________________
૪૩
છઠ્ઠી કિરણાવેલી કિરણ ૨૬ મું. કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ ભાગ ૨ જે જે કર્મની હૈયાતીથી પ્રાણી જીવે છે અને જેનો નાશ થતાં પ્રાણી મરણ પામે છે તે “આયુષ્યકર્મ' કહેવાય છે. આ આયુષ્યકર્મના (૧) સુર-આયુષ્ય, (૨) નર–આયુષ્ય, (૩)
તિઆયુષ્ય અને (૪) નરક-આયુષ્ય એમ શાસ્ત્રમાં ચાર પ્રકારો સૂચવાયેલા છે. એ ચારે આયુષ્યકર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિઓ ગણાય છે. - શરીરની સ્વાભાવિક કાંતિથી જે દીપે તે “સુર” એવો સુરનો વ્યુત્પત્તિ-અર્થ છે. જ્યાં મોટે ભાગે શારીરિક તેમ જ માનસિક સુખનો જ અનુભવ થાય એવી દેવગતિમાં જે કર્મના ઉદયથી કરોડો વર્ષો સુધી સ્થિતિ થાય તે “સુરઆયુષ્ય” કહેવાય છે
જે જીવ પદાર્થના તાત્પર્યનો વિવેકપૂર્વક વિચાર કરી શકે તે “નર' એવો નરનો વ્યુત્પત્તિ-અર્થ છે. જે કર્મના ઉદયથી શારીરિક અને માનસિક સુખદુખથી યુક્ત એવી મનુષ્ય-ગતિમાં રિથતિ થાય તે “ન-આયુષ્ય” કહેવાય છે.
જે કર્મના ઉદયથી ભૂખ, તરસ, ટાઢ, તડકો વગેરે અનેક જાતનાં દુઃખોથી યુક્ત એવી તિર્ય-ગતિમાં યાને તિર્યચપણમાં રિથતિ થાય તે “તિર્ય-આયુષ્ય કહેવાય છે.
જે કર્મના ઉદયથી અતિશય વેદનાઓથી ભરપૂર એવી નરકગતિમાં કરોડો વર્ષો સુધી સ્થિતિ થાય તે “નરક-આયુષ્ય' કહેવાય છે.
નામકર્મના ૪ર પ્રકાર છે. એ બધાને એની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ તરીકે ઓળખાવાય છે. એ તમામને અહીં વિચાર ન કરતાં તેમાંથી કેટલીક જ વિચાર કરીશું. જેમકે શરીરના સફેદ વગેરે પાંચ વર્ણનું નિયામક કર્મ તે વર્ણનામકર્મ, શરીરના બે બંધોનું નિયામક કર્મ તે ગંધનામકર્મ, શરીરના તીખા વગેરે પાંચ રસોનું નિયામક કર્મ તે રસનામકર્મ અને શરીરના ઠંડા વગેરે આઠ સ્પર્શેનું નિયામક કર્મ તે પર્શનામકર્મ. - આ ઉપરાંત બીજ પણ નામકર્મ છે. જેમકે શ્વાસ લેવામૂકવાની શક્તિનું નિયામક કર્મ તે શ્વાસોશ્વાસનામકર્મ. ધર્મતીર્થે પ્રવર્તાવવાનું બળ આપનારું કર્મ તે તીર્થંકર નામકર્મ. શરીરનાં હાડકાનાં બંધની ખાસ રચનારૂપ કર્મ તે સંહનનનામકર્મ. શરીરની વિવિધ આકૃતિઓના નિમિત્તરૂપ કર્મ તે સંસ્થાનનામકર્મ જે કર્મના ઉદયથી, જીવનો અવાજ અન્ય સાંભળનારને પ્રીતિ ઉત્પન્ન કરે તે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
