉપધાનમાં તપશ્ચર્યા એકાંતર ઉપવાસની રીતે જ કરાય છે
પણ જો એ ખાસ જુદાં વહન કરાય તો તેની ગણતરી નીચે મુજબ છેઃ ત્રીજા ઉપધાનમાં પહેલાં ત્રણ ઉપવાસ અને પછી બત્રીસ દિવસોમાં રોજ આયંબિલ કરાય છે. આમ એકંદર ૧૯ ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્ય થાય છે.
પાંચમા ઉપધાનમાં પહેલા ત્રણ દિવસ રોજ ઉપવાસ અને પછીના પચીસ દિવસોમાં રોજ આયંબિલ કરાય છે. આ પ્રમાણે એમાં કુલ ૧પ ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યા કરાય છે. જટાશંકર આ પ્રમાણે તે છે ઉપધાનમાં અનુક્રમે ૧રા, ૧રા, ૧૯, રા,
૧પ અને કો એમ ઉપવાસની સંખ્યા થવા જાય છે. મૂળચંદ–તમે ઠીક યાદ રાખ્યું.
* ૪૫ નમુક્કારસહિય, ૨૪ પોરિસી, ૧૮ સાઢપોરિસી, ૧૬ દુવિહાર પુરિમ, ૧ર તિવિહાર પુરિમ, ૮ ચઉવિહાર પુરિમ, ૧૦ તિવિહાર અવડુ અને કચઉવિહાર અવડ એ દરેક તપ એક ઉપવાસ બરાબર ગણાય છે.

Page #48

શ્રી કિરણાવેલી કિરણ ૨૪ મું. ઉપધાન ભાગ ૨ જે થોડી વાર મૂળચંદભાઈને નેમચંદે કહ્યું કે આ છ ઉપધાન દરમ્યાન કેટલી કેટલી વાચના થાય છે તે તો તમે કહ્યું જ નહિ. મૂળચંદ એ તારે જાણવું છે? નેમચંદ–હા, જી. મૂળચંદ ––તો સાંભળ. પહેલા ઉપધાનને અંગે પાંચ ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યા
થતાં નવકારમંત્રના પહેલાં પાંચ પદોની એક વાચના અને એ ઉપધાન પૂરું થતાં એની ચૂલિકારૂપ ગણાતાં બાકીનાં ચાર પદોની
બીજી વાચના એમ પહેલા ઉપધાનમાં બે વાચના થાય છે. બીજા ઉપધાનમાં પણ બે વાચના થાય છે. પાંચ ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યા થાય એટલે ઈર્યાપથિકસૂત્રની જે મે જવા વિરાહિયા સુધીની એક વાચના થાય છે, અને એ ઉપધાન પૂરું થાય એટલે ઈપથિકી સૂત્રના બાકીના ભાગની તેમ જ તરસ ઉત્તરી એ સૂત્રની એમ બીજી વાચના થાય છે.
ત્રીજા ઉપધાનની ત્રણ વાંચના થાય છે. તેમાં ત્રણ ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યા થતાં શક્રતવની “પુરિસવરગંધહથીણું' સુધીની એક વાચના, ત્યાર બાદ બીજા આઠ ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યો થતાં “ધમ્મવચાઉતચક્રવટ્ટી સુધીની બીજી વાચના અને ઉપધાનના અંતમાં શરતવના બાકીના પાકની ત્રીજી વાચના થાય છે.
ચોથા ઉપધાનની એક જ વાચના થાય છે. એ ઉપધાન પૂરું થવા આવે એટલે ચૈત્યસ્તવ અને અન્ન ઊસસિએણે એ બે સૂત્રોની વાંચના થાય છે.
પાંચમા ઉપધાનની ત્રણ વાચના થાય છે. ત્રણ ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યા થતાં નામતવની એક ગાથાની એક વાચના, બીજા છ ઉપવાસ થતાં એની પછીની બે ગાથાની બીજી વાચના અને બીજા છ ઉપવાસ થતાં એની પછીની ત્રણ ગાથાની ત્રીજી વાચના અપાય છે.
છઠ્ઠા ઉપધાનની બે વાચના થાય છે. બે ઉપવાસ જેટલી તપશ્ચર્યા થતાં સંપૂર્ણ શ્રતતવની એક વાચના અપાય છે અને ઉપધાનને છેલ્લે દિવસે સિદ્ધરતવ તેમ જ વૈયાવૃજ્યકરસૂત્ર એમ બે સૂત્રોની બીજી વાચના અપાય છે.
આ પ્રમાણે મૂળચંદભાઈ એના પુત્રને વાચનાની સમજણ આપી રહ્યા એટલે જટાશંકરે પૂછ્યું: મૂળચંદભાઈ! ઉપધાન એટલે અમુક અમુક તપશ્ચર્યા અને અમુક અમુક સૂત્રની વાચના એટલું જ કે બીજું કંઇ?

Page #49

આર્હત જીવન જ્યોતિ
મૂળચંદ—ના, એટલું જ નહિ. બીજી પણ કેટલીક ક્રિયાઓ કરાય છે. હું તમને એમાંની મુખ્ય આઠ ગણાવીશઃ
(૧) સવારે અને સાંજે એમ બંને વાર રોજ પ્રતિક્રમણ કરવું.
(૨) દિવસ અને રાત એમ આઠે પહોરનું રોજ પૌષધ વ્રત કરવું, (૩) બે વખત ચરવળા વગેરેની પ્રતિલેખના કરવી.
(૪) સવારે, બપોરે અને સાંજે એમ ત્રણ ટંક દેવવંદના કરવી. (૫) જિનમંદિરે દર્શન કરી આ સ્તુતિ વડે દેવ વાંદવા. (૬) સો લોગરસનો કાયોત્સર્ગ કરવો.
(૭) દરરોજ સો ખમાસમણાં દેવાં.
(૮) પહેલા, ખીજા, ચોથા અને છઠ્ઠા ઉપધાનવાળાએ નવકારની ૨૦ બાંધી નવકારવાળી ગણવી અને ત્રીજા ને પાંચમા ઉપધાનવાળાએ લોગરસની ત્રણ ત્રણ બાંધી નવકારવાળી ગણવી.
આ ઉપરાંત ઉપધાન વહન કર્યા બાદ એ ક્રિયા તાજી રહે અને જીવન ઉજ્જવળ અને તેમ વર્તવું એ ઉપધાન કરનારે ખાસ ધ્યાનમાં રાખવું જોઇએ,

Page #50

છઠ્ઠી કિરણીવલી કિરણ ૨૫ મું. કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ ભાગ ૧ લે
આપણે પાંચમી કિરણવલીમાં કર્મપ્રકૃતિ અને તેના જ્ઞાનાવરણ ઇત્યાદિ આઠ પ્રકારો શીખી ગયા. આ આઠ પ્રકારો તે “કર્મની મૂળ પ્રકૃતિઓ' કહેવાય છે. એ દરેકના જે પેટાવિભાગો પડે છે તે કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ' કહેવાય છે. જ્ઞાનાવરણની પદર્શનાવરણની ૮, વેદનીયની ૨, મોહનીયની ર૮, આયુષ્યની ૪, નામની કર, ગોત્રની ર અને અંતરાયની ૫ એમ એકંદર ૯૭ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ છે. એમાં જ્ઞાનાવરણની પાંચ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ છે. જેમકે (૧) મતિજ્ઞાનાવરણ, (૨) શ્રુતજ્ઞાનાવરણ, (૩) અવધિજ્ઞાનાવરણ, (૪) મનઃ પર્યાયજ્ઞાનાવરણ અને (૫) કેવલજ્ઞાનાવરણ, આ દરેકનું સ્વરૂપ નીચે પ્રમાણે છે
જે કર્મ મતિજ્ઞાનનું આવરણ કરે છે એટલે કે એની ઉત્પત્તિને અટકાવે છે તે “મતિજ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. •
જે કર્મ શ્રુતજ્ઞાનનું આવરણ કરે છે તે “શ્રુતજ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. જે કર્મ અવધિજ્ઞાનનું આવરણ કરે છે તે “અવધિજ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. જે કર્મ મન:પર્યાયજ્ઞાનનું આવરણ કરે છે તે “મનઃ પર્યાયજ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. જે કર્મ કેવલજ્ઞાનનું આવરણ કરે છે તે કેવલજ્ઞાનાવરણ' કહેવાય છે.
દર્શનાવરણની નવ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ છે. જેમકે (૧) ચક્ષુદર્શનાવરણ, (૨) અચક્ષુદર્શનાવરણ, (૩) અવધિદર્શનાવરણ, (૪) કેવલદર્શનાવરણ, (૫) નિદ્રા, (૬) નિદ્રાનિદ્રા, (૭) પ્રચલા, (૮) પ્રચલપ્રચલા અને (૮) સ્વાનગુદ્ધિ.
નેત્રરૂપ ઈન્દ્રિય વડે જે સામાન્ય બોધ થાય છે તે ચક્ષુદર્શન' કહેવાય છે અને એવા બોધને રોકનારું કર્મ ચક્ષુદર્શનાવરણ કહેવાય છે.
નેત્ર સિવાયની બીજી ચાર ઇન્દ્રિયોમાંથી ગમે તે કોઈ ઇન્દ્રિય વડે કે મન વડે થતો સામાન્ય બોધ તે અચક્ષુર્દર્શન' કહેવાય છે અને એવા બોધને રોકનારું કર્મ અચક્ષુદર્શનાવરણ' કહેવાય છે.
અવધિરૂપ લબ્ધિથી ઉત્પન્ન થતો સામાન્ય બોધ અવધિદર્શનકહેવાય છે અને એ બોધને રોકનારું કર્મ અવધિદર્શનાવરણ કહેવાય છે.
કેવલરૂપ લબ્ધિથી ઉત્પન્ન થતો સામાન્ય બોધ કેવલદર્શન” કહેવાય છે અને એ બોધને રોકનારું કર્મ કેવલદર્શનાવરણ” કહેવાય છે.

Page #51

આહંત જીવન જ્યોતિ જે કર્મનો ઉદય થતાં સુખેથી જાણી શકાય એવી ઊંઘ આવે તે કર્મ નિદ્રા કહેવાય છે. એને નિદ્રાવેદનીય' તેમ જ “નિદ્રાવેદનીય-દર્શનાવરણ પણ કહેવામાં આવે છે.
જે કર્મનો ઉદય થતાં મહામુસીબતે જાગી શકાય એવી ઊંઘ આવે તે કર્મ નિદ્રાનિદ્રા' કહેવાય છે. એને “નિદ્રાનિદ્રોદનીય' તેમ જ “નિદ્રાનિદ્રોદનીયદર્શનાવરણ પણ કહેવામાં આવે છે.
જે કર્મનો ઉલ્ય થતાં બેઠાં બેઠાં કે ઊભાં ઊભાં ઊંઘ આવી જાય તે કર્મ પ્રચલા, પ્રચલાવેદનીય તેમ જ પ્રચલાવેદનીય--દર્શનાવરણ પણ કહેવાય છે.
જે કર્મનો ઉદય થતાં ચાલતાં ચાલતાં પણ ઊંઘ આવી જાય તે પ્રચલાપ્રચલા, પ્રચલાપ્રચલાવેદનીય તેમ જ પ્રચલા પ્રચલાવેદનીય-દર્શનાવરણ પણ કહેવાય છે
જે કર્મનો ઉદય થતાં જાગૃત દશામાં ચિતવેલ કાર્ય નિદ્રામાં કરાય તે “સ્યાનગૃદ્ધિ કહેવાય છે. આને “સ્યાનગુદ્ધિવેદનીય” કે “રસ્યાનગુદ્ધિવેદનીયદર્શનાવરણુ” પણ કહેવામાં આવે છે. વળી સ્યાનગુદ્ધિને બદલે “સ્યાનદ્ધિ એવો પણ પ્રયોગ કરાય છે.
વેદનીય કર્મની બે ઉત્તર પ્રવૃતિઓ છેઃ (૧) સાતવેદનીય અને (૨) અસાતવેદનીય. આ બન્નેનું વરૂપ આપણે પાંચમી કિરણાલીમાં વિચારી ગયા છીએ.
મોહનીય કર્મના બે મુખ્ય ભેદો છે. (૧) દર્શનમોહનીય અને (૨) ચારિત્રમોહનીય. જીવ વગેરે પદાર્થો જેવા છે તેવા જ તેને માનવા તે દર્શન કહેવાય છે. આ સાચી શ્રદ્ધા હોવાથી એને “સમ્યગ્દર્શન' પણ કહેવામાં આવે છે. દર્શનમોહનીય કર્મ આ સમ્યગ્દર્શનને દબાવી રાખે છે.
જે વર્તન દ્વારા આત્મા પોતાનું અસલ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરી શકે તે ચારિત્ર' કહેવાય છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો હિંસા વગેરે પાપી પ્રવૃત્તિઓનો સર્વથા ત્યાગ અને અહિંસા વગેરેનું આચરણ તે “ચારિત્ર” કહેવાય છે. ચારિત્રમોહનીય કર્મ આવા ઉત્તમ ચારિત્રને અટકાવી રાખે છે.
દર્શનમોહનીય કર્મના ૩ અને ચારિત્રમોહનીય કર્મના રપ અવાંતર પ્રકારો પડે છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે મોહનીય કર્મના કુલ્લે ૨૮ પ્રકારો પડે છે. એ ૨૮ પ્રકારોને મોહનીય કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ તરીકે ઓળખાવાય છે. એનું વર્ણન આપણે આગળ ઉપર કરીશું.

Page #52

૪૩
છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૨૬ મું. કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ ભાગ ૨ જે જે કર્મની હૈયાતીથી પ્રાણી જીવે છે અને જેનો નાશ થતાં પ્રાણી મરણ પામે છે તે “આયુષ્યકર્મ' કહેવાય છે. આ આયુષ્યકર્મના (૧) સુર-આયુષ્ય, (૨) નર–આયુષ્ય, (૩)
તિઆયુષ્ય અને (૪) નરક-આયુષ્ય એમ શાસ્ત્રમાં ચાર પ્રકારો સૂચવાયેલા છે. એ ચારે આયુષ્યકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ ગણાય છે. - શરીરની સ્વાભાવિક કાંતિથી જે દીપે તે “સુર” એવો સુરનો વ્યુત્પત્તિ-અર્થ છે. જ્યાં મોટે ભાગે શારીરિક તેમ જ માનસિક સુખનો જ અનુભવ થાય એવી દેવગતિમાં જે કર્મના ઉદયથી કરોડો વર્ષો સુધી સ્થિતિ થાય તે “સુરઆયુષ્ય” કહેવાય છે
જે જીવ પદાર્થના તાત્પર્યનો વિવેકપૂર્વક વિચાર કરી શકે તે “નર' એવો નરનો વ્યુત્પત્તિ-અર્થ છે. જે કર્મના ઉદયથી શારીરિક અને માનસિક સુખદુખથી યુક્ત એવી મનુષ્ય-ગતિમાં રિથતિ થાય તે “ન-આયુષ્ય” કહેવાય છે.
જે કર્મના ઉદયથી ભૂખ, તરસ, ટાઢ, તડકો વગેરે અનેક જાતનાં દુઃખોથી યુક્ત એવી તિર્ય-ગતિમાં યાને તિર્યચપણમાં રિથતિ થાય તે “તિર્ય-આયુષ્ય કહેવાય છે.
જે કર્મના ઉદયથી અતિશય વેદનાઓથી ભરપૂર એવી નરકગતિમાં કરોડો વર્ષો સુધી સ્થિતિ થાય તે “નરક-આયુષ્ય' કહેવાય છે.
નામકર્મના ૪ર પ્રકાર છે. એ બધાને એની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ તરીકે ઓળખાવાય છે. એ તમામને અહીં વિચાર ન કરતાં તેમાંથી કેટલીક જ વિચાર કરીશું. જેમકે શરીરના સફેદ વગેરે પાંચ વર્ણનું નિયામક કર્મ તે વર્ણનામકર્મ, શરીરના બે બંધોનું નિયામક કર્મ તે ગંધનામકર્મ, શરીરના તીખા વગેરે પાંચ રસોનું નિયામક કર્મ તે રસનામકર્મ અને શરીરના ઠંડા વગેરે આઠ સ્પર્શેનું નિયામક કર્મ તે પર્શનામકર્મ. - આ ઉપરાંત બીજ પણ નામકર્મ છે. જેમકે શ્વાસ લેવામૂકવાની શક્તિનું નિયામક કર્મ તે શ્વાસોશ્વાસનામકર્મ. ધર્મતીર્થે પ્રવર્તાવવાનું બળ આપનારું કર્મ તે તીર્થંકર નામકર્મ. શરીરનાં હાડકાનાં બંધની ખાસ રચનારૂપ કર્મ તે સંહનનનામકર્મ. શરીરની વિવિધ આકૃતિઓના નિમિત્તરૂપ કર્મ તે સંસ્થાનનામકર્મ જે કર્મના ઉદયથી, જીવનો અવાજ અન્ય સાંભળનારને પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરે તે

Page #53

આર્દ્રત જીવન જ્યોતિ
સુસ્વરનામકર્મ; અને જેનાથી તે સાંભળનારને અપ્રીતિ ઉત્પન્ન થાય તે દુઃવરનામકર્મ. જે કર્મના ઉદયથી, કોઇ પણ જાતનો ઉપકાર ન કરવા છતાં સર્વ જનોને પ્રિય થઇ પડાય તે સુભગનામકર્મ; અને જેના ઉદયથી, ઉપકાર કરવા છતાં પણ સર્વ જનોને પ્રિય ન થઇ પડાય તે દુર્ભગનામકર્મ, જે કર્મના ઉદયથી ખોલાયેલું બહુમાન્ય બને તે આદેયનામકર્મ; અને જે કર્મના ઉદયથી તેમ ન થાય તે અનાદેયનામકર્મ, જે કર્મના ઉદયથી દુનિયામાં આબરુ મળે તે યશઃકીર્તિનામકર્મ; અને જે કર્મના ઉદયથી આબરુ ન મળે પણ અપકીર્તિ મળે તે યશઃકીર્તિનામકર્મ.
૪૪
ગોત્રકર્મની બે ઉત્તર પ્રકૃતિઓ છેઃ (૧) ઉચ્ચ ગોત્રને (૨) નીચ ગોત્ર. એ બંનેનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ છેઃ—
જે કર્મના ઉદયથી, નિર્ધન, કુરૂપ અને મૂર્ખ મનુષ્ય પણ ઉચ્ચ કુળમાં જન્મ પામેલો હોવાથી જ પ્રશંસા પામે છે તે ઉચ્ચ ગોત્ર' કહેવાય છે.
જે કર્મના ઉદયથી, મનુષ્ય ધનિક, સુરૂપ અને બુદ્ધિશાળી હોવા છતાં નીચ કુળમાં જન્મ પામેલો હોવાથી જ નિન્દાને પાત્ર બને છે તે નીચ ગોત્ર' કહેવાય છે.
એ તો સૌ કોઇ ભૂલ કરશે કે જે કુળમાં વંશપરંપરાથી ધર્મ અને નીતિનું પાલન થતું આવ્યું હોય તે ‘ ઉચ્ચ કુળ' છે, અને જ્યાં કેટલાં યે વષોથી અધર્મ અને અનીતિનું સેવન થતું આવ્યું હોય તે નીચ કુળ' છે. જૈન શાસ્ત્રમાં ઇક્ષ્વાકુ વંશ, ચન્દ્ર વંશ વગેરેને ઉચ્ચ કુળ ગણેલા છે, જ્યારે કસાઇ, દારુ વેચનાર, ચોર વગેરેનાં કુળોને નીચ કુળ ગણેલાં છે.
"
અન્તરાયકર્મના (૧) દાનાન્તરાય, (૨) લાભાન્તરાય, (૩) ભોગાન્તરાય, (૪) ઉપભોગાન્તરાય અને (૫) વીર્યાન્તરાય એમ પાંચ પ્રકારો છે. આ પાંચને અંતરાયકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ તરીકે ઓળખાવાય છે. એ દરેકનું સ્વરૂપ નીચે મુજબ છેઃ
દાન આપવા જેવી વસ્તુ તૈયાર હોય, સદ્ગુણી પાત્ર હાજર હોય, દાનના ફળની માહિતી હોય અને એથી દાન દેવાની પૂરેપૂરી ઇચ્છા પણ હોય તેમ છતાં જે કર્મના ઉદયથી જીવ દાન ન દઇ રશકે તે ‘દાનાન્તરાય' કહેવાય છે.

