________________
પછી કિરણાવલી કિરણ ૩૧ મું. ચાર નિકાયના દેવો ભાગ ૧ લો જૈન શાસ્ત્રમાં દેવોના ચાર વર્ગ પાડવામાં આવ્યા છે. એ દરેક વર્ગને માટે “નિકાય' શબ્દ વપરાય છે, કેમકે નિકાયનો અર્થ “સમૂહ અથવા જાતિ' થાય છે. દેવોના ચાંર નિકાયનાં નામ (૧) ભવનપતિ, (૨) વ્યંતર, (૩) જ્યોતિષ્ક અને (૪) વૈમાનિક છે.
બધા ભવનપતિ દેવોને “કુમાર” કહેવામાં આવે છે. આનું કારણ એ છે કે તેઓ કુમારની પેઠે જોવામાં મનોહર અને સુકુમાર છે તેમ જ તેઓ સુંદર ગતિવાળા અને ક્રીડાશીલ છે. ભવનપતિના દસ ભેદો પડે છે. (૧) અસુરકુમાર, (૨) નાગકુમાર, (૩) વિઘુકુમાર, (૪) સુપર્ણકુમાર, (૫) અગ્નિકુમાર, (૬) વાયુકુમાર, (૭) સ્વનિતકુમાર, (૮) ઉદધિકુમાર, (૮) દ્વિીપકુમાર અને (૧૦) દિકકુમાર. વળી આ દરેક પ્રકારના ભવનપતિના (૧) ઈન્દ્ર, (૨) સામાનિક, (૩) ત્રાયશ્ચિંશ, (૪) પરિષઘ, (૫) આત્મરક્ષક, (૬) લોપાલ (૭) અનીક, (૮) પ્રકીર્ણક, (૯) આભિયોગ્ય અને (૧૦) કિબિષિક એમ દસ દસ ઉપભેદો પડે છે. તેમાં સામાનિક વગેરે બધી જાતના દેવોના સ્વામી “ઈન્દ્ર' કહેવાય છે. આયુષ્ય, પૂજયત્વ વગેરેમાં ઈન્દ્રના સમાન પરંતુ ફક્ત ઈન્દ્રપણાથી રહિત એવા દેવો “સામાનિક' કહેવાય છે. જે દેવો મંત્રી અથવા પુરોહિતનું કામ કરે છે તેઓ ત્રાયસિંશ કહેવાય છે. જેઓ મિત્રની ગરજ સારે છે તેઓ “પારિષ' કહેવાય છે. જે અંગરક્ષક તરીકે શસ્ત્ર ઉઠાવી ઈન્દ્રની પીઠ પાછળ ઊભા રહે છે તેઓ “આત્મરક્ષક કહેવાય છે. જેઓ સરહદનું રક્ષણ કરે છે તેઓ લોપાલ' કહેવાય છે. જેઓ લશ્કરના સિપાઈ તરીકે કામ કરે છે તેઓ “અનીક' કહેવાય છે. જેઓ નગરમાં અને દેશમાં રહેનારના જેવા છે તેઓ “પ્રકીર્ણક કહેવાય છે. જેઓ દાસ જેવા છે તેઓ “આભિયોગ્ય કહેવાય છે. જેઓ અંત્યજ જેવા છે તેઓ “કિટિબષિક' કહેવાય છે.
ભવનપતિ દેવો જંબૂદ્વીપમાં આવેલા મેરુ પર્વતની નીચે એના દક્ષિણ અને ઉત્તર ભાગમાં તીછાં અનેક કોટાકોટિ લક્ષ યોજન સુધીની ભૂમિમાં વસે છે.
આ દેવોનાં નિવાસસ્થાનોના આવાસ અને ભવન એમ બે પ્રકારો છે. તેમાં આવાસો મોટા મંડપ જેવા છે અને ભવનો નગર જેવાં છે. ભવનોને આકાર બહારથી ગોળ, અંદરથી સમચોરસ અને તળિયે પુષ્કરકર્ણિકા જેવો છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
