________________
આહંત જીવન જ્યોતિ જે કર્મનો ઉદય થતાં સુખેથી જાણી શકાય એવી ઊંઘ આવે તે કર્મ નિદ્રા કહેવાય છે. એને નિદ્રાવેદનીય' તેમ જ “નિદ્રાવેદનીય-દર્શનાવરણ પણ કહેવામાં આવે છે.
જે કર્મનો ઉદય થતાં મહામુસીબતે જાગી શકાય એવી ઊંઘ આવે તે કર્મ નિદ્રાનિદ્રા' કહેવાય છે. એને “નિદ્રાનિદ્રોદનીય' તેમ જ “નિદ્રાનિદ્રોદનીયદર્શનાવરણ પણ કહેવામાં આવે છે.
જે કર્મનો ઉલ્ય થતાં બેઠાં બેઠાં કે ઊભાં ઊભાં ઊંઘ આવી જાય તે કર્મ પ્રચલા, પ્રચલાવેદનીય તેમ જ પ્રચલાવેદનીય--દર્શનાવરણ પણ કહેવાય છે.
જે કર્મનો ઉદય થતાં ચાલતાં ચાલતાં પણ ઊંઘ આવી જાય તે પ્રચલાપ્રચલા, પ્રચલાપ્રચલાવેદનીય તેમ જ પ્રચલા પ્રચલાવેદનીય-દર્શનાવરણ પણ કહેવાય છે
જે કર્મનો ઉદય થતાં જાગૃત દશામાં ચિતવેલ કાર્ય નિદ્રામાં કરાય તે “સ્યાનગૃદ્ધિ કહેવાય છે. આને “સ્યાનગુદ્ધિવેદનીય” કે “રસ્યાનગુદ્ધિવેદનીયદર્શનાવરણુ” પણ કહેવામાં આવે છે. વળી સ્યાનગુદ્ધિને બદલે “સ્યાનદ્ધિ એવો પણ પ્રયોગ કરાય છે.
વેદનીય કર્મની બે ઉત્તર પ્રવૃતિઓ છેઃ (૧) સાતવેદનીય અને (૨) અસાતવેદનીય. આ બન્નેનું વરૂપ આપણે પાંચમી કિરણાલીમાં વિચારી ગયા છીએ.
મોહનીય કર્મના બે મુખ્ય ભેદો છે. (૧) દર્શનમોહનીય અને (૨) ચારિત્રમોહનીય. જીવ વગેરે પદાર્થો જેવા છે તેવા જ તેને માનવા તે દર્શન કહેવાય છે. આ સાચી શ્રદ્ધા હોવાથી એને “સમ્યગ્દર્શન' પણ કહેવામાં આવે છે. દર્શનમોહનીય કર્મ આ સમ્યગ્દર્શનને દબાવી રાખે છે.
જે વર્તન દ્વારા આત્મા પોતાનું અસલ સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરી શકે તે ચારિત્ર' કહેવાય છે. અન્ય શબ્દોમાં કહીએ તો હિંસા વગેરે પાપી પ્રવૃત્તિઓનો સર્વથા ત્યાગ અને અહિંસા વગેરેનું આચરણ તે “ચારિત્ર” કહેવાય છે. ચારિત્રમોહનીય કર્મ આવા ઉત્તમ ચારિત્રને અટકાવી રાખે છે.
દર્શનમોહનીય કર્મના ૩ અને ચારિત્રમોહનીય કર્મના રપ અવાંતર પ્રકારો પડે છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે મોહનીય કર્મના કુલ્લે ૨૮ પ્રકારો પડે છે. એ ૨૮ પ્રકારોને મોહનીય કર્મની ઉત્તર પ્રકૃતિ તરીકે ઓળખાવાય છે. એનું વર્ણન આપણે આગળ ઉપર કરીશું.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