Page #54

છઠ્ઠી કિસ્સાવલી ઇશ્કેલી વસ્તુ મળવી તે “લાભ' છે. યોગ્ય સામગ્રી હોવા છતાં લાભ થવામાં જે કર્મ વિશ્વરૂપ બને છે તે “લાભાન્તરાય કહેવાય છે.
જે વસ્તુઓ એક જ વાર ખાવા, પીવા વગેરે કામમાં લઈ શકાય તે ભોગ' કહેવાય છે. જેમકે ભોજન, જળ, વગેરે. જે વારંવાર કામમાં લઈ શકાય તે “ઉપભોગ' કહેવાય છે. દાખલા તરીકે ઘર, કપડાં, ઘરેણુ વગેરે.
ભોગનાં સાધનો મોજુદ હોય અને વિરતિનો પરિણામ પણ ન હોય તેમ છતાં જે કર્મના ઉદયથી ભોજન વગેરે ભોગોનો ઉપયોગ ન કરી શકાય તે ભોગાન્તરાય' કહેવાય છે.
એવી રીતે ઉપભોગનાં સાધનો હાજર હોય અને પોતે વિરતિથી રહિત હોય તેમ છતાં જે કર્મના ઉદયને લીધે ઉપભોગને ઉપયોગ કરવાની ઇચછા સફળ ન થાય તે “ઉપભોગાન્તરાય' કહેવાય છે.
વીર્થ એટલે બળ. આને શક્તિ તેમ જ સામર્થ્ય પણ કહેવામાં આવે છે. શરીર નીરોગી હોય, પોતે જુવાન હોય અને બળ પણ હોય છતાં એ બળનો ઉપયોગ જે કર્મના ઉદયને લીધે જીવ કરી શકે નહિ તે “વર્યાન્તરાય” કહેવાય છે.

Page #55

આહત જીવન જ્યોતિ
કિરણ ૨૭ મું. મેરુ પર્વત આપણે શીખી ગયા તેમ મેરુ પર્વત બધા દ્વીપ અને સમુદ્રોની વચમાં આવેલો છે. આથી એ મનુષ્ય-લોકના મધ્યબિન્દુ જેવો છે. એ મેરુ પર્વતની ઊંચાઈ એક લાખ યોજનની છે. તેમાંનો ૧૦૦૦ યોજન જેટલો ભાગ જમીનની અંદર છે એટલે આપણને એ અદશ્ય છે. એ ભાગની લંબાઈ અને પહોળાઈ દરેક જગ્યાએ ૧૦,૦૦૦ યોજન જેટલી છે. એ પર્વતને ૯૯,૦૦૦ યોજન જેટલો ભાગ જમીનની બહાર છે. એમાંનો ઉપરનો અંશ જેમાંથી ચૂલિકા નીકળે છે તે ૧૦૦૦ યોજન જેટલો લાંબો પહોળો છે.
મેરુનાં ત્રણ કાંડો છે. એમાંનું પહેલું કાંડ ૧૦૦૦ યોજન જેટલું ઊંચું છે અને એ જમીનમાં છે. એમાં શુદ્ધ પૃથ્વી અને કાંકરા વધારે છે. બીજું કાંડ ૬૩,૦૦૦ યોજનની ઊંચાઈનું છે. એમાં ચાંદી, સ્ફટિક વગેરેની અધિકતા છે. ત્રીજું કાંડ ૩૬,૦૦૦ યોજનની ઊંચાઈનું છે અને એમાં સોનું વિશેષ પ્રમાણમાં છે. આ ત્રણે કાંડોના સ્વરૂપનો વિચાર કરવાથી સમજાશે કે મેરુ પર્વત અધોલોક, તિલોક અને ઊર્વલોક એમ ત્રણે લોકમાં આવેલો છે.
મેરુ પર્વત ભદ્રશાલ, નંદન, સૌમનસ અને પાંડુક એ નામનાં ચાર વનોથી શોભે છે. એ વને એક બીજાથી ઊંચે ઊંચે આવેલાં છે. પાંડુક વન સૌથી ઊંચું છે અને એ મેરુ પર્વતની ટોચ ઉપર આવેલું છે.
મેરુના સૌથી ઉપરના ભાગમાં એક ચૂલિકા છે. એ ૪૦ યોજન જેટલી ઊંચી છે. એ મૂળમાં ૧૨ યોજન, મધ્યમાં ૮ યોજન, અને ઉપરના ભાગમાં ૪ યોજન જેટલી લાંબીપહોળી છે. એને ગણતરીમાં લેતાં મેરુ પર્વતની એકંદર ઊંચાઈ એક લાખ અને ચાળીસ યોજનની થાય છે.
આ પ્રમાણે જંબૂદ્વીપમાં આવેલા મેરુનું વર્ણન જૈન શાસ્ત્રમાં નજરે પડે છે. જમ જંબુદ્વિીપમાં એક મેરુ પર્વત છે તેમ ધાતકી દ્વિીપમાં બે મેરુ અને પુરાધે દ્વિીપમાં પણ બે મેરુ પર્વત છે. આ ઉપરથી જણાશે કે એકંદર મેરુ પર્વતો પાંચ છે. એ દરેક પર્વત ઉપર ચાર ચાર શિલાઓ છે. તેમાંની પૂર્વ દિશામાં આવેલી શિલાનું નામ પાંડુ છે, દક્ષિણ દિશામાં આવેલી શિલાનું નામ પાંડુકંબલ છે; પશ્ચિમ દિશામાં આવેલી શિલાનું નામ રક્ત છે અને ઉત્તર દિશામાં આવેલી શિલાનું નામ રક્તકંબલ છે. કેટલીક વાર આ નામોને બદલે પાંડુકંબલ, અતિપાંડુકંબલ, રક્તકંબલ અને અતિરક્તકંબલ એવાં પણ નામો જોવાય છે.

Page #56

છઠ્ઠી કર્ણાવલી
૪૭
પાંડુ શિલા ઉપર બે સિંહાસનો છે. તેમાંના ઉત્તર દિશામાં આવેલા સિંહાસન ઉપર પૂર્વ મહાવિદેહની ઉત્તર દિશામાં આવેલા વિજયમાં જન્મેલા તીર્થંકરનો જન્માભિષેક કરાય છે, અને દક્ષિણ દિશામાં આવેલા બીજા સિંહાસન ઉપર પૂર્વ મહાવિદેહની દક્ષિણ દિશામાં આવેલા વિજયમાં જન્મેલા તીર્થંકરનો જન્માભિષેક કરાય છે. પાંડુકંબલ શિલા ઉપર એક જ સિંહાસન છે. એના ઉપર ભરતક્ષેત્રમાં જન્મેલા તીર્થંકરનો જન્માભિષેક કરાય છે. રક્ત શિલા ઉપર પાંડુ શિલાની જેમ બે સિંહાસનો છે, તેમાંના ઉત્તર દિશામાં આવેલા સિંહાસન ઉપર પશ્ચિમ મહાવિદેહની ઉત્તર દિશામાં આવેલા વિજયમાં જન્મેલા તીર્થંકરનો જન્માભિષેક કરાય છે, અને દક્ષિણ દિશામાં આવેલા બીજા સિંહાસન ઉપર પશ્ચિમ મહાવિદેહની દક્ષિણ દિશામાં આવેલા વિજયમાં તે સમયે જન્મેલા તીર્થંકરનો જન્માભિષેક કરાય છે. રક્તકંખલ શિલા ઉપર એક જ સિહાસન છે. એના ઉપર ઐરાવત ક્ષેત્રમાં જન્મેલા તીર્થંકરનો જન્માભિષેક કરાય છે.

Page #57

આહેત જીવન જ્યોતિ કિરણ ર૮ મું. મનુષ્યભવ અને તેની દુર્લભતા ભાગ ૧ લો
દેવો વ્રત કરતા નથી કે સંયમ પાળતા નથી. તેમાંના ઘણાખરા તો મોટે ભાગે મોજમજામાં જ વખત પસાર કરે છે. મનુષ્ય માટે સંયમી જીવન ગાળવું બની શકે તેમ છે. સચોટ અને સંપૂર્ણ સંયમ પાળ્યા વિના મોક્ષ મળતો નથી. આવો ઉચ્ચ કોટિનો સંયમ પાળવા માટે મનુષ્ય યોગ્યતા ધરાવે છે. આથી દેવે તરીકેના જન્મ કરતાં પણ મનુષ્ય તરીકેનો જન્મ વધારે સારો ગણાય છે.
આવો ઉત્તમ મનુષ્યજન્મ મેળવવો તે નાનીસૂની વાત નથી. કેટલું કે પુણ્ય કરાય ત્યારે મનુષ્ય તરીકે જન્મ મળે. મનુષ્યભવની દુર્લભતા સૂચવવા માટે શાસ્ત્રમાં (૧) ભોજન, (૨) પાસા, (૩) અનાજ, (૪) જુગાર, (૫) રત, (૬) સ્વમ, (૭) ચક્ર, (૮) ચામડું, (૮) ધુંસરી અને (૧૦) પરમાણુ એમ દસ ઉદાહરણ આપવામાં આવ્યાં છે. આપણે આ દરેક ઉદાહરણ સંક્ષેપમાં વિચારીશું.
ભોજનનું ઉદાહરણ–બ્રહ્મદત્ત નામે એક ચક્રવર્તી રાજા હતો. તે એક વેળા કોઈ બ્રાહ્મણના ઉપર પ્રસન્ન થયો. આથી તેણે એ બ્રાહ્મણને પોતાની ઇચ્છામાં આવે તે માગવા કહ્યું. એ બ્રાહ્મણે વારાદીઠ ઘેર ઘેરથી ભોજન અને દક્ષિણ મળે એવી માગણી કરી. રાજાએ એ વાત કબૂલ રાખી. સૌથી પ્રથમ તેણે પોતે જ તેને જમાડ્યો અને દક્ષિણ તરીકે એક સોનામહોર આપી. એ રાજાનાં ૯૬ કરોડ ગામો હતાં. એ દરેક ગામમાં ચૂલાદીઠ ભોજન કરતાં ફરીથી તે રાજાને ત્યાં ભોજન કરવાનો વારો આવવો જેટલો મુશ્કેલ છે તેના કરતાં અધિક મુશ્કેલીની વાત તો મનુષ્યભવ મળવો તે છે.
પાસાનું ઉદાહરણ–એક વેળા ચાણક્ય ખજાને તર કરવા માટે એક દેવનું આરાધન કરી દિવ્ય પાસા મેળવ્યા. આ પાસા વડે રમનાર હારે નહિ એવો એને ગુણ હતો. ચાણકયે જુગાર રમવામાં ચાલાક એવા એક માણસને એ દિવ્ય પાસા અને સોનામહોરોથી ભરેલો થાળ આપ્યો. જે હું જતું તે એક સોનામહોર લઉં અને હારું તો આ થાળ તેમ જ તેમાં રહેલી બધી સોનામહોરો આપું એમ કહી એ જુગારી રસ્તામાં જુગાર ખેલવા બેઠો. એને હરાવવાનું કામ જેટલું મુશ્કેલ છે એથી વધારે મુશ્કેલ કામ મનુષ્યભવ મેળવવાનું છે.
અનાજનું ઉદાહરણ–આપણી જન્મભૂમિમાં જેટલી જાતનાં અનાજ મળે છે એ બધાં એકઠાં કરીએ અને પછી એમાં આપણે એક પાલી સરસવ

Page #58

એક ગામમાં
એ રાજાના મંડપને
છઠ્ઠી કિરણાવેલી નાખીએ અને એક ડોસીને તે જુઘ કરવા બેસાડીએ. કદાચ મહામહેનતે એ હસી તે જુદા કરી શકે, પરંતુ મનુષ્યભવ મેળવવો તે એથી પણ વધારે મુશ્કેલ છે.
જુગારનું ઉદાહરણ–એક ગામમાં એક ઘરડો રાજા રાજ્ય કરતો હતો. તેની સભાના મંડપને ૧૦૮ થાંભલા હતા. થાંભલે થંભલે ૧૦૮ આંકા હતા. એ રાજાને એક પુત્ર હતો. તેણે રાજય મેળવવા માટે આ ઘરડા રાજાને મારી નાખવાનો મનસૂબો કર્યો. પ્રધાનને એની ખબર પડતાં તેણે યુક્તિ શોધી કાઢી. તેણે રાજાને સલાહ આપી કે તમે પુત્રને બોલાવો અને કહો કે તારે જલદી રાજ્ય લેવું હોય તો તું મારી સાથે જુગાર રમ. ફક્ત શરત એ છે કે જે તારા ૧૦૮ દાવ સામટા પડે તો તું એક આંકો જીતે, પરંતુ વચ્ચે જે મારો દાવ પડે તો તારી મહેનત ફોગટ જાય. આવી રીતે ૧૦૮ થાભલા જીતવાનું કાર્ય જેટલું મુશ્કેલીભરેલું ગણાય તેના કરતાં પણ વધારે અઘરું કામ મનુષ્યભવ મેળવવાનું છે,
રતનું ઉદાહરણ–કોઈ એક વેપારી પાસે ઘણાં રોનો ભંડાર હતો, પણ તેમાંથી તે એકે કદી પણ બહાર કાઢતો નહિ. એક વેળા તે પરદેશ ગયો. આ વખતે તેના પુત્રોએ વિચાર કર્યો કે પિતા લોભી હોવાથી તે બહાર કાઢતા નથી. આથી ઘરમાં કરોડોનો માલ હોવા છતાં આપણે બીજા કોટિવની પડે આપણા ઘર ઉપર ધજા ચઢાવી શકતા નથી. એવામાં દેશાવરથી વેપારીઓ આવતાં તેમણે બધાં રસ્તો વેચી ઘર ઉપર ધજા ચઢાવી. તેમના પિતા પાછા આવ્યા ત્યારે તેમને ખબર પડી કે પુત્રોએ રતો વેચી નાખ્યાં હતાં. આથી પિતાએ તે રતો પાછાં લાવવા પુત્રોને કહ્યું. એ કામમાં તેમને ફત્તેહ મળવી જેટલી મુશ્કેલ છે એનાથી વધારે મુશ્કેલ મનુષ્યજન્મની પ્રાપ્તિ છે.

Page #59

આર્હત જ્વન જ્યોતિ
કિરણ ર૯ મું. મનુષ્યભવ અને તેની દુર્લભતા ભાગ ૨ જો સ્વપનું ઉદાહરણ—એક વેળા એક કાપડીને તેમ જ બીજા પુરુષને રાત્રે ચન્દ્રનું પાન કર્યાંનું રવમ આવ્યું. કાપડીએ ગુરુ પાસે જઇને એ વાત તેમને કહી. ત્યારે ગુરુએ તેને કહ્યું કે તને ઘી અને ગોળવાળી રોટલી મળશે અને થયું પણ તેમ જ
૫૦
પેલો બીજો પુરુષ ખરાખર નાહીને હાથમાં ફળ અને ફૂલ લઇ વમપાઠક પાસે ગયો અને તેની પાસે એ ધરી એણે વમનું ફળ પૂછ્યું. તેણે વિચાર કરી જવાબ આપ્યો કે તું સાતમે દિવસે રાજા થઇશ. એવામાં એક ગામનો રાજા મરણ પામ્યો. તેને પુત્ર નહિ હોવાથી ગામના મુખ્ય પુરુષોએ પાંચ ઢિન્યો સજ્જ કર્યાં. તેઓ ભમતા ભમતા પેલો પુરુષ સૂતો હતો ત્યાં આવ્યા. ઝાડની છાયા એના ઉપરથી દૂર થતી ન હતી. એ જોઇને હાથીએ ગર્જના કરી, ધોડાએ હણહણાટ કર્યો, હાથીએ એના ઉપર કળશ ઢોળ્યો, ચામરો આપોઆપ વીંજાવા લાગ્યા અને એના મસ્તક ઉપર સફેદ છત્ર શોભવા લાગ્યું. આ વખતે હાથીએ પોતે એને પોતાની ખાંધ ઉપર બેસાડ્યો. મુખ્ય પુરુષો અને વાજતે ગાજતે નગરમાં લઈ ગયા અને ત્યાં એનો રાજ્યાભિષેક કરી અને રાજા બનાવ્યો.
વખત જતાં કાપડીને આ વાતની ખબર પડી. તેણે વિચાર્યું કે મેં ખરાખર વિધિ સાચવી નહિ તેથી મને સ્વમનું આવું સુંદર ફળ મળ્યું નહિ. હવે હું એવો પ્રયત્ન કરું કે ફરીથી આવું ત્રમ આવે. આ બાબતમાં સફળ થવું જેટલું અધરું છે એના કરતાં વધારે અધૂરું કાર્યે મનુષ્યભવ મેળવવો એ છે.
ચક્રનું ઉદાહરણ—એક રાજાએ પોતાની પુત્રીને ઉમરલાયક થયેલી જોઈ તેના લગ્ન માટે વિચાર કરવા માંડ્યો. પુત્રીએ કહ્યું કે જે ખરો ખાણાવળી હશે તેને હું પરણીશ. આ ઉપરથી રાજાએ રાધાવેધની તૈયારી કરાવવા માંડી. પ્રથમ તો તેણે એક થાંભલો તૈયાર કરાવ્યો. પછી તેના ઉપર બેસાડવા માટે એક લાકડાની પૂતળી તૈયાર કરાવી અને તેનું નામ ‘રાધા' રાખ્યું. ત્યાર બાદ તેણે ચાર ચક્રો જમણી બાજુ ફરે અને ચાર ડાખી બાજુ ક્રૂ એવાં આઠ ચક્રો બનાવરાવ્યાં. એ ચક્રો એવી રીતે બેસાડાયાં કે જેથી એ આઠેના આરાની વચ્ચેની જગ્યામાંથી બાણુ પસાર થતાં પેલી પૂતળીની ડાબી આંખ વીંધાય. થાંભલાની નીચે રાધાનું પ્રતિબિંખ જોઈ શકાય તેવી રીતે તેલની એક કઢાઇ મૂકવામાં આવી. આઠ ચક્રો ફરતાં હોય

Page #60

છઠ્ઠી કિરણાવેલી
પ૧ ત્યારે આ કઢાઈમાં રાધાનું પ્રતિબિંબ જોઈ, પોતાનું મુખ નીચું રાખી, ઊંચે બાણ મારી, રાધાની ડાબી આંખ વીંધવા માટે એક પુરુષ તૈયાર થયો. એ રાધાવેધ સાધવામાં ફાવી ન જાય તે માટે ચાર જણ ચાર દિશામાં ઊભા રહી તેને અડચણ કરવા લાગ્યા. બે પુરુષો પાસે ઊભા રહી તેને ધમકી આપવા લાગ્યા કે જો તું રાધાવેધ નહિ સાધી શકે તે અમે તારું માથું ઉડાવી દઈશું. એના કલાગુરુ પણ એને એવી જ બીક દેખાડવા લાગ્યા. બીજા બાવીસ માણસો એ નિશાન ચૂકી જાય તેમ વર્તવા લાગ્યા. આ પ્રમાણે ર૮ જનોની પરવા ન કરતાં તેણે રાધાવેધ સાધ્યો. તેને આ કામ જેટલું વિકટ જણાયું તેના કરતાં વિશેષ વિકટ કાર્યો મનુષ્યભવ મેળવવાનું છે.
ચામડાનું ઉદાહરણ–એક ઠેકાણે એક લાખ યોજનાના વિસ્તારવાળું તળાવ હતું. તેના ઉપર જાણે ચામડું પાથર્યું હોય તેમ તેમાં બધે લીલ પથરાઈ ગઈ હતી. એક દિવસ પવન ફૂંકાતાં લીલમાં છિદ્ર પડ્યું. એ તળાવમાં એક કાચબો રહેતો હતો. એમાંથી તેને ચન્દ્ર દેખાયો. આથી તેણે એવો વિચાર કર્યો કે હું મારા કુટુંબીઓને એ બતાવું. તે તેમને બોલાવી પાછો આવ્યો તેટલામાં તો પેલું છિદ્ર પૂરાઈ ગયું અને એનો મનોરથ તો મનમાં જ રહી ગયો. – એને ફરીથી આવો પ્રસંગ મળવો જેટલો દુર્લભ છે તેનાથી પણ વિશેષ દુર્લભ મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ છે.
- ધુંસરીનું ઉદાહરણ ધારો કે એક જણ રવયંભૂરમણ સમુદ્રના પૂર્વ કિનારા ઉપર ઊભો રહી તેમાં ધુંસરી નાખે અને બીજો એના પશ્ચિમ કિનારેથી ખીલી નાખે. આ ધુંસરી અને ખાલી ભેગાં મળે ને ધુંસરીમાં ખીલી આપોઆપ પેસી જાય એમ બનવું. જેટલું મુશ્કેલ છે તેથી અધિક મુશ્કેલીવાળું કાર્ય મનુષ્યભવની પ્રાપ્તિ છે.
પરમાણુનું ઉદાહરણ–ધારો કે એક દેવ એક થાંભલાનો ખૂબ ચૂરેચૂરો કરી તેના પરમાણુઓને એક નળીમાં ભરે. પછી તે મેરુ પર્વતની ટોચ ઉપર જઈ ફૂંક મારી તે બધાને ઉડાવી દે અને ત્યાર બાદ તે પરમાણુઓને એકઠા કરી તેને ફરીથી પહેલા જેવો થાંભલો બનાવવા મહેનત કરે. આ કાર્યમાં તે જેટલે અંશે સફળ થાય એનાથી ઘણુ જ ઓછા અંશે મનુષ્યજન્મ ફરીથી મેળવવામાં સફળતા મળે તેમ છે.

