________________
છઠ્ઠી કિરણાલી કિરણ ૩૮ મું. આઠ પ્રવચનમાતા કર્મને આવવાના માર્ગોને રોકવાના વિવિધ ઉપાયો છે. જેમકે સમિતિ, ગુપ્તિ, મુનિધર્મ, ભાવના, પરીષહો ઉપર વિજ્ય, ચારિત્ર અને તપ. એમાંના સમિતિ અને ગુપ્તિ એ બે ઉપાયોનું સ્વરૂપ આપણે અહીં વિચારીશું.
કોઈ પણ પ્રવૃત્તિ શરીરથી, મનથી કે વચનથી થાય છે. એથી પ્રવૃત્તિઓને (૧) કાયિક, (૨) વાચિક અને (૩) માનસિક એમ ત્રણ પ્રકારો પડે છે. આ પ્રવૃત્તિઓ શુભ તેમ જ અશુભ હોઈ શકે છે. જે પ્રવૃત્તિ મુનિવરને કરવા જેવી હોય તે પ્રવૃત્તિ કરવી તે “સમિતિ' કહેવાય છે અને જે પ્રવૃત્તિ ન કરવા જેવી હોય તે પ્રવૃત્તિ ન કરવી તે “ગુપ્તિ' કહેવાય છે. આથી સમજાશે કે બુદ્ધિ અને શ્રદ્ધા વડે મન, વચન અને કાયાને ખોટે રસતે જતાં અટકાવવા એ ગુપ્તિ' છે.
આપણે ઉપર જોઈ ગયા તેમ જેકે દરેક યોગ્ય પ્રવૃત્તિને “સમિતિ કહી શકાય તેમ છે, છતાં એ તમામને પાંચ વર્ગોમાં સમાવેશ થઈ શક્તો હોવાથી સમિતિઓ પાંચ ગણાવાય છે. જેમકે (૧) ઈસમિતિ, (૨) ભાષાસમિતિ, (૩) એષણાસમિતિ, (૪) આદાનનિક્ષેપસમિતિ અને (૫) ઉત્સર્ગસમિતિ.
ઈસમિતિ—ઈ એટલે ચાલવું. કોઈ પણ જંતુને ઈજા ન થાય તેવી રીતે સંભાળીને ચાલવું તે “ઈસમિતિ' કહેવાય છે. ઈસમિતિ પાળનારા મુનિવર ધોંસરી જેટલી એટલે કે સાડા ત્રણ હાથ જેટલી દષ્ટિ સનમુખ રાખી નીચું જોઈને ચાલે.
ભાષાસમિતિ–સાચું, હિતકારી, ખપપૂરતું અને સંદેહ વિનાનું વચન બોલવું તે “ભાષાસમિતિ' કહેવાય છે.
એષણાસમિતિ–સાધુજીવનનો નિર્વાહ થાય તે માટે જે નિર્દોષ સાધનોની જરૂર હોય તે મેળવવા માટે સાવધાનપણે પ્રવૃત્તિ કરવી તે “એષણાસમિતિ કહેવાય છે.
આદાનનિક્ષેપસમિતિ–આદાન એટલે લેવું અને નિક્ષેપ એટલે મૂકવું. કોઈ પણ વસ્તુને લેતી કે મૂક્તી વેળા તેને બરાબર જોઈ અને પ્રમાઈને તેમ કરવું તે “આદાનનિક્ષેપસમિતિ” કહેવાય છે.
ઉત્સર્ગસમિતિ અહીં ઉત્સર્ગનો અર્થ ત્યાગ કરવાનો છે. જે ચીજો
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
