Arhat Jivan Jyoti

Author(s): Hiralal R Kapadia
Publisher: Bhagwanlal Pannalal

Page 78

છઠ્ઠી કિરણાવલી
કિરણ ૩૯ મું. ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણી
ઈશ્વરે જગતને ઉત્પન્ન કર્યું છે એ હકીકત જૈન દર્શનને માન્ય નથી. આ દર્શન પ્રમાણે તો જગત્ની કઢી શરૂઆત થઇ જ નથી તેમ જ એવો એક પણ દિવસ આવનાર નથી કે જ્યારે જગત્ હશે જ નહિ. આથી તો જૈન દર્શન જગને અનાદિ અને અનંત માને છે. આનો અર્થ એ નથી કે જગન્ના કોઇ પણ ભાગમાં કદી કશો ફેરફાર જ. થતો નથી. આપણે જે ભાગમાં રહીએ છીએ એ ભરતક્ષેત્રમાં તથા બાકીનાં ચાર ભરતક્ષેત્રોમાં તેમ જ પાંચે ઐરાવતક્ષેત્રોમાં હવાપાણી, આખાદી, શરીરનું પરિમાણુ, આયુષ્ય, ખળ વગેરે બાબતમાં સદા ફેરફાર થયા કરે છે. અમુક વખત સુધી હવાપાણી વગેરેમાં ધીરે ધીરે સુધારો થતો રહે છે અને અમુક વખત સુધી એમાં ધીરે ધીરે બગાડો થતો જાય છે. આ પ્રમાણેના બે જાતના વખતોને જૈન દર્શનમાં ઉત્સર્પિણી કાળ અને અવસર્પિણી કાળ તરીકે ઓળખાવેલા છે.
ઉત્સર્પિણી કાળની શરૂઆતમાં મનુષ્યલોકની સ્થિતિ અનિચ્છનીય હોય છે, પરંતુ ધીરે ધીરે તે સુધરતી જાય છે અને અંતમાં તે ઘણી જ સુધરી જાય છે. આ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણી કાળ આખાદી, આયુષ્ય, બળ વગેરે આશ્રીને ચઢતો કાળ છે. એના પછી ધીરે ધીરે બગાડો દાખલ થતો જાય છે, અને તે વધતાં વધતાં છેક છેલ્લી હદ સુધી પહોંચી જાય છે. આ પ્રમાણે ચઢતી પછી પડતીનો પ્રારંભ થાય છે. એ પડતીનો વખત ‘અવસર્પિણી કાળ' કહેવાય છે કેમકે તે ઉતરતો કાળ છે. અવસર્પિણી પછી ફરીને ઉત્સર્પિણીની શરૂઆત થાય છે અને એના પછી વળી અવર્પિણીની શરૂઆત થાય છે. આ પ્રમાણે ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પિણીની ઘટમાળ સદા ચાલુ રહે છે. ઉત્સાપણી અને અવસર્પિણી મળીને એક કાળચક્ર અને છે. અત્યાર સુધીમાં આવાં અનંત કાળચક્રો પસાર થઇ ગયાં છે અને હજી એવા અનંત પસાર થઇ જશે.
વૈદિક હિંદુઓએ કાળના (૧) કૃત, (૨) દ્વાપર, (૩) શ્વેતા અને (૪) કલિ એવા ચાર વિભાગો પાડ્યા છે. તેઓ આ દરેકને ‘યુગ' કહે છે. કૃત અધા યુગોમાં ચઢિયાતો છે. એના કરતાં દ્વાપર આબાદી વગેરેમાં ઉતરતો છે. એનાથી ત્રેતા ઉતરતો છે અને કલિ તો સૌથી ઉતરતો છે. આ ઉપરથી કૃત વગેરે ચાર યુગોને આપણે અવર્પણી કાળ તરીકે ઓળખાવી શકીએ,