Page #61

આહત જીવન જ્યોતિ કિરણ ૩૦ મું. સ્યાનગુદ્ધિનાં ઉદાહરણો કોઈ એક સાધુ ભિક્ષા માટે એક ગૃહરથને ઘેર ગયા. ત્યાં સુંદર લાડુ જોઈ તેમને તે ખાવાની અતિશય ઇચ્છા થઈ. તેમણે તે લાડુઓ તાકી તાકીને જોયા કર્યા પણ પેલા ગૃહથે તેમને એક પણ લાડુ આપો નહિ લાડુના વિચારમાં ને વિચારમાં તે સાધુ સૂઈ ગયા. એવામાં રસ્યાનગુદ્ધિકર્મ ઉદયમાં આવ્યું. એથી તેઓ રાત્રે એ ગૃહસ્થને ઘેર ગયા. એના ઘરનાં બારણું તોડી અંદર દાખલ થઈ તેઓ થોડાક લાડુ ખાઈ ગયા અને બીજા કેટલાએક પાત્રમાં લઇને પાછા ફર્યા. ઉપાશ્રયમાં આવી પાત્રને બાજુએ મૂકી તેઓ સૂઈ ગયા. સવારે ઊઠી આ વાતને સ્વમ માની તેમણે ગુરુને એ વાત કહી તેમની પાસે આલોચના લીધી. એવામાં પ્રતિક્રમણ કરતી વેળા બીજા સાધુએ એમના પાત્રમાં લાડુ જોયા. આથી ગુરુએ એ સાધુને સ્માનગુદ્ધિકર્મનો ઉદય થયેલો જાયો. ત્યાર બાદ તેમણે તેમનો વેષ લઈ લીધો અને રજા આપી.
સ્યાનચંદ્ધિના સંબંધમાં બીજું ઉદાહરણ નીચે મુજબ મળે છે –
કોઈ એક હાથીએ એક સાધુને દિવસના બહુ હેરાન કર્યા. એથી એ સાધુ નાસીને ઉપાશ્રયમાં પેસી ગયા. હાથી ઉપર તેમને ઘણો ગુસ્સો ચડ્યો હતો. તેઓ આવેશમાં ને આવેશમાં રાત્રે સૂતા. એવામાં રસ્યાનગૃદ્ધિર્મ એમને ઉદયમાં આવ્યું. આથી તેઓ ઊઠીને રાત હોવા છતાં ઉપાશ્રયની બહાર ગયા. તેમણે નગરના દરવાજા તોડી નાખ્યા અને બહાર નીકળી હાથીને મારી નાખ્યો. એના દંકૂશળ ખેંચી કાઢી ઉપાશ્રયના બારણુ આગળ મૂકી એ સાધુ અંદર જઈ સૂઈ ગયા. સવારે ઊઠતાં આ હકીકતને સ્વમ માની એમણે ગુરુ પાસે આલોચના લીધી. થોડાક વખત પછી ગુરુએ હાથીના દાંત જોયા. આ ઉપરથી પેલા સાધુને સ્યાનચદ્ધિકર્મનો ઉદય થયો હતો એમ તેમણે જાણ્યું. એથી ગુરુએ એમનો વેષ ઉતારી લઈ એમને વિદાય ક્ય.

Page #62

પછી કિરણાવલી કિરણ ૩૧ મું. ચાર નિકાયના દેવો ભાગ ૧ લો જૈન શાસ્ત્રમાં દેવોના ચાર વર્ગ પાડવામાં આવ્યા છે. એ દરેક વર્ગને માટે “નિકાય' શબ્દ વપરાય છે, કેમકે નિકાયનો અર્થ “સમૂહ અથવા જાતિ' થાય છે. દેવોના ચાંર નિકાયનાં નામ (૧) ભવનપતિ, (૨) વ્યંતર, (૩) જ્યોતિષ્ક અને (૪) વૈમાનિક છે.
બધા ભવનપતિ દેવોને “કુમાર” કહેવામાં આવે છે. આનું કારણ એ છે કે તેઓ કુમારની પેઠે જોવામાં મનોહર અને સુકુમાર છે તેમ જ તેઓ સુંદર ગતિવાળા અને ક્રીડાશીલ છે. ભવનપતિના દસ ભેદો પડે છે. (૧) અસુરકુમાર, (૨) નાગકુમાર, (૩) વિઘુકુમાર, (૪) સુપર્ણકુમાર, (૫) અગ્નિકુમાર, (૬) વાયુકુમાર, (૭) સ્વનિતકુમાર, (૮) ઉદધિકુમાર, (૮) દ્વિીપકુમાર અને (૧૦) દિકકુમાર. વળી આ દરેક પ્રકારના ભવનપતિના (૧) ઈન્દ્ર, (૨) સામાનિક, (૩) ત્રાયશ્ચિંશ, (૪) પરિષઘ, (૫) આત્મરક્ષક, (૬) લોપાલ (૭) અનીક, (૮) પ્રકીર્ણક, (૯) આભિયોગ્ય અને (૧૦) કિબિષિક એમ દસ દસ ઉપભેદો પડે છે. તેમાં સામાનિક વગેરે બધી જાતના દેવોના સ્વામી “ઈન્દ્ર' કહેવાય છે. આયુષ્ય, પૂજયત્વ વગેરેમાં ઈન્દ્રના સમાન પરંતુ ફક્ત ઈન્દ્રપણાથી રહિત એવા દેવો “સામાનિક' કહેવાય છે. જે દેવો મંત્રી અથવા પુરોહિતનું કામ કરે છે તેઓ ત્રાયસિંશ કહેવાય છે. જેઓ મિત્રની ગરજ સારે છે તેઓ “પારિષ' કહેવાય છે. જે અંગરક્ષક તરીકે શસ્ત્ર ઉઠાવી ઈન્દ્રની પીઠ પાછળ ઊભા રહે છે તેઓ “આત્મરક્ષક કહેવાય છે. જેઓ સરહદનું રક્ષણ કરે છે તેઓ લોપાલ' કહેવાય છે. જેઓ લશ્કરના સિપાઈ તરીકે કામ કરે છે તેઓ “અનીક' કહેવાય છે. જેઓ નગરમાં અને દેશમાં રહેનારના જેવા છે તેઓ “પ્રકીર્ણક કહેવાય છે. જેઓ દાસ જેવા છે તેઓ “આભિયોગ્ય કહેવાય છે. જેઓ અંત્યજ જેવા છે તેઓ “કિટિબષિક' કહેવાય છે.
ભવનપતિ દેવો જંબૂદ્વીપમાં આવેલા મેરુ પર્વતની નીચે એના દક્ષિણ અને ઉત્તર ભાગમાં તીછાં અનેક કોટાકોટિ લક્ષ યોજન સુધીની ભૂમિમાં વસે છે.
આ દેવોનાં નિવાસસ્થાનોના આવાસ અને ભવન એમ બે પ્રકારો છે. તેમાં આવાસો મોટા મંડપ જેવા છે અને ભવનો નગર જેવાં છે. ભવનોને આકાર બહારથી ગોળ, અંદરથી સમચોરસ અને તળિયે પુષ્કરકર્ણિકા જેવો છે.

Page #63

આહત જીવન જ્યોતિ ભવનપતિ દેવોમાંના ઘણાખરા ભવનોમાં વસે છે. આથી એમને “ભવનપતિ' કહેવામાં આવે છે. અસુરકુમાર મોટે ભાગે આવાસોમાં ને કોઈક વેળા ભવનોમાં વસે છે. નાગકુમારાદિ દેવો તો ઘણે ભાગે ભવનોમાં જ વસે છે. રતપ્રભા નામની ભૂમિમાંથી એનો ઉચેનો તેમ જ નીચેનો એક એક હજાર યોજન જેટલો ભાગ બાદ કરતાં એનો જે વચલો ભાગ ૧,૭૮,૦૦૦ યોજનાનો રહે છે તેમાં દરેક જગ્યાએ આવાસે છે. ભવનો તે રામભામાં નીચેના ૮૦,૦૦૦ યોજના જેટલા ભાગમાં જ છે.
બધા ભવનપતિઓનાં શસ્ત્ર, વસ્ત્ર, આભૂષણ અને ચિત્રો જુદાં જુદાં છે. અસુરકુમાર વગેરે દસે પ્રકારના દેવોમાં બે બે ઈન્દ્રો છે.
વ્યંતર દેવો રત્નપ્રભાના ઉપરના ૧૦૦૦ યોજન જેટલા ભાગમાંથી ઉપર તેમ જ નીચે સો સો યોજન બાદ કરતાં જે ૮૦૦ યોજન જેટલો ભાગ રહે છે ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ ઊર્વલોકમાં, તિર્યલોકમાં અને અધોલોકમાં એમ ત્રણે લોકમાંનાં ભવને અને આવાસોમાં રહે છે. તેઓ પોતાની ઇચ્છા મુજબ અથવા તે બીજાની પ્રેરણાથી જુદી જુદી જગ્યાએ જાય છે. તેઓ વિવિધ પહાડોમાં, ગુફાઓમાં તેમ જ વનોનાં આંતરાંઓમાં વસતા હોવાથી વ્યંતર' કહેવાય છે. એમાંના કેટલાક મનુષ્યોની પણ સેવા કરે છે.
(૧) કૅિનર, (ર) કિંપુરૂષ, (૩) મહોરગ, (૪) ગાંધર્વ, (૫) યક્ષ, (૬) રાક્ષસ, (૭) ભૂત અને (૮) પિશાચ એમ વ્યંતરના આઠ પ્રકારો છે. આ પ્રત્યેકના ભવનપતિ દેવોની પેઠે ઇન્દ્ર વગેરે દસ દસ ભેદો નથી, કિન્તુ ત્રાયઅિંશ અને લોકપાલ સિવાયના આઠ આઠ ભેદો છે. પરંતુ જેમ અસુરકુમાર વગેરેમાં બે બે ઇન્દ્રો છે તેમ કિંમર વગેરે આઠે જાતના વ્યંતરોમાં પણ બે બે ઈન્દ્રો છે. એમ એકંદર સોળ ઇન્દ્રો છે.
વ્યંતરોનો એક વિભાગ “વાનગૅતર' કહેવાય છે. તેમના પણ આઠ પ્રકારો છે. આ દરેક પ્રકારના બે બે ઇન્દ્રો છે. ઉપરના સોળ ઇન્દ્રોમાં આ સોળ ઇન્દ્રો ઉમેરાતાં વ્યંતરોના ઈન્દ્રોની કુલ સંખ્યા બત્રીસની થાય છે.

Page #64

છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૩૨ મું. ચાર નિકાયના દેવો ભાગ ૨
જ્યોતિષ્કના (૧) સૂર્ય, (૨) ચન્દ્ર, (૩) ગ્રહ, (૪) નક્ષત્ર અને (૫) પ્રકીર્ણક તારા એમ પાંચ પ્રકારો છે. આ પ્રત્યેકના વ્યંતરની જેમ ઈન્દ્ર વગેરે આઠ જ ભેદો છે એટલે કે એમાં ત્રાયસિંશ અને લોકપાલ એવા બે ભેદો નથી. સૂર્ય અને ચન્દ્ર એ જયોતિષ્કના ઈન્દ્રો છે, અને એ દરેકની સંખ્યા અસંખ્યાત છે. જે જ્યોતિષ્કો મનુષ્યલોકમાં રહેલા છે તેઓ મેરુની ચારે બાજુએ સદા ફરતા રહે છે, અને એને લીધે કાળનો વિભાગ કરાયેલો છે. જે જ્યોતિષ્કો મનુષ્યલોકની બહાર છે તેઓ રિથર રહેલા છે.
મેરુની સમતલભૂમિથી ૭૯ યોજનની ઊંચાઈએ જયોતિષ્કચક્રના ક્ષેત્રની શરૂઆત થાય છે. આ ક્ષેત્રની ઊંચાઈ ૧૧૦ યોજનની છે અને એનું તીરછું પરિમાણુ અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્ર જેટલું છે. જ્યોતિષ્કચક્રના ક્ષેત્રથી ૧૦ યોજનની ઊંચાઈએ સૂર્યનું વિમાન આવેલું છે. એનાથી ચન્દ્રનું વિમાન ૮૦ યોજન ઊંચું છે. ગ્રહ, નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણક તારાના વિમાનો એનાથી પણ ૨૦ યોજનની ઊંચાઈએ છે એટલે કે ગ્રહ વગેરે સમતલભૂમિથી ૯૦૦ યોજનની ઊંચાઈ સુધીમાં છે. - કેટલાક તારાઓ એવા પણ છે કે જે કોઈક વાર સૂર્ય અને ચન્દ્રની નીચે અને કોઇક વાર સૂર્ય અને ચન્દ્રની ઉપર પણ ચાલ્યા જાય છે. આથી અહિંયાં પ્રકીર્ણક તારા એમ કહ્યું છે. આવા અનિયતચારી તારાઓ જયારે સૂર્યની નીચે ચાલે છે ત્યારે તેઓ સૂર્યની નીચે દસ યોજન પ્રમાણુ જ્યોતિષ્કક્ષેત્રમાં ચાલે છે.
ચન્દ્રની ઉપર ર૦ યોજનની ઊંચાઇમાં નક્ષત્રો અને મુખ્ય મુખ્ય ગ્રહો આવેલા છે. જેમકે ચન્દ્રથી ૪ યોજન ઊંચે નક્ષત્રો છે. એનાથી ૪ યોજનાની ઊંચાઈ ઉપર બુધ ગ્રહ, એ ગ્રહથી ૩ યોજન ઊંચે શુક્ર, એનાથી ૩ યોજન ઊંચે ગુરુ, ગુરથી ૩ યોજન ઊંચે મંગળ અને મંગળથી ૩ યોજન ઊંચે શનિ છે.
સૂર્ય વગેરે દેવ જ્યોતિષ એટલે પ્રકાશમાન વિમાનમાં છે. આથી તેઓ જ્યોતિષ્ક' કહેવાય છે. એ બધાના મુગટોમાં પ્રભામંડળ જેવું પ્રકાશનું ચિહ્ન હોય છે. જેમકે સૂર્યને સૂર્યમંડળના જેવું, ચન્દ્રને ચદ્રમંડળના જેવું ઇત્યાદિ. - વૈમાનિકના કલ્પપપત્ત અને કલ્પાતીત એવા બે મુખ્ય ભેદો છે. તેમાં કલ્પપપન્ન વૈમાનિકના બાર ભેદો છે. આ બાર ભેદો એમનાં નિવાસસ્થાનો ઉપરથી પડેલા છે. (૧) સૌધર્મ, (૨) ઐશાન, (૩) સનકુમાર, (૪) મહેન્દ્ર, (૫) બ્રહ્મલોક, (૬) લાન્તક, (૭) મહાશુ, (૮) સહસ્ત્રાર, (૯) આનત, (૧૦) પ્રાણત, (૧૧) આરણ અને (૧૨) અય્યત એ બાર વૈમાનિકનાં

Page #65

૫૬
આર્હત જીવન જ્યોતિ
'
નિવાસસ્થાનો છે. એ ખારે દેવલોક કલ્પ' કહેવાય છે, અને એમાં વસતા દેવો તીર્થંકરનાં કલ્યાણકોમાં ભાગ લે છે.
કપાતીત દેવો કલ્યાણકોના પ્રસંગમાં પણ હાજર રહેતા નથી, પરંતુ તેઓ પોતાના સ્થાનમાં રહીને તીર્થંકરની ભક્તિ કરે છે. તેમના ત્રૈવેયકવાસી અને અનુત્તરવાસી એમ બે ભેદો છે. તેમાં આદિત્ય, પ્રીતિકર, સૌમનસ, સુમનસ, વિશાલ, સર્વતોભદ્ર, મનોરમ, સુપ્રતિષદ્ અને સુદર્શન એમ ત્રૈવેયકો નવ હોવાથી ત્રૈવેયકવાસીના નવ અવાંતર ભેદો પડે છે. વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત અને સર્વાર્થસિદ્ધ એમ પાંચ અનુત્તરો હોવાથી અનુત્તરવાસીના પાંચ ભેદો પડે છે.
:
પોપપન્ન દેવના ભવનપતિની જેમ ઇન્દ્ર વગેરે દસ દસ ભેદો છે, પરંતુ ફપાતીતમાં એવા ભેદો નથી. ત્યાં તો દરેક દેવ સ્વતંત્ર છે અને ઋદ્ધિ વગેરેમાં એક બીજાથી કોઇ ઉતરે તેમ નથી. આથી એ દરેક અહમિન્ત્ર' કહેવાય છે. સૌધર્મથી માંડીને સહસ્રાર સુધી આઠે કલ્પોના ઇન્દ્રો જુદા જુદા છે. આનતનો અને પ્રાણતનો ઇન્દ્ર તો એક જ છે. વળી આરણ અને અચ્યુતનો પણ એકજ ઇન્દ્ર છે. આ પ્રમાણે કલ્પોપપન્ન વૈમાનિક દેવોના ઇન્દ્રો કુલે દસ છે, જોકે તે દેવોના પ્રકાર તો ખાર છે.
બ્રહ્મલોક નામના પાંચમા ક૯૫માં લોકાન્તિક દેવો વસે છે. તેઓ એક મીનથી સ્વતંત્ર છે. તેઓ ભોગની ઇચ્છાથી મુક્ત હોવાથી ‘દેવર્ષિ' કહેવાય છે. તેઓ આ કલ્પમાંથી ચ્યવી મનુષ્ય તરીકે .જન્મી મોક્ષે જાય છે એમના આઠ અથવા તો નવ પ્રકારો ગણાવાયેલા છે.
વિજય વગેરે પહેલાં ચાર અનુત્તર વિમાનના દેવો ‘દ્વિચરમ’ ગણાય છે, કેમકે તેઓ આ દેવલોકમાંથી ચ્યવી મનુષ્ય તરીકે જન્મી પાછા અનુત્તર વિમાનમાં ઉત્પન્ન થઈ ત્યાંથી ચ્યવી મનુષ્ય તરીકે જન્મી મોક્ષે જાય છે. આ પ્રમાણે તેઓ બે વાર મનુષ્ય તરીકે જન્મ લઈ મોક્ષે જાય છે.
સર્વાર્થસિદ્ધના દેવો ‘એકાવતારી' ગણાય છે, કેમકે તેઓ આ ગતિમાંથી ચ્યવી મનુષ્ય તરીકે જન્મી મોક્ષે જાય છે.
અનુત્તર વિમાનવાસી દેવો સિવાયના દેવોને માટે આવો કોઇ નિયમ નથી. કોઇ એકાવતારી હોય તો કોઇ ક્રિચરમ હોય તો કોઇ એથી પણ અધિક ભવ કરનારા હોય.

