________________
આહત જીવન જ્યોતિ કામની ન હોય તેને બરાબર જોઈ અને પ્રમાઈને નિર્જીવ સ્થળમાં ત્યજી દેવી તે ઉત્સર્ગસમિતિ” કહેવાય છે. આને “પારિષ્ઠાપનિકાસમિતિ પણ કહેવામાં આવે છે
કોઈ પણ જાતની અયોગ્ય પ્રવૃત્તિઓથી અલગ રહેવું તે “ગુપ્તિ છે આ પ્રમાણે જોકે ગુપ્તિની સંખ્યા અગણિત થાય છે, છતાં એ બધી ગુપ્તિઓનો ત્રણમાં સમાવેશ થઈ શકે તેમ છે. એ ત્રણને અનુક્રમે (૧) કાયગુપ્તિ, (૨) વચનગુપ્તિ અને (૩) મોગુપ્તિ કહેવામાં આવે છે.
કાયગુણિ કોઈ પણ ચીજ લેતી મૂકતી વેળા કે ઉઠતા બેસતાં કે બીજી કોઈ શરીર વડે ક્રિયા કરતાં અકાર્ય ન થઈ જાય તેવી રીતે શરીરની પ્રવૃત્તિ ઉપર કાબુ રાખવો તે “કાયગુપ્તિ' કહેવાય છે.
વચનગુપ્તિ બને ત્યાં સુધી મૌન સેવન કરવું અને બોલવાનો પ્રસંગ આવતાં વાણી ઉપર કાબુ રાખી બોલવું તે “વચનગુપ્તિ' કહેવાય છે.
મનોગુમિ-દુષ્ટ વિચારોનો તેમ જ સારાનરસા એટલે કે મિશ્રિત વિચારોનો ત્યાગ કરવો અને શુભ વિચાર કરવા તે “મનગુપ્તિ' કહેવાય છે.
આ પ્રમાણે જોકે સમિતિ અને ગુપ્તિમાં કેટલેક અંશે સમાનતા રહેલી છે, તેમ છતાં એ બંનેને જુદી ગણવાનું કારણ એ છે કે સમિતિમાં યોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનું પ્રવર્તન મુખ્ય છે અને અયોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનો નિષેધ ગૌણ છે. ગુપ્તિમાં એથી વિપરીત હકીકત છે, કેમકે ત્યાં અયોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનો નિષેધ મુખ્ય છે અને યોગ્ય પ્રવૃત્તિઓનું પ્રવર્તન એ ગૌણ છે.
પાંચ સમિતિઓ અને ત્રણ ગુપ્તિઓના સમૂહને “આઠ પ્રવચનમાતા' કહેવામાં આવે છે. ચારિત્ર એ મુનિઓનું શરીર ગણી શકાય. એ ચારિત્રની ઉત્પત્તિ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિને આભારી છે. વળી એ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા ચારિત્રરૂપ શરીરનું રક્ષણ અને પોષણ આ પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્તિ કરે છે. વિશેષમાં એ આઠ ચારિત્રરૂપ શરીરને અતિચારરૂપ મેલ લાગતાં તેનું સંશોધન કરે છે. આ પ્રમાણે પાંચ સમિતિઓ અને ત્રણ ગુક્તિઓ માતાની પેઠે જનન, પરિપાલન અને સંશોધનરૂપ ક્રિયાઓ કરે છે એથી એને આઠ પ્રવચનમાતા' કહેવામાં આવે છે. એની આરાધના માટે જે તપ કરવામાં આવે છે તેને “અષ્ટપ્રવચનમાતૃતપ' કહેવામાં આવે છે,
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
