________________
છઠ્ઠી કિરણાવલી હવે પછી થશે, કેમકે કાળને કંઇ અંત નથી. આથી શીર્ષપ્રહેલિકા કરતાં વધારે વખત સૂચવવા માટે જૈન દર્શનમાં ઉપમા દ્વારા કાળની ગણના કરવામાં આવી છે. ખાસ કરીને પલ્યોપમ અને સાગરોપમ એ બે સંજ્ઞાનો આ સંબંધમાં નિર્દેશ કરી શકાય એટલે આનો વિચાર આપણે હવે પછી કરીશું, પરંતુ અહીં તે ઉપર ગણાવી ગયેલા ઉચ્છવાસ, નિઃશ્વાસ અને મુહુર્ત સંબંધી થોડો વિશેષ વિચાર કરીશું.
જે શ્વાસ અંદર લેવામાં આવે છે તે “ઉચ્છવાસ' કહેવાય છે, જ્યારે જે શ્વાસ બહાર કાઢવામાં આવે છે તે “નિ:શ્વાસ કહેવાય છે. એક શ્વાસ લેવામાં અને મૂકવામાં જેટલો વખત લાગે તે અનુક્રમે “ઉચ્છવાસ” અને “નિ:શ્વાસ કહેવાય છે. એ બંનેનું માપ સરખું છે.
નવ સમયોથી માંડીને તે છેક એક મુહૂર્તમાં એક સમયે જેટલા ઓછા એવા બધા કાળોને “અંતર્મુહૂર્ત કહેવામાં આવે છે. નવ સમય જેટલો કાળ
જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત કહેવાય છે; મુહૂર્તમાં એક સમય જેટલો ઓછો કાળ “ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત” કહેવાય છે અને જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મહતની વચ્ચેના બધા કાળો “મધ્યમ અંતર્મુહૂર્ત કહેવાય છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્તના એક એક જ પ્રકાર છે, પણ મધ્યમ અંતર્મુહૂર્તને તે અનેક પ્રકાર છે.
૨૫૬ આવલિકા જેટલા સમયને “ક્ષુલ્લક ભવ” કહેવામાં આવે છે. લગભગ સાડા સત્તર ક્ષુલ્લક ભાવો મળીને એક ઉશ્વાસ–નિઃશ્વાસ જેટલો વખત થાય છે. ૧,૬૭,૭૭, ૨૧૬ આવલિકાઓ મળીને એક મુહૂર્ત થાય છે. એક મુહૂર્તમાં ૩,૭૭૩ પ્રાણ હોય છે અને ૬૫,૫૩૬ ક્ષુલ્લક ભવો હોય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