Page #66

ઠ્ઠી કિરણાવલી કિરણ ૩૩ મું. જન્મકલ્યાણક
તીર્થંકર પ્રભુનો જન્મ થતાં ત્રણે લોકમાં આનંદ આનંદ વ્યાપે છે, અને બધે પ્રકાશ ફેલાઈ જાય છે. તેમના જન્મસમયે ૫૬ દિકુમારીઓનાં તેમ જ ૬૪ ઇન્દ્રોનાં આસનો કંપે છે. એથી એ દિક્કુમારીઓ અને ઇન્દ્રો અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ કરી એ હકીકતથી પરિચિત બને છે. પછી ૫૬ દિકુમારીઓ સૂતિકાગૃહમાં આવીં પ્રભુને તેમ જ તેમની માતાને પ્રણામ કરી પ્રસૂતિને લગતું કાર્ય કરે છે. એ કાર્ય પૂર્ણ થતાં ૬૪ ઇન્દ્રો પોતપોતાના વિમાનમાં એસી પ્રભુનો જન્માભિષેક કરવા માટે સ્વર્ગમાંથી પૃથ્વી ઉપર આવે છે.
સૌધર્મ નામના દેવલોકના સૌધર્મ ઇન્દ્ર સૂતિકાગૃહમાં આવે છે અને પ્રભુને તેમ જ તેમની માતાને વંદન કરે છે. પછી એ ઇન્દ્ર પ્રભુની માતા ઉપર અવસ્થાપિની નિદ્રા મૂકે છે. આથી તેઓ નિદ્રાધીન બને છે. પ્રભુનું પ્રતિબિંબ બનાવી તેને માતાની પાસે મૂકી એ ઇન્દ્ર પાંચ રૂપો રચે છે. એક રૂપ વડે એ પ્રભુને હાથમાં ઉપાડે છે, ખીજા રૂપથી પાછળ રહી તેમના મસ્તક ઉપર છત્ર ધરે છે, ત્રીજા અને ચોથા રૂપો વડે તેમની બંને ખાજુમાં રહી ચામરો વીંઝે છે, અને પાંચમા રૂપ વડે માગળ રહી વા ઉછાળતો અને નાચતો મેરુ પર્વત ઉપર જાય છે. ત્યાં જઇને એ ઇન્દ્ર પ્રભુને ખોળામાં લઇને જન્માભિષેક માટેની શિલા ઉપરના સિંહાસન ઉપર બેસે છે. એ દરમ્યાન બારમા દેવલોકના અચ્યુત ઇન્દ્રથી માંડીને બાકીના ૬૩ ઇન્દ્રો સ્વર્ગમાંથી આવી પહોંચે છે. તેઓ વારાફરતી ળશો વડે પ્રભુનો જન્માભિષેક કરે છે. અંતમાં બીજા દેવલોકના ઐશાન ઇન્દ્ર સૌધર્મ ઇન્દ્રની જેમ પાંચ રૂપો રચી પ્રભુને ખોળામાં લઇને સિંહાસન ઉપર બેસે છે. પછી સૌધર્મઇન્દ્ર ચાર ખળદો રચે છે અને કળશને ઠેકાણે તેમનાં આઠ શિંગડાંનો અભિષેક માટે ઉપયોગ કરે છે. એ પ્રમાણે બધા ઇન્દ્રો જન્માભિષેક કરી રહે છે. એટલે સૌધર્મ ઇન્દ્ર ફીથી પહેલાંની જેમ પાંચ રૂપો રચી પ્રભુને એમને સ્થાને લઈ જાય છે. ત્યાં જઇને તે પ્રભુના પહેલાં રચેલા પ્રતિબિંબને ઉપસંહરે છે અને પ્રભુને માતા પાસે મૂકે છે. પછી અવસ્થાપિની નિદ્રા સમેટી લઈ તે માતાને જાગૃત કરે છે. પછી એ ઇન્દ્ર પ્રભુના મહેલમાં ૩૨ કરોડ સુવર્ણ વગેરેની વૃષ્ટિ કરવા કુબેરને ફરમાવે છે. એ કુબેર તેમ કરવા જંભક દેવને આજ્ઞા કરે છે. ત્યાર ખાદ તીર્થંકરના અંગુઠામાં સૌધર્મ ઇન્દ્ર અમૃતનો સંચાર કરી તેમને પ્રણામ કરી નંદીશ્વર દ્વીપે જાય છે અને ત્યાં એ દરમ્યાન ગયેલા બીજા ઇન્દ્રોની સાથે આઠ દિવસના મહોત્સવમાં ભાગ લે છે. આ પ્રમાણે તીર્થંકરના જન્મ—કલ્યાણકનો મહોત્સવ ઉજવાય છે.

૫૭

Page #67

આર્હત જીવન જ્યોતિ કિરણ ૩૪ મું. દીક્ષા-કલ્યાણક
તીર્થંકર પ્રભુ દીક્ષા લે છે તે પૂર્વે એક વર્ષે આગળથી લોકાંતિક દેવો તેમને તીર્થ પ્રવર્તાવવા વિનવે છે. પ્રભુ તેમની આ વિજ્ઞપ્તિ સ્વીકારે છે અને ગૃહવાસનો યાગ કરવા પહેલાં તેઓ એક વર્ષ સુધી દાન દે છે. એ દાનને ‘સાંવત્સરિક દાન' કહેવામાં આવે છે. એ દાન કરતી વેળા એવું જાહેર કરવામાં આવે છે કે જેને જે જોઇએ તે તે આવીને લઇ જાય. આ સાંભળીને યાચકો પ્રભુ પાસે દાન લેવા આવે છે. એ વખતે ઇન્દ્રના આદેશથી કુબેર ભૂંભક દેવતાઓને ઘણા સમયથી ખોવાઇ ગયેલું, નાશ પામેલું, રમશાન વગેરે સ્થળોમાં ગુપ્ત રહેલું અને કોઇની પણ માલિકી વિનાનું એવું રૂપું, સોનું, રત વગેરે દ્રવ્ય લાવીને પ્રભુ સમક્ષ હાજર કરવા ફરમાવે છે. પ્રભુ એ દ્રવ્યનો દાન દેવામાં ઉપયોગ કરે છે. તેઓ સૂર્ય ઉગે ત્યારથી માંડીને તે ભોજનના સમય સુધી એટલે કે મધ્યાહ્ન સુધી રોજ દાન દે છે. આ પ્રમાણે યાચકની ઇચ્છા મુજબ દરરોજ એક કરોડ અને આઠ લાખ સુવર્ણનું દાન દેવાય છે. આ ઉપરથી જોઇ શકાશે કે ૩૬૦ દિવસનું વર્ષ ગણતાં તીર્થંકર એક વર્ષમાં ૩૮૮ કરોડ અને ૮૮ લાખ સુવર્ણનું દાન દે છે.
૫૮
સાંવત્સરિક દાન દેવાઇ રહેતાં સૌધર્મ ઇન્દ્રનું આસન કંપે છે. આ બનાવનો અવધિજ્ઞાનથી વિચાર કરતાં તે દીક્ષા-કલ્યાણકથી વાકેફગાર બને છે અને પ્રભુના જન્માભિષેકની જેમ તેમનો દીક્ષાભિષેક કરવા તૈયાર થાય છે. તે પ્રભુને મનોહર અને કિંમતી વસ્રો અને અલંકાર પહેરાવે છે. પછી પ્રભુ પાલખીમાં બેસે છે. કોઇક ઉદ્યાન આવી પહોંચતાં તેઓ એમાંથી ઉતરે છે, વસ્ત્રાદિનો યાગ કરે છે અને પોતાને હાથે પાંચ મુઠ્ઠીઓ વડે માથાના અને દાઢી મૂછના વાળનો લોચ કરે છે. આ વખતે તેઓ સિદ્ધ પરમાત્માઓની સાક્ષીએ સર્વ પાપી ક્રિયાઓનો સદાને માટે ત્યાગ કરવાની પ્રતિજ્ઞા લે છે. એ પ્રમાણે દીક્ષા લેતાં જ તેમને મન:પર્યાયજ્ઞાન થાય છે.
દીક્ષાસમયે તેઓ તપશ્ચર્યાં કરે છે. તેઓ એ તપશ્ચર્યાનું પારણું કરે છે તે વેળા જન્મ—કલ્યાણકની પેઠે દેવો ૩૨ કરોડ સુવર્ણાદિકની વૃષ્ટિ કરે છે. વિશેષમાં એ વખતે દેવો આકાશમાં રહીને દુંદુભિ વગાડે છે, પાંચે ત્રીનાં પુષ્પોની તેમ જ સુગંધી જળની વૃષ્ટિ કરે છે, અને વસ્ત્રોને ઉછાળે છે. આ પ્રમાણેનાં સુવર્ણની વૃષ્ટિ વગેરે પાંચ કાર્યો તે ‘પાંચ દિવ્યો' કહેવાય છે.
જન્મકલ્યાણકને વખતે જેમ ત્રૈલોક્યમાં આનંદ અને પ્રકાશ વ્યાપી રહે છે તેમ દ્વીક્ષા—કલ્યાણકને વખતે પણ બને છે.

Page #68

છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૩૫ મું. સમવસરણ ભાગ ૧ લો જેમ તીર્થંકર પ્રભુના ચ્યવન, જન્મ અને દીક્ષાના પ્રસંગો દેવો ધામધૂમથી ઉજવે છે તેમ એ પ્રભુને પ્રાપ્ત થયેલ કેવલજ્ઞાનનો પ્રસંગ પણું તેઓ ઉજવે છે. જે રથળમાં પ્રભુને કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તે સ્થળમાં દેવો સમવસરણ રચે છે.
સૌથી પ્રથમ તો વાયુકુમાર દેવો એક યોજન જેટલા સમવસરણ માટેના કામમાં લેવાની જમીન ઉપરથી કચરો, ઘાસ વગેરે દૂર કરે છે. પછી મેશકુમાર દેવો એ સાફ કરાયેલી જમીન ઉપર સુધી જળની વૃષ્ટિ કરે છે. ત્યાર બાદ વાન વ્યંતર દેવો સુવર્ણ, માણેક અને રત્નો વડે ભૂમિતલ રચે છે એટલે કે તેઓ એ વડે પીઠબંધ બાંધે છે. એ પીઠબંધે જમીનથી દસ હજાર હાથ જેટલું અર્થાત્ સવા ગાઉ જેટલું ઊચું રચાય છે. એને એક હાથ પહોળાં અને એકેકથી એક હાથ ઊંચાં એવાં દસ હજાર પગથિયાં રખાય છે.
પીઠબંધની ઉપર એકેકથી ઊંચા એવા ત્રણ ગઢો ગોળાકારે રચાય છે. તેમાં સૌથી પ્રથમ ભવનપતિ દેવો રૂપાનો ગઢ બનાવે છે અને એને સોનાના કાંગરાઓ રચીને શણગારે છે. તીર્થંકર પ્રભુની દેશના સાંભળવા માટે આવેલા રાજા વગેરેનાં વાહનો એ ગઢમાં રહે છે.
જમીનથી પીઠબંધ ઉપર જવા માટે દસ હજાર પગથિયાં ચઢી વ્હેતાં તરત જ એ રૂપાને ગઢ આવતો નથી, પરંતુ ૫૦ ધનુષ્ય જેટલી સપાટ જમીન ઉપર ચાલતાં એ ગઢ આગળ આવી પહોંચાય છે. એ પહેલા ગઢથી બીજ ગઢ જવા માટે ૫૦૦૦ પગથિયાં ચઢી ૫૦ ધનુષ્ય જેટલી સપાટ જમીન ઉપર ચાલવું પડે છે. એ બીજે ગઢ પહેલા અને ત્રીજા ગઢની વચ્ચે હોય છે. એ સોનાનો બનાવાય છે અને એના ઉપર રતના કાંગરા રચાય છે. જ્યોતિષ્ક દેવો એ ગઢની રચના કરે છે. તીર્થંકર પ્રભુની દેશના સાંભળવા માટે આવેલા તિર્યંચો એ બીજા ગઢમાં બેસે છે. વળી એ ગઢના ઈશાન ખૂણામાં એક દેવછંદ રચવામાં આવે છે. પ્રભુ દેશના આપ્યા પછી અહીં વિશ્રામ લે છે.
વૈમાનિક દેવો ત્રીજો ગઢ રતનો બનાવે છે, અને તેને વિવિધ જાતના મણિઓના કાંગરાઓથી શોભાવે છે. એ ગઢ આગળ આવી પહોંચવા માટે બીજા ગઢથી ૫૦૦૦ પગથિયાં ચઢવાં પડે છે.

Page #69

આહંત જીવન જ્યોતિ જમીનથી ૧૦૦૦૦+૫૦૦૦+૫૦૦૦ એટલે કે ૨૦૦૦૦ હાથ યાને અઢી ગાઉ ઊચા એવા એ ત્રીજા રામય ગઢના મધ્ય ભાગમાં સિંહાસન રચાય છે. એના ઉપર બેસીને તીર્થંકર પ્રભુ દેશના દે છે અને એ દેશના એ ગઢમાં બેઠેલા મનુષ્ય અને દેવો સાંભળે છે.
આ પ્રમાણે જે ત્રણ ગોળાકાર ગઢો રચાય છે તે દરેક ગઢની ભીંતની ઊંચાઈ ર૦૦૦ હાથ એટલે કે ૫૦૦ ધનુષ્ય જેટલી હોય છે અને એની જાડાઈ ૩૩ ધનુષ્ય જેટલી હોય છે.
દરેક ગઢને એકેક દિશામાં એકેક દરવાજો હોય છે, અને એ રન બનાવાય છે. દરવાજે દરવાજે વનવ્યંતરો ધજા, છત્ર, આઠ મંગળો, પૂતળી, પુષ્પમાળા, વેદિકા, કળશ, મણિનાં ત્રણ તરણું અને ધૂપદાની રચીને એની શોભામાં વધારો કરે છે.
સૌથી બહારના એટલે કે પહેલા ગઢના ચાર દરવાજામાંથી કોઇ પણ દરવાજે પહોંચવા માટે દસ હજાર પગથિયાંવાળી નીસરણી ચઢવી પડે છે. આ પ્રમાણે પહેલા ગઢ જવા માટે એકેક દિશામાં એકેક નસરણી હોય છે. એ પ્રત્યેક નીસરણીનું પગથિયું એક હાથ પહોળું, દરવાજાના મુખ જેટલું લાંબુ અને એક બીજાથી એક હાથ ઊંચું હોય છે. એ દરેક નીસરણીનું સૌથી નીચેનું પગથિયું વાયુકુમારે પ્રમાર્જિત કરેલી ભૂમિ ઉપર હોય છે. દસ હજારમું એટલે કે છેલું પગથિયું પીઠબંધ સાથે જોડાયેલું હોય છે, અને બાકીનાં ૯૯૯૮ પગથિયાં ભૂમિથી અદ્ધર હોય છે. એ ૧૦૦૦૦ પગથિયાં સૌથી બહારના રૂપાના ગઢની બહાર હોવાથી યોજનપ્રમાણુ સમવસરણમાં તેની ગણના કરાતી નથી. એ સૌથી બહારના ગઢની અંદરની ભીંતથી ૫૦ ધનુષ્ય જેટલી સપાટ જમીન વટાવી જતાં બીજે ગઢ જવાની નીસરણી આવે છે. એ નીસરણીને ૫૦૦૦ પગથિયાં હોય છે. આથી પ્રથમ ગઢની બહારની ભીંતથી તે બીજા ગઢની બહારની ભીંત વચ્ચેનું અંતર ૩૩ ધનુષ્ય+પ૦ ધનુષ્ય+૫૦૦૦ હાથ એટલે કે ૧૩૩૩ ધનુષ્ય જેટલું છે. બીજા ગઢની અંદરની ભીંતથી ૫૦ ધનુષ્ય જેટલી સપાટ જમીન વટાવતાં બીજા ગઢે જવાની નીસરણી આવે છે. એને પણ ૫૦૦૦ પગથિયાં હોય છે. આથી બીજા ગઢની બહારની ભીંતથી ત્રીજા ગઢની બહારની ભીંત વચ્ચે પણ ૩૩ ધનુષ્ય-પ૦ ધનુષ્ય+૫૦૦૦ હાથ એટલે કે ૧૩૩૩ ધનુષ્ય જેટલું અંતર છે.

Page #70

છઠ્ઠી કિરણાવલી ત્રીજા ગઢની અંદરની ભીંતથી ૧૩૦૦ ધનુષ્યને અંતરે તીર્થકરને બેસવા માટેના સિંહાસનની પીઠિકા રચાય છે. એ પીઠિકાનું મધ્યબિન્દુ તે આખા સમવસરણનું મધ્યબિન્દુ છે. આથી ગોળ સમવસરણની ત્રિજયા ૧૩૩૩ ધ+૧૩૩૩ ધ+૩૩ ધ૧૩૦૦ ધ એટલે કે ૪૦૦૦ ધનુષ્ય જેટલી છે. ૪૦૦૦ ધનુષ્યના બે ગાઉ થતા હોવાથી ગોળ સમવસરણનો વિખંભ ચાર ગાઉન એટલે કે એક યોજન છે. આ પ્રમાણેના સમવસરણને લોકો એક યોજન જેટલા વિરતારવાળો કહે છે.

