________________
છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૩૨ મું. ચાર નિકાયના દેવો ભાગ ૨
જ્યોતિષ્કના (૧) સૂર્ય, (૨) ચન્દ્ર, (૩) ગ્રહ, (૪) નક્ષત્ર અને (૫) પ્રકીર્ણક તારા એમ પાંચ પ્રકારો છે. આ પ્રત્યેકના વ્યંતરની જેમ ઈન્દ્ર વગેરે આઠ જ ભેદો છે એટલે કે એમાં ત્રાયસિંશ અને લોકપાલ એવા બે ભેદો નથી. સૂર્ય અને ચન્દ્ર એ જયોતિષ્કના ઈન્દ્રો છે, અને એ દરેકની સંખ્યા અસંખ્યાત છે. જે જ્યોતિષ્કો મનુષ્યલોકમાં રહેલા છે તેઓ મેરુની ચારે બાજુએ સદા ફરતા રહે છે, અને એને લીધે કાળનો વિભાગ કરાયેલો છે. જે જ્યોતિષ્કો મનુષ્યલોકની બહાર છે તેઓ રિથર રહેલા છે.
મેરુની સમતલભૂમિથી ૭૯ યોજનની ઊંચાઈએ જયોતિષ્કચક્રના ક્ષેત્રની શરૂઆત થાય છે. આ ક્ષેત્રની ઊંચાઈ ૧૧૦ યોજનની છે અને એનું તીરછું પરિમાણુ અસંખ્યાત દ્વીપ અને સમુદ્ર જેટલું છે. જ્યોતિષ્કચક્રના ક્ષેત્રથી ૧૦ યોજનની ઊંચાઈએ સૂર્યનું વિમાન આવેલું છે. એનાથી ચન્દ્રનું વિમાન ૮૦ યોજન ઊંચું છે. ગ્રહ, નક્ષત્ર અને પ્રકીર્ણક તારાના વિમાનો એનાથી પણ ૨૦ યોજનની ઊંચાઈએ છે એટલે કે ગ્રહ વગેરે સમતલભૂમિથી ૯૦૦ યોજનની ઊંચાઈ સુધીમાં છે. - કેટલાક તારાઓ એવા પણ છે કે જે કોઈક વાર સૂર્ય અને ચન્દ્રની નીચે અને કોઇક વાર સૂર્ય અને ચન્દ્રની ઉપર પણ ચાલ્યા જાય છે. આથી અહિંયાં પ્રકીર્ણક તારા એમ કહ્યું છે. આવા અનિયતચારી તારાઓ જયારે સૂર્યની નીચે ચાલે છે ત્યારે તેઓ સૂર્યની નીચે દસ યોજન પ્રમાણુ જ્યોતિષ્કક્ષેત્રમાં ચાલે છે.
ચન્દ્રની ઉપર ર૦ યોજનની ઊંચાઇમાં નક્ષત્રો અને મુખ્ય મુખ્ય ગ્રહો આવેલા છે. જેમકે ચન્દ્રથી ૪ યોજન ઊંચે નક્ષત્રો છે. એનાથી ૪ યોજનાની ઊંચાઈ ઉપર બુધ ગ્રહ, એ ગ્રહથી ૩ યોજન ઊંચે શુક્ર, એનાથી ૩ યોજન ઊંચે ગુરુ, ગુરથી ૩ યોજન ઊંચે મંગળ અને મંગળથી ૩ યોજન ઊંચે શનિ છે.
સૂર્ય વગેરે દેવ જ્યોતિષ એટલે પ્રકાશમાન વિમાનમાં છે. આથી તેઓ જ્યોતિષ્ક' કહેવાય છે. એ બધાના મુગટોમાં પ્રભામંડળ જેવું પ્રકાશનું ચિહ્ન હોય છે. જેમકે સૂર્યને સૂર્યમંડળના જેવું, ચન્દ્રને ચદ્રમંડળના જેવું ઇત્યાદિ. - વૈમાનિકના કલ્પપપત્ત અને કલ્પાતીત એવા બે મુખ્ય ભેદો છે. તેમાં કલ્પપપન્ન વૈમાનિકના બાર ભેદો છે. આ બાર ભેદો એમનાં નિવાસસ્થાનો ઉપરથી પડેલા છે. (૧) સૌધર્મ, (૨) ઐશાન, (૩) સનકુમાર, (૪) મહેન્દ્ર, (૫) બ્રહ્મલોક, (૬) લાન્તક, (૭) મહાશુ, (૮) સહસ્ત્રાર, (૯) આનત, (૧૦) પ્રાણત, (૧૧) આરણ અને (૧૨) અય્યત એ બાર વૈમાનિકનાં
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