Page #71

આહુત જીવન જ્યોતિ કિરણ ૩૬ મું. સમવસરણ ભાગ ૨ જો જેમ દેવો ગોળ સમવરણ રચે છે તેમ કેટલીક વાર તેઓ સમચોરસ સમવસરણ પણ રચે છે. સમચોરસ સમવસરણના સંબંધમાં પણ પાપીઠની રચના સુધી તે બધું કાર્ય ગોળ સમવસરણના જેવું જ હોય છે. પાદપીઠ ઉપર ગોળ ગઢો ન રચતાં ત્રણ સમચોરસ ગઢો રચવામાં આવે છે. એ દરેક ગઢની ભીંત ૧૦૦ ધનુષ્ય જેટલી જાડી હોય છે. સૌથી બહારના ગઢની અંદરની ભીંત અને વચલા ગઢની બહારની ભીંત વચ્ચે ૧૦૦૦ ધનુષ્ય જેટલું અંતર હોય છે. વચલા ગહની અંદરની ભીંત અને સૌથી અંદરના ગઢની બહારની ભીંત વચ્ચે ૧૫૦૦ ધનુષ્ય જેટલું અંતર હોય છે. સૌથી અંદરના ગઢની ચારે ભીંતો સમવસરણના મધ્યબિન્દુથી ૧૩૦૦ ધનુષ્યને અંતરે હોય છે. આથી કરીને સૌથી બહારના ગઢની અંદરની ભીંતથી સમવસરણના મધ્યબિ સુધીનું અંતર ૧૦૦૦+૧૦૦ ૧૫૦૦+૧૦૦+૧૩૦૦ એટલે કે ૪૦૦૦ ધનુષ્ય જેટલું હોય છે. જે સૌથી બહારના ગઢની ભીંતની જાડાઈ ગણવામાં ન આવે તો સમચોરસ સમવસરણની લંબાઈ તેમ જ પહોળાઈ ૮૦૦૦ ધનુષ્ય જેટલી છે. ૮૦૦૦ ધનુષ્યોનો એક યોજન થતો હોવાથી એ સમચોરસ સમવસરણનો વિરતાર એક યોજન થાય છે.
દ્વારપાળો–ગોળ તેમ જ સમચોરસ સમવસરણના સૌથી અંદરના ગઢમાં દરેક દ્વારે બબે દ્વારપાળો હોય છે. જેમકે પૂર્વ દિશામાં આવેલા રે બે વૈમાનિક દેવો, દક્ષિણ દિશામાં આવેલા દ્વારે બે વ્યંતરો, પશ્ચિમ દિશામાં આવેલા કારે બે
જ્યોતિષ્કો અને ઉત્તર દિશામાં આવેલા કારે બે ભવનપતિઓ હોય છે. એ પ્રમાણે વચલા ગઢના ચાર દ્વારે અનુક્રમે ચારે નિકાયની જ્યા, વિજ્યા, અજિતા અને અપરાજિતા એ નામની બે બે દેવીઓ પ્રતિહારિણી તરીકે ઊભી રહે છે. જ્યાના હાથમાં અભય, વિજયાના હાથમાં પાશ, અજિતાના હાથમાં અંકુશ અને અપરાજિતાના હાથમાં મુદ્રર હોય છે. સૌથી બહારના ગઢના દ્વારે એકેક દેવ હોય છે. એ ચારનાં નામો અનુક્રમે તુંબરુ, ખટ્વાંગધારી, મનુષ્યમતકમાલાધારી અને જટામુકુટમંડિત છે.
વજ–હજાર યોજનના દંડવાળા અને નાની નાની ઘંટડીઓ અને વાવટાઓથી યુક્ત એવા ધર્મધ્વજ, માનવજ, ગજવ્રજ અને સિંહબ્રજ નામના ચાર દવજ સમવસરણની બહાર ચારે દિશામાં હોય છે.

Page #72

છ કિરણાવેલી અશોકવૃક્ષ—વ્યંતરો સમવસરણની બરાબર મધ્યમાં મણિપીઠ રચે છે. એ મણિપીઠ ર૦૦ ધનુષ્ય જેટલું લાંબું, એટલું જ પહોળું અને તીર્થંકર પ્રભુના દેહ જેટલું ઊંચું હોય છે. પૃથ્વીતળથી અઢી ગાઉ ઉચે જઈએ ત્યારે એ મણિપીઠ આવે છે. એના ઉપર તેઓ અશોક વૃક્ષની રચના કરે છે. એ વૃક્ષની ઊંચાઈ તીર્થંકર પ્રભુના શરીરથી બાર ગણી રાખવામાં આવે છે અને એનો ઉપરનો ઘેરાવો એક યોજનથી કંઈક વધારે હોય છે. તીર્થંકરને જે વૃક્ષ નીચે કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું હોય તે વૃક્ષને ચૈત્યવૃક્ષ' કહેવામાં આવે છે. દેવો એ ચૈત્યવૃક્ષને અશોકવૃક્ષના ઉપર રચે છે.
સિંહાસન વગેરે-વ્યંતરો અશોક વૃક્ષની નીચે દેવછંદકના મધ્ય ભાગમાં પાપીઠથી યુક્ત અને પૂર્વ દિશા તરફ મુખવાળું એક સિંહાસન રચે છે. એ સિંહાસન રતોનું બનાવેલું હોય છે, અને એના ઉપર, એકના ઉપર એક એમ ત્રણ છત્રો હોય છે. વળી એ સિંહાસનની બન્ને બાજુએ બે યક્ષો રનથી જડેલ અને સુવર્ણની દાંડીવાળાં ચામરો લઈને ઊભા રહે છે. વળી એ સિંહાસનની આગળ સોનાના કમળમાં રહેલું રફાટિકનું એક ધર્મચક્ર હોય છે. તીર્થંકર સમવસરણમાં પૂર્વ દ્વારથી પ્રવેશ કરી, ચૈત્યવૃક્ષની પ્રદક્ષિણા કરી અને તીર્થને નમસ્કાર કરી પૂર્વ તરફના સિંહાસન ઉપર આરૂઢ થાય છે. એ વખતે વ્યંતર દક્ષિણ, ઉત્તર અને પશ્ચિમ એ ત્રણ દિશાઓમાં રતનું એકેક સિંહાસન રચે છે અને તેને બબ્બે ચામર, ત્રણ ત્રણ છત્ર અને એકેક ધર્મચક્રથી અલંકૃત કરે છે. વળી તેઓ એ ત્રણે સિંહાસન ઉપર પ્રભુનું એકેક આબેહુબ પ્રતિબિંબ વિક છે. આથી પ્રભુને ચાર મુખો અને ચાર શરીરો હોય એમ જણાય છે તેમ જ વળી દેશના સાંભળવા આવેલને એમ લાગે છે કે પ્રભુ મારી સંમુખ જુએ છે.
બાર પર્ષદાઓ સમવસરણમાં જે માનવો અને દેવો તીર્થકરની દેશના સાંભળવા આવે છે તેને બાર વિભાગો પાડવામાં આવ્યા છે. આ પ્રત્યેક વિભાગને
પર્ષદા' કહેવામાં આવે છે. (૧) ગણધરો વગેરે સાધુઓની, (૨) વૈમાનિક દેવીઓની, (૩) સાધ્વીઓની, (૪) જ્યોતિષ્ક દેવીઓની, (૫) વ્યંતર દેવીઓની, (૬) ભવનપતિ દેવીઓની, (૭) જયોતિષ્ક દેવોની, (૮) વ્યંતર દેવોની, (૮) ભવનપતિ દેવોની, (૧૦) વૈમાનિક દેવોની, (૧૧) પુરુષોની અને (૧૨) સ્ત્રીઓની એમ બાર પર્ષદા હોય છે,

Page #73

આર્હુત જીવન જ્યોતિ
ગણધર વગેરે સાધુઓ, વૈમાનિક દેવીઓ અને સાધ્વીઓ એ ત્રણ પષૅદાઓ પૂર્વ બાજુથી પ્રવેશ કરી અગ્નિકોણમાં ઉપસ્થિત થાય છે. એટલે કે તીર્થંકર ઐય વૃક્ષને પ્રદક્ષિણા કરી પૂર્વાભિમુખે સિંહાસન ઉપર બેસે ત્યાર બાદ ગણધરો તેને ત્રણ પ્રદક્ષિણા કરીને સ્વસ્થાને બેસે છે. ત્યાર પછી કેવલજ્ઞાનીઓ તીર્થંકરની અને ચૈત્યવૃક્ષની ત્રણ વાર પ્રદક્ષિણા કરીને ગણધરોની પાછળ બેસે છે. તીર્થંકરાદિકને નમસ્કાર કરીને મન:પર્યાયજ્ઞાનીઓ કેવલજ્ઞાનીઓની પાછળ બેસે છે. એવી રીતે નિરતિશય સંયમીઓ મનઃ પર્યાયજ્ઞાનીઓને પણ નમસ્કાર કરીને તેમની પાછળ બેસે છે. આ બધાની પાછળ વૈમાનિક દેવીઓ તીર્થંકરાદિકને નમસ્કાર કરી ઊભી રહે છે અને તેમની પાછળ તીર્થંકર તેમ જ સાધુવર્ગને પ્રણામ કરી સાધ્વીઓ ઊભી રહે છે.
૪
ભવનપતિ, વ્યંતર અને જ્યોતિષ્ક એ ત્રણ નિકાયની દેવીઓ દક્ષિણ બાજુથી દાખલ થઇ નૈઋત્યકોણમાં, ભવનપતિ, વ્યંતર અને જ્યોતિક દેવો પશ્ચિમ તરફથી આવી વાયવ્યકોણમાં અને ઇન્દ્ર વગેરે વૈમાનિક દેવો, નૃપતિ વગેરે મનુષ્યો અને તેમનો સ્ત્રીવર્ગ ઉત્તર દિશાથી આવીને ઈશાનકોણમાં ઉપસ્થિત થાય છે. એકેકી શિામાં ત્રણ ત્રણ પર્ષદાઓ હોય છે. પહેલી અને છેલ્લી દિશામાં સ્ત્રી અને પુરુષો બંને હોય છે, જ્યારે બાકીની બે દિશાઓમાં અનુક્રમે સ્રીવર્ગ અને પુરુષવર્ગ જ હોય છે.
ઉપર દર્શાવેલી ખાર પષદાઓમાંથી સાધુઓ ઉત્કટિક આસને રહીને તીર્થંકરની દેશનાનું શ્રવણ કરે છે, જ્યારે સાધ્વીઓ અને વૈમાનિક દેવીઓ ઊભી રહીને અને બાકીની નવ પબંદાઓ તો બેઠી બેઠી પ્રભુની દેશનાનું શ્રવણ કરે છે એમ આવસયની સુષ્ણુિમાં કહેલું છે. આવસ્યયની વૃત્તિમાં તો ચારે નિકાયની દેવીઓ અને સાધ્વીઓ એમ પાંચ પર્ષદાઓ ઊભી રહીને પ્રભુની દેશનાનું શ્રવણ કરે છે અને બાકીની સાત પર્ષદાઓ બેસીને તેનું શ્રવણ કરે છે એવો ઉલ્લેખ છે.
૧ ભવનપતિની દેવીઓની પાછળ જ્યોતિષની દેવીઓ અને તેની પાછળ અંતરની દેવીઓ ઊભી રહે છે.

Page #74

છઠ્ઠી કિરણાવલી
કિરણ ૩૭ મું. અંગારમર્દિક આચાર્ય ગુર–વિદ્યાર્થીઓ! આજે હું તમને અંગારમઈક નામના એક આચાર્યની વાત
કહું છું. એ આચાર્યમાં મોક્ષે જવાની યોગ્યતા હતી નહિ એટલે કે તેઓ અભવ્ય હતા. તેમને પાંચસે શિષ્યો હતા. તેઓ એક દિવસ પોતાના શિષ્યો સાથે એક નગર તરફ જતા હતા. તે નગરમાં એક ગીતાર્થ આચાર્ય રહેતા હતા. એ ગીતાર્થ આચાર્યને સ્વમ આવ્યું કે આજે પાંચસે હંસોનું એક ટોળું આવે છે. સાથે સાથે તેમનો માલિક એક કાગડો પણ આવે છે. આ સ્વમનો વિચાર કરતાં તેમને સમજાયું કે પાંચસે હંસો તે પાંચસે ભવ્ય સાધુઓ હોવા જોઈએ, અને કાગડો એ તેમનો નાયક અભવ્ય હોવો જોઈએ. આથી એ ગીતાર્થ આચાર્ય બીજા સાધુઓને ખબર આપી કે આજે આવનારા તમામ સાધુઓ ભવ્ય છે, પરંતુ તેમના ગુરુ અભવ્ય છે.
અંગારમઈક આચાર્ય તેમ જ તેમના પાંચસે શિષ્યો આવ્યા પછી ગીતાર્થ આચાર્યો એ પાંચસે સાધુઓને જણાવ્યું કે તમે જેમની સેવા કરો છો તેઓ તો અભવ્ય જીવ છે. તમે આ વાત જાણતા ન હતા ત્યાં સુધી તમે તેમનો ત્યાગ ન કર્યો તેની હરકત નહિ, પરંતુ હવે તમારે તેમની સાથે છોડી દેવો જોઈએ. આનું કારણ એ છે કે આપણું જૈન શાસનમાં ઉપરટપકેનાં ત્યાગ, તપ અને સંયમની કિંમત નથી. જો કેવળ દેખાવપૂરતાં ત્યાગ, તપ કે સંયમની કિંમત અંકાતી હોય તો પછી દુનિયામાં જેમને કપડાં વગેરે પૂરાં મળતાં નથી તે બધાં નિષ્પરિગ્રહી ગણાય, જેઓ અજ્ઞાનતપશ્ચર્યા કરે છે તે બધાં તારવી ગણાય, અને જેઓ સાચો સંયમ નહિ પાળવા છતાં સંયમી હોવાનો ડોળ કરે છે તેઓ પણ સંયમી ગણાય. આથી જે ત્યાગ, તપ અને સંયમ દેખાવપૂરતાં ન હોય પરંતુ જે ખરા હૃદયથી સેવાતાં હોય તેની જ કિંમત છે.
આ સાંભળીને પાંચસે સાધુઓએ પૂછ્યું કે અમારા ગુરુ અયોગ્ય આત્મા છે તેની અમને કોઈ રીતે પ્રતીતિ થઈ શકે તેમ છે ? ગીતાર્થે આચાર્ય કહ્યું કે હા. આજે રાત્રે તમે ઊંઘશો નહિ, પરંતુ જે બને તે જોયા કરશો. આમ કહ્યા પછી ગીતાર્થે આચાર્ય જવા આવવાના અમુક માર્ગ ઉપર પગ વડે દબાતા ચું ચું અવાજ આવે તેમ કોલસાની નાની નાની કાંકરીઓ છાનામાના પથરાવી. રાત્રે

Page #75

આહત જીવન જ્યોતિ બધા સૂઈ ગયા પણ પેલા પાંચસે સાધુઓ જાગતા રહ્યા. એમાંના કેટલાક માતર કરવા માટે બહાર જવા ઊડ્યા, પરંતુ ચું ચું અવાજ આવવાથી રખે ને કોઈ જીવ ચંપાઈ જતા હોય એમ ધારી તેઓ પાછા ફર્યા. કેટલાકથી ન રહેવાયું તેઓ કંપતે હૃદયે સાચવી સાચવીને પગ મૂકીને બહાર ગયા અને પાછા પોતાને સ્થાને આવ્યા. એવામાં પેલા અભવ્ય આચાર્ય બહાર જવા નીકળ્યા. તેમણે ચાલવા માંડ્યું એટલે શું ચું અવાજ થવા લાગ્યો. તેમણે આસપાસ જોયું તો બધા ઊંઘતા જણાયા. તેઓ બોલી ઊઠ્યા કે જ્ઞાનીનાં જીવડાં કેવું ચું ચું બોલે છે. પગ પોલે પોલે ન મૂકતાં તેમણે ભાર દઈને પગ મૂકવા માંડ્યા. એવી રીતે તેઓ બહાર ગયા અને પાછા ફર્યા. આ જોઈને પાંચસે સાધુઓને વિચાર આવ્યો કે આ જ આપણું ગુરુ જીવદયાનું નિરૂપણ કરે છે ત્યારે આપણું હૃદય પીગળાવી નાખે છે, અને પોતે તો જરા યે દયા પાળતા જ નથી. આ શું કહેવાય? આ તો હાથીના દેખાડવાના અને ચાવવાના દાંત જુદા હોય તેવું થયું. સવાર પડતાં એ પાંચસે સાધુઓએ અંગારમદકને તજી દીધા.
આ વાત સાંભળી નલિનચન્દ્ર બોલી ઊઠ્યો કે ગુરુજી ! શું અભવ્યમાં એવું બળ હોય કે તેઓ જીવદયાનું સચોટ સ્વરૂપ સમજાવી શકે ? ગુરુ-હા. કેટલાક અભવ્ય જીવો સાડા નવ પુવ સુધી અભ્યાસ કરી શકે છે,
વળી તેઓ સંયમ તો માખીની પાંખ પણ ન દુભાય તેવો પાળતા હોય
એમ બહારથી જણાય. વિપિનચન્દ્ર–ગુરુજી ! અભવ્યને દીક્ષા લેવાનું શું કારણ હશે? ગુરુદેવાધિદેવ તીર્થંકરની ગાદ્ધિ, સમવસરણની રચના, દેવોનું પ્રભુ પાસે
આવવું ઇત્યાદિ જોઈને અભવ્ય જીવો પણ સંયમ લેવા લલચાય છે. વળી દીક્ષા લેવાથી લોકમાં પૂજાપાત્ર બનાય અને મરણ થતાં વર્ગ જવાય એવો દીક્ષાનો મહિમા જાણી તેઓ તેમ કરે છે. જૈન શાસનમાં આવી દીક્ષાની ગણના કરાતી નથી, કેમકે મેરુ પર્વત જેટલો ઓધા અને મુહપત્તિનો ઢગલો થાય એટલી બધી વાર દીક્ષા લીધી હોય, પરંતુ સાચા હૃદયથી તે પાળી ન હોય તો તે વ્યર્થ છે. વાતે વહાલા વિદ્યાર્થીઓ! જે કંઈ સારું કાર્ય કરો તે ખરા દિલથી કરજો, લોમાં વાહવાહ મેળવવા માટે કે દુનિયાને દેખાડવા માટે કરશો નહિ.

Page #76

છઠ્ઠી કિરણાલી કિરણ ૩૮ મું. આઠ પ્રવચનમાતા કર્મને આવવાના માર્ગોને રોકવાના વિવિધ ઉપાયો છે. જેમકે સમિતિ, ગુપ્તિ, મુનિધર્મ, ભાવના, પરીષહો ઉપર વિજ્ય, ચારિત્ર અને તપ. એમાંના સમિતિ અને ગુપ્તિ એ બે ઉપાયોનું સ્વરૂપ આપણે અહીં વિચારીશું.
કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ શરીરથી, મનથી કે વચનથી થાય છે. એથી પ્રવૃત્તિઓને (૧) કાયિક, (૨) વાચિક અને (૩) માનસિક એમ ત્રણ પ્રકારો પડે છે. આ પ્રવૃત્તિઓ શુભ તેમ જ અશુભ હોઈ શકે છે. જે પ્રવૃત્તિ મુનિવરને કરવા જેવી હોય તે પ્રવૃત્તિ કરવી તે “સમિતિ' કહેવાય છે અને જે પ્રવૃત્તિ ન કરવા જેવી હોય તે પ્રવૃત્તિ ન કરવી તે “ગુપ્તિ' કહેવાય છે. આથી સમજાશે કે બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધા વડે મન, વચન અને કાયાને ખોટે રસતે જતાં અટકાવવા એ ગુપ્તિ' છે.
આપણે ઉપર જોઈ ગયા તેમ જેકે દરેક યોગ્ય પ્રવૃત્તિને “સમિતિ કહી શકાય તેમ છે, છતાં એ તમામને પાંચ વર્ગોમાં સમાવેશ થઈ શક્તો હોવાથી સમિતિઓ પાંચ ગણાવાય છે. જેમકે (૧) ઈસમિતિ, (૨) ભાષાસમિતિ, (૩) એષણાસમિતિ, (૪) આદાનનિક્ષેપસમિતિ અને (૫) ઉત્સર્ગસમિતિ.
ઈસમિતિ—ઈ એટલે ચાલવું. કોઈ પણ જંતુને ઈજા ન થાય તેવી રીતે સંભાળીને ચાલવું તે “ઈસમિતિ' કહેવાય છે. ઈસમિતિ પાળનારા મુનિવર ધોંસરી જેટલી એટલે કે સાડા ત્રણ હાથ જેટલી દષ્ટિ સનમુખ રાખી નીચું જોઈને ચાલે.
ભાષાસમિતિ–સાચું, હિતકારી, ખપપૂરતું અને સંદેહ વિનાનું વચન બોલવું તે “ભાષાસમિતિ' કહેવાય છે.
એષણાસમિતિ–સાધુજીવનનો નિર્વાહ થાય તે માટે જે નિર્દોષ સાધનોની જરૂર હોય તે મેળવવા માટે સાવધાનપણે પ્રવૃત્તિ કરવી તે “એષણાસમિતિ કહેવાય છે.
આદાનનિક્ષેપસમિતિ–આદાન એટલે લેવું અને નિક્ષેપ એટલે મૂકવું. કોઈ પણ વસ્તુને લેતી કે મૂક્તી વેળા તેને બરાબર જોઈ અને પ્રમાઈને તેમ કરવું તે “આદાનનિક્ષેપસમિતિ” કહેવાય છે.
ઉત્સર્ગસમિતિ અહીં ઉત્સર્ગનો અર્થ ત્યાગ કરવાનો છે. જે ચીજો

Page #77

આહત જીવન જ્યોતિ કામની ન હોય તેને બરાબર જોઈ અને પ્રમાઈને નિર્જીવ સ્થળમાં ત્યજી દેવી તે ઉત્સર્ગસમિતિ” કહેવાય છે. આને “પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિ પણ કહેવામાં આવે છે
કોઈ પણ જાતની અયોગ્ય પ્રવૃત્તિઓથી અલગ રહેવું તે “ગુપ્તિ છે આ પ્રમાણે જોકે ગુપ્તિની સંખ્યા અગણિત થાય છે, છતાં એ બધી ગુપ્તિઓનો ત્રણમાં સમાવેશ થઈ શકે તેમ છે. એ ત્રણને અનુક્રમે (૧) કાયગુપ્તિ, (૨) વચનગુપ્તિ અને (૩) મોગુપ્તિ કહેવામાં આવે છે.
કાયગુણિ કોઈ પણ ચીજ લેતી મૂકતી વેળા કે ઉઠતા બેસતાં કે બીજી કોઈ શરીર વડે ક્રિયા કરતાં અકાર્ય ન થઈ જાય તેવી રીતે શરીરની પ્રવૃત્તિ ઉપર કાબુ રાખવો તે “કાયગુપ્તિ' કહેવાય છે.
વચનગુપ્તિ બને ત્યાં સુધી મૌન સેવન કરવું અને બોલવાનો પ્રસંગ આવતાં વાણી ઉપર કાબુ રાખી બોલવું તે “વચનગુપ્તિ' કહેવાય છે.
મનોગુમિ-દુષ્ટ વિચારોનો તેમ જ સારાનરસા એટલે કે મિશ્રિત વિચારોનો ત્યાગ કરવો અને શુભ વિચાર કરવા તે “મનગુપ્તિ' કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે જોકે સમિતિ અને ગુપ્તિમાં કેટલેક અંશે સમાનતા રહેલી છે, તેમ છતાં એ બંનેને જુદી ગણવાનું કારણ એ છે કે સમિતિમાં યોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનું પ્રવર્તન મુખ્ય છે અને અયોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનો નિષેધ ગૌણ છે. ગુપ્તિમાં એથી વિપરીત હકીકત છે, કેમકે ત્યાં અયોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનો નિષેધ મુખ્ય છે અને યોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનું પ્રવર્તન એ ગૌણ છે.
પાંચ સમિતિઓ અને ત્રણ ગુપ્તિઓના સમૂહને “આઠ પ્રવચનમાતા' કહેવામાં આવે છે. ચારિત્ર એ મુનિઓનું શરીર ગણી શકાય. એ ચારિત્રની ઉત્પત્તિ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિને આભારી છે. વળી એ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા ચારિત્રરૂપ શરીરનું રક્ષણ અને પોષણ આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ કરે છે. વિશેષમાં એ આઠ ચારિત્રરૂપ શરીરને અતિચારરૂપ મેલ લાગતાં તેનું સંશોધન કરે છે. આ પ્રમાણે પાંચ સમિતિઓ અને ત્રણ ગુક્તિઓ માતાની પેઠે જનન, પરિપાલન અને સંશોધનરૂપ ક્રિયાઓ કરે છે એથી એને આઠ પ્રવચનમાતા' કહેવામાં આવે છે. એની આરાધના માટે જે તપ કરવામાં આવે છે તેને “અષ્ટપ્રવચનમાતૃતપ' કહેવામાં આવે છે,

Page #78

છઠ્ઠી કિરણાવલી
કિરણ ૩૯ મું. ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી
ઈશ્વરે જગતને ઉત્પન્ન કર્યું છે એ હકીકત જૈન દર્શનને માન્ય નથી. આ દર્શન પ્રમાણે તો જગત્ની કઢી શરૂઆત થઇ જ નથી તેમ જ એવો એક પણ દિવસ આવનાર નથી કે જ્યારે જગત્ હશે જ નહિ. આથી તો જૈન દર્શન જગને અનાદિ અને અનંત માને છે. આનો અર્થ એ નથી કે જગન્ના કોઇ પણ ભાગમાં કદી કશો ફેરફાર જ. થતો નથી. આપણે જે ભાગમાં રહીએ છીએ એ ભરતક્ષેત્રમાં તથા બાકીનાં ચાર ભરતક્ષેત્રોમાં તેમ જ પાંચે ઐરાવતક્ષેત્રોમાં હવાપાણી, આખાદી, શરીરનું પરિમાણુ, આયુષ્ય, ખળ વગેરે બાબતમાં સદા ફેરફાર થયા કરે છે. અમુક વખત સુધી હવાપાણી વગેરેમાં ધીરે ધીરે સુધારો થતો રહે છે અને અમુક વખત સુધી એમાં ધીરે ધીરે બગાડો થતો જાય છે. આ પ્રમાણેના બે જાતના વખતોને જૈન દર્શનમાં ઉત્સર્પિણી કાળ અને અવસર્પિણી કાળ તરીકે ઓળખાવેલા છે.
ઉત્સર્પિણી કાળની શરૂઆતમાં મનુષ્યલોકની સ્થિતિ અનિચ્છનીય હોય છે, પરંતુ ધીરે ધીરે તે સુધરતી જાય છે અને અંતમાં તે ઘણી જ સુધરી જાય છે. આ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણી કાળ આખાદી, આયુષ્ય, બળ વગેરે આશ્રીને ચઢતો કાળ છે. એના પછી ધીરે ધીરે બગાડો દાખલ થતો જાય છે, અને તે વધતાં વધતાં છેક છેલ્લી હદ સુધી પહોંચી જાય છે. આ પ્રમાણે ચઢતી પછી પડતીનો પ્રારંભ થાય છે. એ પડતીનો વખત ‘અવસર્પિણી કાળ' કહેવાય છે કેમકે તે ઉતરતો કાળ છે. અવસર્પિણી પછી ફરીને ઉત્સર્પિણીની શરૂઆત થાય છે અને એના પછી વળી અવર્પિણીની શરૂઆત થાય છે. આ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીની ઘટમાળ સદા ચાલુ રહે છે. ઉત્સાપણી અને અવસર્પિણી મળીને એક કાળચક્ર અને છે. અત્યાર સુધીમાં આવાં અનંત કાળચક્રો પસાર થઇ ગયાં છે અને હજી એવા અનંત પસાર થઇ જશે.
વૈદિક હિંદુઓએ કાળના (૧) કૃત, (૨) દ્વાપર, (૩) શ્વેતા અને (૪) કલિ એવા ચાર વિભાગો પાડ્યા છે. તેઓ આ દરેકને ‘યુગ' કહે છે. કૃત અધા યુગોમાં ચઢિયાતો છે. એના કરતાં દ્વાપર આબાદી વગેરેમાં ઉતરતો છે. એનાથી ત્રેતા ઉતરતો છે અને કલિ તો સૌથી ઉતરતો છે. આ ઉપરથી કૃત વગેરે ચાર યુગોને આપણે અવર્પણી કાળ તરીકે ઓળખાવી શકીએ,

Page #79

આહત જીવન જ્યોતિ પ્રત્યેક ઉત્સર્પિણીના તેમ જ અવસર્પિણીના પણ છ છ વિભાગ પાડવામાં આવ્યા છે. આ દરેક વિભાગને સંસ્કૃતમાં “અર અને ગુજરાતીમાં આરા' કહેવામાં આવે છે. ભારતવર્ષમાં અત્યારે અવસર્પિણી કાળ પ્રવર્તે છે. આને હુંડાવસર્પિણ” કહેવામાં આવે છે. આનો અત્યારે પાંચમો આરો ચાલે છે. વૈદિક હિંદુઓ આને કલિયુગના નામથી ઓળખાવે છે.
અવસર્પિણીના છ આરાઓ છે. એનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે –
(૧) સુષમસુષમા, (૨) સુષમા, (૩) સુષમદુઃષમા(૪) દુષમસુષમા, (૫) દુષમા અને (૬) દુઃષમદુઃષમા.
ઉત્સર્પિણીના પણ છ આરાઓ છે. એને નીચે મુજબનાં નામોથી ઓળખાવવામાં આવે છે -
(૧) દુઃષમદુઃષમા, (૨) દુ:ષમા, (૩) દુષમસુષમા, (૪) સુષમદુષમા, (૫) સુષમા અને (૬) સુષમસુષમા.
આ ઉપરથી જણાશે કે અવસર્પિણીના છ આરાઓ પૂર્ણ થતાં એના પ્રતિલોમ ક્રમથી ઉત્સર્પિણીના છ આરાઓની શરૂઆત થાય છે એટલે કે દુષમદુઃષમા પછી સુષમસુષમાથી શરૂઆત થતી નથી, પરંતુ દુઃષમદુઃષમા વગેરે છની અનુક્રમે શરૂઆત થાય છે.
સુષમસુષમાનો અર્થ એ છે કે આ આરા દરમ્યાન લોકો અત્યંત સુખી હોય છે. સુષમામાં લોકો ઓછા સુખી હોય છે. સુષમદુષમામાં લોકોને સુખ ઘણું મળે છે અને દુઃખ ઓછું ભોગવવું પડે છે. દુષમસુષમામાં તેમને દુઃખ વધારે અને સુખ ઓછું હોય છે. દુષમામાં સુખને બદલે દુઃખ હોય છે. દુઃષમદુઃષમામાં તે લોકોને ઘણું જ દુઃખ ભોગવવું પડે છે.
સુષમસુષમા નામનો આરો ચાર કોડાકોડી સૂક્ષ્મ અદ્ધાસાગરોપમ જેટલો છે. સુષમા ત્રણ કોડાકોડી સૂક્ષ્મ અદ્દાસાગરોપમ જેટલો અને સુષમદુષમા બે કોડાકોડ સૂક્ષ્મ અદ્દાસાગરોપમ જેટલો છે. દુષમસુષમાનું પ્રમાણ એક કોડાકોડી સૂક્ષ્મ અદ્દાસાગરોપમમાંથી ૪ર૦૦૦ વર્ષ બાદ કરીએ એટલું છે. દુષમા તેમ જ દુષમદુઃષમા એ બંને આરાઓ એકવીસ એકવીસ હજાર વર્ષના છે. આ પ્રમાણે આ બંને આરાઓ સિવાય બીજા બધા આરાઓનું પ્રમાણ
છે. આ વાત મુકુમારમાંથી ૪૨૦૦૦

Page #80

છઠ્ઠી કિરણાવલી
૭૧ આ ઉપરથી સમજાયું હશે કે ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી એ બંને કાળના વિભાગો વર્ષોમાં સમાન છે, કેમકે બંનેનું માપ અડધા કાલચક્ર એટલે દસ કોડાકોડી સાગરોપમ જેટલું છે, પરંતુ એક ચઢતો કાળ છે. અને બીજો ઉતરતો કાળ છે.
દરેક ક્ષેત્રમાં વારાફરતી બધા એ આરાઓ પ્રવર્તતા નથી. ભારત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં જ છયે આરાઓ પ્રવર્તે છે. બાકીનાં ક્ષેત્રોમાં તો સદા અમુક આરા દરમ્યાન જેવી સ્થિતિ હોય તેવી લગભગ રહે છે. જેમકે ઉત્તરકુર અને દેવકુરુ એ બંનેમાં નિરંતર સુષમસુષમા, હરિવર્ષ અને સમ્યક વર્ષમાં સદા સુષમા, હૈમવત અને હૈરણ્યવત એ બે ક્ષેત્રોમાં સર્વદા સુષમદુઃષમા તથા મહાવિદેહમાં હમેશાં દુષમસુષમા જેવી સ્થિતિ પ્રવર્તે છે.
જૈન ગ્રંથોમાં ત્રીજા અને ચોથા આરાનું જેટલું વિરતારથી વર્ણન જોવાય છે તેટલું બીજા આરાઓનું જેવાતું નથી. આનું કારણ એ છે કે આ બે આરાઓ સિવાયના આરાઓમાં ખાસ નોંધવા લાયક બનાવો બનતા નથી. ત્રીજા અને ચોથા આરામાં તો ભરત અને ઐરાવત ક્ષેત્રમાં નિયમિત રીતે કેટલાક ઉત્તમ પુરુષો જન્મે છે. દાખલા તરીકે ચોવીસ તીર્થંકરો, બાર ચક્રવર્તીઓ, નવ બળદેવો, નવ વાસુદેવો અને નવ પ્રતિવાસુદેવો. આ ૬૩ ઉત્તમ જનોને “શલાકાપુરુષ” કહેવામાં આવે છે.

Page #81

આર્વત જીવન જ્યોતિ કિરણ ૪૦ મું. સામાન્ય કેવલીઓના પ્રકારો એક દહાડો નિરંજના સામાન્ય કેવલી એટલે શું તે રમાને પૂછતી હતી. રમાએ જવાબ આપ્યો કે જેમને કેવલજ્ઞાન થયું હોય તે બધા “સામાન્ય કેવલી' કહેવાય છે. નિરંજના–ત્યારે તો તીર્થંકર પણ સામાન્ય કેવલી ખરાને? રમા–હા, પણ એમનામાં કેટલીક વિશેષતાઓ રહેલી છે. એથી એમને - સામાન્ય કેવલી ન કહેતાં એમને “તીર્થકર' કહેવામાં આવે છે. નિરંજના–એ વિશેષતાઓ શી છે વારુ? રમ–એક તો એ કે તીર્થંકર પ્રભુ પુણ્યમાં સૌથી ચઢિયાતા હોય છે. નિરંજનાહા, એ તો હું જાણું છું. રમા–બીજું, તીર્થકર પ્રભુનું ચ્યવન થતાં તેઓ માતાના ગર્ભમાં આવે છે ત્યારે
તેમની માતા ચૌદ મો જુએ છે, જયારે સામાન્ય કેવલીની બાબતમાં
એવો નિયમ નથી. આ ચૌદ સ્વમો તો તું શીખી ગઈ છે ને? નિરંજા–હા, થોડા જ દિવસ ઉપર એ શીખી ગઈ છું. આ બે વિશેષતા
સિવાય બીજી વિશેષતાઓ છે? રમા ઘણી. નિરંજના ત્યારે થોડીકે ગણાવો. રમા–સાંભળ.
(૧) તીર્થકરને ગર્ભાવસ્થામાં જ મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન હોય છે. (૨) તેઓ સ્વયંબુદ્ધજ છે, કેમકે તેઓ પોતાની મેળે બોધ પામી દીક્ષા લે છે. (૩) તેઓ દીક્ષા લે છે તે જ વખતે તેમને મન પયયજ્ઞાન થાય છે. (૪) તીર્થકરનાં પાંચ કલ્યાણકો હોય છે અને ઇન્દ્રો એ બહુ ધામધૂમથી
ઉજવે છે. (૫) તીર્થકરને દેહ રૂપ રૂપનો ભંડાર હોય છે. (૬) એમની વાણીમાં અનેક ગુણો રહેલા હોય છે. પશુપંખીઓ પણ એમનો ઉપદેશ સમજી શકે છે. સર્વ જીવોના તમામ સંશય એકી સાથે જ ક્ષણમાં છેદી શકે એવું એમની વાણમાં પાણી હોય છે. એમની વાણી માંથી અમૃત ઝરે છે. એમના શબ્દેશબ્દમાં પરોપકારની ભાવના રહેલી હોય છે. એમના ઉપદેશમાં અનેક જીવોને તારવાની શક્તિ હોય છે.

Page #82

૭૩
છઠ્ઠી કિરણાવેલી એમના ઉપદેશથી કેટલાક મનુષ્યો તો દીક્ષા પણ લે છે, જ્યારે કેટલાક શ્રાવકોનાં વ્રત ગ્રહણ કરે છે, કેટલાકને સામાન્ય ધર્મની રુચિ થાય છે અને કેટલાક ભદ્ર પરિણામવાળા બને છે. આ બધા મનુષ્યોને એમના સંધ તરીકે ઓળખાવાય છે. એનું બીજું નામ “તીર્થ છે. એની સ્થાપના તીર્થંકરને હાથે જ થાય છે. તે માટે તો તેઓ “તીર્થંકર' કહેવાય છે. (૭) સામાન્ય કેવલી તીર્થકરના સમવસરણમાં ઘણુંખરું હાજર રહે છે. (૮) દરેક તીર્થકર ઉપદેશ આપે જ, જયારે દરેક સામાન્ય કેવલી ઉપદેશ
આપતા નથી. કેટલાક સામાન્ય કેવલીઓ તો પૂછે તેટલા જ પ્રશ્નોનો ઉત્તર આપે છે. આથી તે એમને મૂકેવલી'
કહેવામાં આવે છે.. (૮) તીર્થકરને કેવલજ્ઞાન અંતસમયે થતું નથી પણ ઘણાં વર્ષો પૂર્વે
થાય છે, જ્યારે કેટલાક સામાન્ય કેવલીઓને આયુષ્ય અંતર્મુહૂર્ત જેટલું બાકી રહ્યું હોય ત્યારે થાય છે અને એથી તે તેઓ
“અંતકૃત્યેવલી” કહેવાય છે. નિરંજન-મૂકેવલી અને અંતકૃકેવલી એ નામે તે મેં આજે જ જાણ્ય રમા એવું એક બીજું નામ પણ છે. નિરંજના–કયું વારુ ? રમા–અશ્રુત્વાકેવલી. નિરંજના–તેમની શી વિશેષતા છે? રમા–તેઓ પણ એક જાતને સામાન્ય કેવલી છે. તેઓ જે ભવમાં કેવલજ્ઞાની
બને છે તે ભવમાં તેમણે ધર્મનો ઉપદેશ સાંભળેલો હોતો નથી. વળી તેઓ ધર્મનો ઉપદેશ આપતા નથી પણું ઉદાહરણ કહે છે કે પ્રશ્નનો ઉત્તર આપે છે. વિશેષમાં તેઓ કોઇને દીક્ષા આપતા નથી.
A
,
,
1
-
-
-
- -

Page #83

અર્થસૂચી
એકાંતમય = બધી જ રીતે અને બધા જ સંયોગોમાં આ જ પ્રમાણે એવી.
અંતરદ્વીપ = એક જાતના ટીપ. હિમવાનું પર્વતની હાથીના દંકૂશળના આકારની ચાર દાઢા લવણ સમુદ્રમાં રહેલી છે. એ ચાર દાઢાઓ ઈશાન વગેરે ચાર ખૂણાઓ પૈકી એકેક ખૂણામાં છે. એ દરેક દાઢા ઉપર થોડે થોડે અંતરે સાત સાત દ્વીપો આવેલા છે. આમ હિમવાની દાઢા ઉપર એકંદર ૨૮ દીપો છે. એ બધા અંતરીપ ગણાય છે. હિમવાનું પર્વતની પેઠે શિખરી પર્વતને પણ ચાર દઢાઓ છે અને એ દરેકના ઉપર સાત સાત દ્વીપો આવેલા છે. આમ બધા મળીને ૨૮ દ્વિીપો છે. એ પણ અંતરદ્વીપો ગણાય છે. આ પ્રમાણે કુલ્લે પ૬ અંતરદ્વીપ છે.
કાવેલા = કાળનો વખત. સૂર્યોદયના સમયની પહેલાની એક ઘડી અને એની પછીની એક ઘડી, એવી રીતે મધ્યાહ્નની આસપાસની એકેક ઘડી, સૂર્યરતના સમયની આસપાસની એકેક ઘડી અને મધ્યરાત્રિની આસપાસની એકેક ઘડી એમ ચાર કાવેલા છે. તેમાંથી અહીં પહેલી ત્રણ સમજવાની છે.
ગુણસ્થાન = આધ્યાત્મિક વિકાસની ચડાવ અને ઉતારવાળી ભૂમિકા. દ્રવ્ય ક્ષેત્રાદિકની = દ્રવ્યની, ક્ષેત્રની, કાળની અને ભાવની.
નિવ = કદાહને વશ થઈ, તીર્થકરે કહેલી બાબતોમાંથી અમુક અંશને નહિ માનનાર-છુપાવનાર.
પટ્ટધર = પાટે બેસનાર, ગાદીને વારસ. મિથ્યાત્વીક ખોટી શ્રદ્ધાવાળો.
યુગલિક ધર્મ= આખી જિંદગીમાં છોકરો અને છોકરીના જોડકાને જ એક જ વાર જન્મ આપનારનો ધર્મ.
સ્યાદ્વાદ = અનેક ધર્મવાળી એક જ વસ્તુમાં અમુક અમુક અપેક્ષાએ જુદા જુદા ધર્મોનો રવીકાર.

Page #84

પરિશિષ્ટ
सुगुरुवन्दनसूत्र इच्छामि क्षमाश्रमण! वन्दितुं यापनीयया- नैषेधिक्या . श्छामि खमासमणो! वंदिलं कावणिजाए निसीहियाए । ઇચ્છું છું હે ક્ષમાથી યુક્ત સાધુ! નમવાને શક્તિ અનુસાર પાપકાર્યોના નિષેધપૂર્વક
અર્થ–હે ક્ષમાથી યુક્ત સાધુ! હું શક્તિ અનુસાર પાપકાર્યોનો નિષેધ કરી (આપ) નમવાને ઇચ્છું છું.
अनुजानीत मम मितावग्रहम् | ઈજ્ઞાણરુ મે નિર્દો
રજા આપે મને પરિમિત અવગ્રહ અર્થ–તમે પરિમિત અવગ્રહ (એટલે કે સાડા ત્રણ હાથ જેટલા ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કરવા)ની મને રજા આપો. निषेधी
अधःकायं कायसंस्पर्शम् निसीहि अहोकायं कायसंफासं । પાકિયાનો નિષેધ કર્યો છે જેણે એવો ચરણને કાયા વડે સ્પર્શ
અર્થ–પાપડિયાનો નિષેધ કર્યો છે જેણે એવો (હું આપના) ચરણને (મારી) કાયા વડે (એટલે કે મરતક વડે) પશે (કરું છું).
क्षमणीयः भवद्भिः क्लामः . अल्पक्लान्तानां बहुशुभेन खमणिजो ने किलामो। अप्पकिलंताणं बहुसुन्नेण સહન કરજો આપ ખેદ અલ્પ ગ્લાનિવાળાને ઘણું સુખથી
भवतां दिवसो व्यतिक्रान्तः
ने दिवसो वश्कतो?।
આપનો દિવસ વીત્યો અર્થ– એ દ્વારા થતા) ખેદને આપ સહન કરજે, અ૫ ગ્લાનિવાળા એવા આપનો ઘણું સુખથી દિવસ વીત્યો?

Page #85

૭૬
આર્હત જીવન જ્યોતિ
यात्रा
भवताम्
यापनीयं
ऊत्ता ने ? । जवणिज च યાત્રા આપની યાપનીય અને
अर्थ-यापनी यात्रा (व) छे ? मने या
दैवसिकम्
देवसियं
क्षमयामि क्षमाश्रमण ! खामेमि खमासमणो !
ખમાવું છું. હું ક્ષમાથી યુક્ત સાધુ!
દિવસને લગતા
અપરાધને
અર્થ— ક્ષમાથી યુક્ત સાધુ ! દિવસને લગતા મારા અપરાધને હું
ખમાવું છું.
आवश्यक्या
यावस्सियाए
આવશ્યક ક્રિયા સંબંધી અતિચારથી
નિવસ્તુ હું
અર્થ—આવશ્યક ક્રિયા કરતી વેળા જે અતિચાર લાગ્યા હોય તેનાથી
च भवताम्
ने ? ।
આપનું
(शरीर ) 'यापनीय छे ?
व्यतिक्रमम्
वक्कम्मं ।
ढुं निवतुं छं.
क्षमाश्रमणानां दैवसिक्या आशातनया खमासमणाणं देवसिच्याए आसायणाए
ક્ષમાશ્રમણની
દિવસને લગતી
- આશાતના વડે
यत्किञ्चिन्मिथ्यया
मनोदुष्कृतया
मणडुक्कमाए
ऊंकिंचि मिठाए
જે કંઇક મિથ્યાભાવવાળી માનસિક પાપવાળી
क्रोधया मानया मायया
कोहाए माणाए
ક્રોધરૂપ

प्रतिक्रामामि पमिकमामि ।
वचोदुष्कृतया
वयटुक्कमाए વાચિક પાપવાળી
लोभया
माणाए मायाए लोजाए માનરૂપ કપટપ લોભરૂપ
त्रयस्त्रिंशदन्यतरया तित्तिसन्नयराए
તેત્રીસમાંની કોઇ એક

काय दुष्कृतया
कायडुक्कमाए
કાયિક પાપવાળી
सर्वकालिक्या
१ ज्ञान, दर्शन, यरित्र, तप, संयम वगेरे योगो साथै आत्माने लेडवो ते 'यात्रा' छे. ૨ યાપનીયના ઇન્દ્રિય—યાપનીય અને નોન્દ્રિય—યાપનીય એવા બે ભેદ છે. તેમાં અખંડિત શક્તિવાળી ઇન્દ્રિયો ઉપરનો કાબુ તે ઇન્દ્રિય—યાપનીય' છે અને ક્રોધ વગેરેનો નાશ થવાથી કે તેને દખાવી દેવાથી તેમનો ઉદય થતો અટકાવવો તે ‘નોઇન્દ્રિય-યાપનીય' છે.
सबका लियाए
સર્વ કાળ સંબંધી

Page #86

S
છઠ્ઠી કિરણાલી सर्वमिथ्योपचारया सवेधर्मातिक्रमणया आशातनया सबमिछोवयाराए सबधम्माश्कमणाए यासायणाए સર્વ મિથ્યા ઉપચાર સંબંધી સર્વ ધર્મના ઉલ્લંઘન સંબંધી આશાતના વડે यो मया अतिचारः कृतः तं क्षमाश्रमण ! जो मे अश्यारो कयो तस्स खमासमणो!
જે મેં અતિચાર કર્યો તેને હેક્ષમાથી યુક્ત સાધુ! प्रतिक्रामामि निन्दामि गहें आत्मानं व्युत्सृजामि पमिकमामि निन्दामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि ॥ નિવવું છું વિંદું છું વિશેષે નિંદું છું આત્માને તજી દઉં છું
અર્થ–(આપ) ક્ષમાશ્રમણની દિવસને લગતી તેત્રીસ (આશાતનામાંની કોઈ પણ આશાતના દ્વારા કે જે કંઈક મિથ્યાભાવવાળી, મનના, વચનના અને શરીરના દુષ્ટ વ્યાપારવાળી, ક્રોધરૂપ, માનરૂપ, કપટરૂપ, લોભરૂપ, સર્વે કાળ સંબંધી, સર્વ મિથ્યા ઉપચાર સંબંધી તેમ જ સર્વ ધર્મના (એટલે કે આઠ પ્રવચનમાતાના) ઉલ્લંધનરૂપ હોય તે આશાતના વડે મેં જે અતિચાર કર્યો હોય તેનાથી હે ક્ષમાથી યુક્ત સાધુ! હું નિવત્ છું, (તેને) નિંદું છું, વિશેષે નિંદું છું અને (પાપી) આત્માને તજી દઉં છું (એટલે કે એ આત્માને પાપી વ્યાપારોથી હઠાવી દઉં છું).

Page #87

આહંત જીવન જ્યોતિ
श्रुतस्तव पुष्करवरद्वीपार्धे धातकीखण्डे च जम्बूद्वीपे च
વરીટ્ટે ધાય લઘુતીવે ! અડધા પુષ્કરવારીપમાં ધાતકીખંડમાં અને જંબુદ્વીપમાં અને
भरतैरवतविदेहेषु धर्मादिकरान् नमस्यामि जरहेरवयविदेहे धम्माश्गरे नमसामि ॥१॥ ભરત, ઐરાવત અને ધર્મની શરૂઆત હું નમું છું - વિદેહમાં કરનારને
અર્થ–પુષ્કરવર (નાના) દ્વીપના અડધા ભાગમાંના, ધાતકીખંડમાંના તેમ જ જંબૂઢીપમાંના ભરત, ઐરાવત અને (મહા વિદેહમાં ધર્મની શરૂઆત કરનારા (તીર્થકરો)ને હું નમું છું.
____ तमस्तिमिरपटलविध्वंसनं सुरगणनरेन्द्रमहितम् तमतिमिरपाल विझसणस्स सुरगणनरिंदमहियस्स । અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના સમૂહને દેવોના સમુદાયથી અને રાજાઓથી નાશ કરનાર
પૂજાયેલ सीमाधरं वन्दे प्रस्फोटितमोहजालम् सीमाधरस्स वंदे पप्फोमिअमोहडालस्स ॥२॥ મર્યાદાને ધારણ કરનાર નમું છું તોડી નાખી છે મોહરૂપ જાળ જેણે એવાને
અર્થ–અજ્ઞાનરૂપી અંધકારના સમૂહનો નાશ કરનારા, દેવોના સમુદાય વડે તથા રાજાઓ વડે પૂજાયેલા, વળી મર્યાદાને ધારણ કરનારા અને મોહરૂપ જાળને તોડી નાખનારા એવા (જૈન સિદ્ધાંત)ને હું નમું છું.-ર
जातिजरामरणशोकप्रणाशनस्य હાફરામરો પણ જન્મ, ઘડપણ, મરણ અને શોકને અતિશય નાશ કરનાર
कल्याणपुष्कलविशालसुखावहस्य कल्याणपुरकलविसालसुहावहस्स ।
કલ્યાણકારી અને પુષ્કળ તથા વિશાળ સુખને આપનાર ૧ આનું બીજું નામ “ઐરાવત’ છે.

Page #88

છઠ્ઠી કિરણાવેલી
देवदानवनरेन्द्रगणार्चितस्य को देवदाणवनरिंदगणच्चिअस्स કોણ દેવોના, દાનવોના અને નરેન્દ્રોના સમુદાયથી પૂજાયેલ
धर्मस्य सारमुपलभ्य कुर्यात् प्रमादम् धम्मस्स सारमुवलनं करे पमायं? ॥३॥
ધર્મના સારને પામીને કરે પ્રમાદ અર્થ-જન્મ, ઘડપણ, મરણ અને શકને અતિશય નાશ કરનાર, કલ્યાણકારી અને પુષ્કળ તથા વિશાળ (એવા મોક્ષના) સુખને આપનાર, તેમ જ દેવોના, દાનવોના અને રાજાઓના સમુદાયથી પૂજાયેલા એવા (કૃત)ધર્મનો સાર પામીને કોણ પ્રમાદ કરે?-૩
सिद्धाय भो प्रयतः नमः जिनमताय नन्दिः सदा संयमे सिके जो पयर्ड णमो डिएमए नंदी सया संङमे સિદ્ધ છે આદરસહિત નમસ્કાર જિનમતને વૃદ્ધિ સદા સંયમમાં
देवनागसुपर्णकिन्नरगणसद्भूतभावार्चिताय देवनागसुवन्नकिंनरगणस्सब्लूअनाव च्चिए। દેવોના, નાગના, સુપર્ણના અને કિન્નરના સમૂહ વડે સાચા ભાવથી પૂજાયેલા लोकः यत्र प्रतिष्ठितः जगत् इदं त्रैलोक्यमांसुरं लोगो डान पहिर्ड डगमिणं तेलुकमच्चासुरं
જ્ઞાન જેમાં રહેલું છે જગતુ આ મનુષ્ય ને અસુરરૂપ ત્રણ લોકવાળું धर्मः वर्द्धतां शाश्वतः विजयतः धर्मोत्तरं वर्द्धताम् धम्मो वठ्ठल सास विङय धम्मुत्तरं वन ॥४॥ ધર્મ વૃદ્ધિ પામ શાશ્વત વિજય દ્વારા ઉત્તમ ધર્મ વૃદ્ધિ પામે
અર્થ–હે (જ્ઞાની જન) ! (બધાં પ્રમાણોથી) સિદ્ધ એવા જિનમતને (હું) આદર સહિત નમસ્કાર (કરું છું). (એથી કરીને) (વૈમાનિક) દેવોના, નાગ(કુમાર)ના, સુપર્ણ(કુમાર)ને અને કિન્નર (દેવો)ના સમૂહ વડે સાચા ભાવથી પૂજાયેલા સંયમમાં સદા વૃદ્ધિ થાય છે. વળી જે (જિનમત)ને વિષે (ત્રણ કાળનું) જ્ઞાન તથા મનુષ્ય અને અસુર (અને દેવ)રૂપ ત્રણ લોકવાળું આ જગત પ્રતિષ્ઠિત છે એ જિનમતરૂપ) શાશ્વત ધર્મ વિજ્ય દ્વારા વૃદ્ધિ પામો. (તેમ જ) એ દ્વારા (ચારિત્રરૂપ) ઉત્તમ ધર્મ વૃદ્ધિ પામો-૪

Page #89

આહંત જીવન જ્યોતિ
वैयावृत्त्यकरसूत्र वैयावृत्त्यकरेषु शान्तिकरेषु सम्यग्दृष्टिसमाधिकरषु वेावच्चगराणं संतिगराणं सम्मदिहिसमाहिगराणं વૈયાવૃત્ય કરનાર શાંતિ કરનાર સમ્યગદૃષ્ટિને સમાધિ કરનાર
करोमि कायोत्सर्गम् करेमि काउस्सग्गं ॥
કરું છું કાયોત્સર્ગ અર્થ-જિનશાસનનું) વૈયાવૃત્ય કરનાર, શાંતિ કરનાર અને સમ્યગુદષ્ટિને સમાધિ કરનાર (દેવોની આરાધના માટે) હું કાયોત્સર્ગ કરું છું.
-

Page #90

ट्ठी eel
चरदेसरनी सज्झाय भरतेश्वरः बाहुबलिः अभयकुमारः च ढण्ढणकुमारः जरहेसर बाहुबली, अजयकुमारो अ ढंढणकुमारो। ભરતેશ્વર બાહુબલિ અભયકુમાર અને ઢંઢણકુમાર श्रीयकः अर्णिकापुत्रः अतिमुक्तः नागदत्तः च सिरि अणियाउत्तो, अश्मुत्तो नागदत्तो अ॥१॥
શ્રીયક અર્ણિકાપુત્ર અતિમુક્ત નાગદત્ત અને मेतार्यः स्थूलभद्रः वर्षिः नन्दिषेणः सिंहगिरिः मेऊ थूसिजद्दो, वयररिसी नंदिसेण सिंहगिरी । મેતાર્ય સ્થૂલભદ્ર વજ ઋષિ નંદિણ સિંહગિરિ कृतपुण्यः च सुकोशलः पुण्डरीकः केशी करकण्डुः कयवन्नो असुकोसल, पुमरि केसि करकं ॥२॥ કૃપુષ્ય અને સુકોશલ પુંડરીક કેશી કરકંડુ हल्लः विहलः सुदर्शनः शालः महाशालः शालिभद्रः च हद विहल सुदंसण, साल महासाल सालिजद्दो अ। હલ્લ વિહલ્લ સુદર્શન શાલ મહાશાલ શાલિભદ્ર અને भद्रः दशार्णभद्रः प्रसन्नचन्द्रः च यशोभद्रः जद्दो दसमजद्दो, पसमचंदो अ ऊसजद्दो ॥३॥ ભદ્રબાહુ) દશાર્ણભદ્ર પ્રસન્નચન્દ્ર અને યશોભદ્ર जम्बूप्रभुः वङ्कचूलो गजसुकुमालः अवन्तिसुकुमालः अंबुपहु वंकचूलो, गयसुकुमालो अवंतिसुकुमालो। જબૂવામી વંકચૂલ ગજસુકુમાલ અવંતિસુકમાલ धन्यः इलाचीपुत्रः चिलातीपुत्रः च बाहुमुनिः धन्नो श्लाश्पुत्तो, चिलाश्पुत्तो अ बाहुमुणी ॥४॥ ધન્ય ઈલાચીપુત્ર ચિલાતીપુત્ર અને બહુ મુનિ
आर्यगिरिः आयरक्षितः आर्यसुहस्ती उदायकः मनकः अजागिरि अररिस्कय, अजासुहबी उदायगो मणगो। આર્યગિરિ આર્થરક્ષિત આર્યસહસ્તી ઉદાયન મનક
११ .

Page #91

ર
આત જીવન જ્યોતિ
कालकसूरिः शाम्बः प्रद्युम्नः मूलदेवः कालयसूरी संबो, पलो मूलदेवो ॥ ५ ॥
મૂલદેવ અને
કાલકસૂરિ શાંખ પ્રધુમ્ર विष्णुकुमारः पवो विreकुमारो, अहकुमारो दढप्पहारी छ ।
प्रभवः
आर्द्रकुमारः दृढप्रहारी च
પ્રભવ વિષ્ણુ કુમાર
આર્દ્રકુમાર
પ્રહારી અને
-

च
शय्यम्भवः
श्रेयांसः कूरगडुः च सिद्धस कूरंग अ, सिद्धांनव
શ્રેયાંસ ફૂગડુ અને શર્ષ્યાભવ एवम् आदयः महासत्त्वाः ददतु सुखं गुणगणैः संयुक्ताः एमाइ महासत्ता, दिंतु सुहं गुणगणेहिं संजुत्ता । મહાપરાક્રમી આપો સુખને ગુણના नामग्रहणेन पापप्रबन्धाः विलयं यान्ति जेसिं नामग्गहणे, पावपबंधा विलयं अंति ॥ ७ ॥ જેમનાં નામના ગ્રહણુથી પાપના બંધ નાશ પામે છે
એ વગેરે
સમૂહથી યુક્ત
येषां
मेघकुमारः च मेहकुमारो अ॥ ६ ॥
અને મેઘકુમાર
અર્થ ચક્રવર્તી ) ભરતેશ્વર, (એના લઘુ બંધુ) બાહુબલિ, અભયકુમાર તથા (કૃષ્ણ વાસુદેવના પુત્ર) ઢંઢણુકુમાર, (સ્થૂલભદ્રના નાના ભાઇ) શ્રીયક, અર્ણિકાપુત્ર (આચાર્ય), અતિમુક્ત(કુમાર) તથા નાગદત્ત, મેતાર્ય (મુનિ), સ્થૂલભદ્ર, છેલ્લા દસપુધર) વ ઋષિ, નંદિષેણુ, (વજ ઋષિના ગુરુ) સિંહગિરિ, કૃતપુણ્ય( કુમાર), સુકોશલ ( મુનિ), પુંડરીક(સ્વામી), કેશી, (પ્રત્યેકબુદ્ધ) કરકંડુ, (શ્રેણિકના પુત્ર) હલ્લ અને વિહલ, સુદર્શન, શાલ, મહાશાલ, શાલિભદ્ર, ( સ્થૂલભદ્રના વિદ્યાગુરુ ) ભદ્ર( ખાટુ ), દશાર્ણભદ્ર, પ્રસન્નચન્દ્ર (રાજર્ષિ) તથા ( ભદ્રબાહુના ગુરુ ) યશોભદ્ર( સૂરિ), ( અંતિમ કૈવલી ) જંબૂવામી, ( રાજકુમાર ) વંકચૂલ, ( કૃષ્ણના નાના ભાઇ ) ગજસુકુમાલ, અવન્તિસુકુમાલ, (શાલિભદ્રના ખનેવી) ધન્ય, ઇલાચીપુત્ર, ચિલાતીપુત્ર અને ( યુગ )બાહુ મુનિ, આર્ય( મહા ગિરિ, આરક્ષિત, આર્યહસ્તી, ઉદાયન ( રાજા.), શય્યભવસૂરિના પુત્ર) મનક, કાલકસૂરિ, કૃષ્ણના પુત્ર) શાંબ અને પ્રદ્યુમ્ન, મૂલદેવ, (શષ્યભવસૂરિના ગુરુ. પ્રભવ(સ્વામી), વિષ્ણુકુમાર, આર્દ્રકુમાર,

Page #92

છઠ્ઠી કિરણાવેલી तथा प्रहारी (योर ), (मायसिना पौत्र), श्रेयांस( भा२ ), २गड (साधु), (પ્રભવવામીના શિષ્ય) શય્યભવ અને મેઘકુમાર વગેરે મહાપરાક્રમી (પુરુષો) કે જેઓ (જ્ઞાનાદિ) ગુણોના સમૂહોથી યુક્ત છે અને જેમનું નામ લેવાથી પાપના ५ विनाश पामे छ तेसो (मभने) सु५ मापो.-१-७
सुलसा चन्दनबाला मनोरमा मदनरेखा दमयन्ती सुलसा चंदनबाला, मणोरमा मयणरेहा दमयंती। સુલસા ચંદનબાલા મરમા મદરેખા દમયંતી नर्मदासुन्दरी सीता नन्दा भद्रा सुभद्रा च नमयासुंदरि सीया, नंदा नद्दा सुनद्दा य ।। ७ ।। નર્મદસુંદરી સીતા નંદા ભદ્રા સુભદ્રા અને
राजीमती ऋषिदत्ता पद्मावती अञ्जना श्रीदेवी रायमई रिसिदत्ता, पजमावर अंडाणा सिरीदेवी। રાજીમતી કષિદત્તા પદ્માવતી અંજના શ્રીદેવી ज्येष्ठा सुज्येष्ठा मृगावती प्रभावती चिलणादेवी जिक सुजित मिगाव, पत्नावई चिक्षणादेवी ॥ ए॥
છા સુકા મૃગાવતી પ્રભાવતી ચિલ્લણા દેવી ब्राह्मी सुन्दरी रुक्मिणी रेवती कुन्ती शिवा जयन्ती च बंलि सुंदरि रुप्पिणी, रेवश कुंती सिवा जयंती य । બ્રાહ્મી સુંદરી રુક્મિણી રેવતી કુંતી શિવા જયંતી અને देवकी द्रौपदी धारणी कलावती पुष्पचूला च देवर दोवर धारणी, कलावर पुप्फचूला य ॥ १० ॥ દેવકી દ્રૌપદી ધારણી કલાવતી પુષ્પલા અને
पद्मावती च गौरी गान्धारी लक्ष्मणा सुसीमा च पउमावई य गोरी, गंधारी लरकमणा सुसीमा य ।
પદ્માવતી અને ગૌરી ગાંધારી લમણે સુસીમા અને जाम्बूवती सत्यभामा रुक्मिणी कृष्णस्य अष्ट महिष्यः उंबूवश् सञ्चजामा, रुपिणि कण्हत महिसी ॥११॥ જાંબવતી સત્યભામા રુકમિણી કૃષ્ણની આઠ પટરાણીઓ

Page #93

૮૪
આર્હત વન જ્યોતિ
यक्षा च यक्षदत्ता . મૂતા तथा चैव भूतदत्ता च जरका य ारक दिन्ना, नूया तह चेवं नूय दिन्ना य । યક્ષા અને યક્ષદત્તા ભુતા તથા વળી નક્કી ભૂતદ્દત્તા અને सेणा वेणा रेणा
भगिन्यः
सेणा वेणा रेणा, जयणी સેણા વેણા રેણા એનો
स्थूलभद्रस्य
यूलिनस्स ॥ १२ ॥ સ્થૂલભદ્રની
जयन्ति
अकलङ्कशील कलिताः कलंकसी लकलियानं ।
નિષ્કલંક શીલથી યુક્ત
इत्यादयः महासत्यः इच्चाइ भहास, डायंति ઇત્યાદિ મહાસતીઓ જયવંતી વર્તે છે अद्यापि वाद्यते यासां यशःपटहः अवि वजार डासिं, ऊसपमहो तिहुणे सयले ॥ १३ ॥ આજે પણ વાગે છે જેઓનો કીર્તનો પડો ત્રિભુવનમાં સફળ
त्रिभुवने सकले
અર્થ—સુલસા, ચંદનબાલા, ( સુદર્શન શેઠની પત્ની ) મનોરમા, ( યુગબાહુની પત્ની) મદનરેખા, દમયંતી, નર્મદાસુંદરી, સીતા, (અભયકુમારની માતા) નંદા, ( શાલિભદ્રની માતા) ભદ્રા, સુભદ્રા, રાજીમતી, ઋષિદત્તા, ( કરકંડુની માતા ) પદ્માવતી, ( હનુમાનની માતા ) અંજના(સુંદરી), શ્રીદેવી, ( ચેડા રાજાની પુત્રી ) જ્યેષ્ઠા, સુજ્યેષ્ઠા, ( ચંદનબાલાની શિષ્યા ) મૃગાવતી, પ્રભાવતી, શ્રેણિક રાજાની પુત્રી ) ચિલણા દેવી, (ભરત ચક્રવર્તીની બેનો) બ્રાહ્મી અને સુંદરી, રુક્મિણી, રેવતી, ( પાંડવોની માતા) કુંતી, શિવા અને જયંતી, (કૃષ્ણની માતા ) દેવકી, દ્રૌપદી, ચંદનબાલાની માતા ) ધારણી, કલાવતી તથા (અÎકાપુત્રની શિષ્યા) પુષ્પચૂલા, પદ્માવતી તથા ગૌરી, ગાંધારી, લક્ષ્મણા તથા સુસીમા, જંબૂવતી, સત્યભામા (અને) રુક્ષમણી એ કૃષ્ણની આઠ પટરાણીઓ, પક્ષા, યક્ષદત્તા, ભૂતા તથા બળી નિશ્ચયથી ભૂતત્તા, સેણા, વેણા (અને) રણો એ સ્થૂલભદ્રની ( સાત ) બેનો ઇત્યાદિ મહાસતીઓ જેઓ નિર્મળ શીલથી યુક્ત છે અને જેમનો આજે પણ સકળ ત્રિભુવનમાં કીર્તિનો પડો વાગે છે તે જયવંતી વર્તે છે.-૮-૧૩

Page #94

છઠ્ઠી કિરણાલી
'मन्नद जिणाणं' सप्लाय मन्यध्वं जिनानां आज्ञां मिथ्यात्वं परिहरत धारयत सम्यक्त्वम् मन्नह डिणाणं आणं, मिडं परिहरह धरह सम्मत्तं । માને જિનેશ્વરોની આજ્ઞાને મિથ્યાત્વને પરિડશે ધારણ કરી સમ્યકત્વને
षड्विधावश्यके उद्युक्तः भवति प्रतिदिवसम् बबिहयावस्सयंमि, उत्तो होश् पश्दिवसं ॥१॥ છ પ્રકારના આવશ્યકને વિશે ઉદ્યમવંત હોય છે દરરોજ
અર્થ—(હે ભવ્ય જીવ !) તમે જિનેશ્વરની આજ્ઞા માનો, મિથ્યાત્વનો साग रो, सभ्यतने धारण अरो, (भ) (सामायि, यतुविशतिस्तव, વંદન, પ્રતિક્રમણ, કાયોત્સર્ગ અને પ્રત્યાખ્યાન એ) છ પ્રકારના આવશ્યકને વિષે (१०य ७१) स! धमवंत डोय छे.-१
पर्वसु पौषधव्रतं दानं शीलं तपः च भावः च पबेसु पोसहवयं, दाणं सील तवो अ जावो अ। પર્વોમાં પૌષધશ્રત દાન શીલ તપ અને ભાવના અને खाध्यायः नमस्कारः परोपकारः च यतना च सप्ताय नमुकारो, परोवयारो अ जयणा अ॥२॥ સ્વાધ્યાય નમરકાર પરોપકાર અને જયણા અને
जिनपूजा जिनस्तवनं गुरुस्तुतं साधर्मिकाणां वात्सल्यम् डिणपूया जिणथुणणं, गुरुथुथ साहम्मियाण वबलं । જિનેની પૂજા જિનોનું સ્તવન ગુરુની સ્તુતિ સાધર્મિકોનું વાત્સલ્ય
व्यवहारस्य च शुद्धिः रथयात्रा तीर्थयात्रा च ववहारस्स य सुझी, रहडत्ता तित्थङत्ता य ॥३॥ વ્યવહારની વળી શુદ્ધિ રથયાત્રા તીર્થયાત્રા અને उपशमो विवेकः संवरः . भाषासमितिः षड्जीवकरुणा च उवसम विवेग संवर, नासासमिई बडीवकरुणा य । ઉપશમ વિવેક સંવર ભાષાસમિતિ છ(કાય) જીવોની દયા અને

Page #95

આહત જીવન જ્યોતિ धार्मिकजनसंसर्गः करणदमः चरणपरिणामः धम्मिअऊणसंसग्गो, करणदमो चरणपरिणामो ॥४॥ ધાર્મિક જનોને સમાગમ ઈન્દ્રિયોનું દમન ચારિત્રને પરિણામ सङ्घोपरि बहुमानः पुस्तकलिखनं प्रभावना तीर्थे संघोवरि बहुमाणो, पुरयलिहणं पत्नावणा तिने। સંઘ ઉપર બહુમાન પુસ્તકનું લખવું પ્રભાવના તીર્થને વિષે શ્રદ્ધાનાં મેત નિયં સુપુશેન सहाण किच्चमेअं, निचं सुगुरूवएसेणं ॥ ५ ॥ શ્રાવકોનું કાર્ય આ નિરંતર સશુરુના ઉપદેશ વડે
અર્થ–પમાં પૌષધ ત્રત, દાન, શીલ, તપ અને ભાવના, સ્વાધ્યાય, નમસ્કાર, પરોપકાર તથા જ્યણા, જિનોની પૂજા, જિનોનું સ્તવન, ગુરુની સ્તુતિ અને સાધર્મિકોનું વાત્સલ્ય, વ્યવહારની શુદ્ધિ, રથયાત્રા અને તીર્થયાત્રા, ઉપશમ, વિવેક, સંવર, ભાષાસમિતિ અને છ(કાય) જીવોની દયા, ધાર્મિક જનોનો સમાગમ, ઇન્દ્રિયોનું દમન, ચારિત્રનો. પરિણામ, સંઘ ઉપર બહુમાન, પુસ્તક લખવાં (કે લખાવવાં કે બંને કામ કરવાં) અને તીર્થેની પ્રભાવના આ કાર્યો શ્રાવકોએ સુગુરુને ઉપદેશથી રોજ કરવાં જોઈએ.–ર–પ
૧ ત્રિનો અર્થ “લખાવવું” પણ થાય છે.

Page #96

થી કિરણાવલી -
नमोऽस्तु वक्ष्मानाय नमोऽस्तु बमानाय स्पर्डमानाय कम्मणा । નમસ્કાર થાઓ વર્ધમાનને સ્પર્ધા કરનાર કર્મની સાથે
तजयावाप्तमोक्षाय परोदाय कुतीर्थनाम् ॥ १॥ તેનો ય કરી પ્રાપ્ત કર્યો છે મોક્ષ જેમણે એવા પરોક્ષ કુતીર્થીઓને ;
અર્થ-ર્મની સાથે આ કરનાર, તેનો (એટલે કે કર્મનો) જય કરીને મોક્ષને પામેલા અને કુતીર્થીઓથી પરોક્ષ એવા વદ્ધમાન(સ્વામી)ને નમસ્કાર થાઓ–૧
येषां विकचारविन्दराऊया જેમની વિકર કમળોની શ્રેણિ
ऊयायःक्रमकमलावलिं दधत्या । વિશેષ પ્રશંસનીય ચરણકમળની શ્રેણિને ધારણ કરતી सदृशैरिति सङ्गतं प्रशस्यं સરખા સાથે એમ મેળાપ પ્રશંસાપાત્ર
कथितं सन्तु शिवाय ते डिनेन्डाः ॥२॥
કહેલું થા મોક્ષને માટે તે જિનેશ્વરી અર્થ જે જિનેન્દ્રોની વિશેષ પ્રશંસનીય ચરણકમળની શ્રેણિને (પોતાની ઉપર) ધારણ કરતી એવી વિકરવર કમળોની શ્રેણિ ઉપરથી, સરખાની સાથેનો મેળાપ પ્રશંસાપાત્ર કહેવાય છે, તે જિનેન્દ્રો મોક્ષને માટે થાઓ.-૨
कषायतापार्दितङन्तुनिवृति કષાયરૂપ તાપ વડે પીડાયેલાં પ્રાણીઓની શાંતિને
करोति यो डौनमुखाम्बुदोगतः ।
કરે છે જે જૈનના મુખરૂપ મેઘમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા स शुक्रमासोनववृष्टिसन्निनो તે જ્યેષ્ઠ માસમાં થયેલી વૃષ્ટિની સમાન दधातु तुष्टिं मयि विस्तरो गिराम् ॥ ३ ॥
કરો સંતોષ મારે વિષે વિસ્તાર વાણીનો અર્થ–જે વાણીનો વિરતાર, જૈન (જિનેશ્વર)ના મુખરૂપી મેઘમાંથી ઉત્પન્ન થયેલો છે અને જે કષાયરૂપ તાપથી પીડાયેલાં પ્રાણીઓને શાંતિ કરે છે; તે કે જે છ માસમાં ઉત્પન્ન થયેલી વૃષ્ટિની સમાન છે તે (સિદ્ધાંતરૂપ) વાણીનો વિરતાર માટે વિષે તુષ્ટિ કરો.-૩

Page #97

८८
આર્હત જીવન જ્યોતિ
विशाललोचन याने प्राजातिक वीरस्तुति
विशाललोचनदल વિશાળ નેત્રરૂપ પત્રવાળું प्रातर्वीर जिनेन्द्रस्य मुखपद्मं પ્રભાતે વીર જિનેશ્વરનું સુખકમળ અર્થવિશાળ નેત્રરૂપ પત્રવાળું તથા કિરણરૂપ કેસરવાળું એવું વીર્ જિનેન્દ્રનું
કરો.–૧
प्रोद्यद्दन्तांशुकेसरम् । ઝળહળતા દાંતના કિરણરૂપ કેસરવાળું पुनातु वः ॥ १ ॥ પવિત્ર કરો તમને અત્યંત ઝળહળતા એવા દાંતના મુખકમળ પ્રભાતે તમને પવિત્ર
येषामजिषेककमे જેમનું અભિષેકકાર્ય

कृत्वा
કરીને
राजा हर्षजरात् सुखं सुरेन्द्राः । મત્ત હર્ષના સમૂહથી સુખરૂપ દેવેન્દ્રો
तृणमपि गणयन्ति नैव नाकं
તૃણ પણ
ગણતા નથી જ દેવલોકને
प्रातः सन्तु शिवाय ते जिनेन्द्राः ॥ २ ॥ પ્રભાતે થાઓ મોક્ષને અર્થે તે જિનેશ્વરો
અર્થ—જે જિનેન્દ્રોના અભિષેકકાર્યને કરીને હર્ષના સમૂહથી મત્ત થયેલા એવા દેવેન્દ્રો, દેવલોકરૂપ સુખને તૃણુ (સરખું) પણ ગણતા નથી જ, તે પ્રભાતે જિનેન્દ્રો મોક્ષને અર્થે થાઓ.-૨
कलङ्क निर्मुक्तममुक्तपूर्णतं
કલંકથી રહિત નથી મૂકાઇ પૂર્ણતા જેની એવું कुतर्क राहुग्रसनं કુતર્કરૂપ રાહુનો ગ્રાસ કરનાર अपूर्वचन्द्रं અપૂર્વ ચંદ્ર दिनागमे
પ્રભાતે
सदोदयम् ।
સદા ઉદય પામેલ
जिनचन्द्रमा षितं જિનેશ્વરના કથનને
नौमि
बुधैर्नमस्कृतम् ॥ ३ ॥ સ્તુતિ કરું છું પંડિતો વડે નમસ્કાર કરાયેલ અર્થ—જે જિનચન્દ્રનું કથન કલંકથી રહિત છે, વળી જેની પૂર્ણતા મૂકાઇ નથી તેમ જ જે કુતર્ક (કરનારા પરદર્શની)રૂપ રાહુનો ત્રાસ કરનાર છે, ભંળી જે નિરંતર ઉદય પામેલા અપૂર્વ ચન્દ્રના સમાન છે અને જેને પંડિતોએ નમરકાર કરેલો છે. તેની હું પ્રભાતે સ્તુતિ કરું છું.-૩

Page #98
થી કિરણાલી डावांवचारनामामायो दशधा भक्तपतयः अष्टविधाः यतमः भवन्ति दसहा नवणाहिवई, अहविहा वाणमंतरा हुँति / દસ પ્રકારે ભવનપતિઓ આ પ્રકારના વનવ્યંતરો હોય છે ? ज्योतिष्काः पञ्चविधाः। द्विविधाः वैमानिकाः देवाः डोसिया पंचविहा, मुविहा वेमाणिया देवा // 1 // જ્યોતિષ્ક પાંચ પ્રકારના બે પ્રકારના વૈમાનિક દેવો અર્થભવનપતિ (દેવો) દસ પ્રકારના અને વનવ્યંતરો આઠ પ્રકાર હોય છે. જોતિષ્ક દેવો પાંચ પ્રકારના અને વૈમાનિક દેવો બે પ્રકારના હોય છે दशधा जीवानां प्राणाः इन्द्रियोच्छ्वासायुर्बलरूपाः दसहा डियाण पाणा, इंदियऊसासाउबलरूया। દસ પ્રકારે જીવોના પ્રાણ ઈન્દ્રિયો, ઉદ્ઘાસ, આયુષ્ય અને બળરૂપ एकेन्द्रियेषु चत्वारः विकलेषु सप्त अष्ट एव एगिदिएसु चउरो, विगलेसु सत्त अहेव // 2 // એકેન્દ્રિયોમાં ચાર વિકલમાં સાત આઠ જ અર્થ–(પાંચ) ઇન્દ્રિયો, ઉશ્વાસ, આયુષ્ય અને (ત્રણ પ્રશ્ન બળ એમ દસ જાતના પ્રાણ જીવોને હોય છે. એકેન્દ્રિયોને ચાર તથા ધિ ન્દ્રિયોને સાત અને આઠ જ (પ્રાણ) હોય છે. असज्ञिसज्ञिपञ्चेन्द्रियेषु नव दश क्रमेण बोद्धव्याः असन्निसन्नीपंचिं-दिएसु नव दस कमेण बोडव्वा / અસંજ્ઞી અને સી પંચેન્દ્રિયોને વિષે નવ દસ કમથી જાણવા तैः सह विप्रयोगो जीवानां भण्यते मरणं तेहि सह विप्पयोगो, जीवाणं जमए मरणं // 3 // તેમની સાથે વિયોગ જીવોને કહેવાય છે મરણ અર્થ—અસંણી પંચેન્દ્રિયોને અને સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયોને અનુક્રમે નવ અને દસ. પ્રાણ જાણવા. એ (પ્રાણ)ની સાથેનો જીવોનો વિયોગ “મરણ કહેવાય છે. 12