________________
અહિત જીવન જ્યોતિ સંજ્ઞી જીવોના મનરૂપે પરિણમેલા પુણલોનું જ સાક્ષાત જ્ઞાન હોય તેમનું એ જ્ઞાન “મન પર્યાયજ્ઞાન' કહેવાય છે અને તેઓ જાતે “મના પર્યાયજ્ઞાની” કહેવાય છે. આ મન:પર્યાયજ્ઞાનીઓને જ્ઞાનનો સાક્ષાત્કાર કેવી રીતે થાય છે તે આપણે વિચારીશું
મનવાળા સંશી જીવો કોઈ પણ વસ્તુનું ચિન્તન મનથી કરે છે. એ ચિત્તન કરતી વેળા ચિન્તન કરાતી વસ્તુ અનુસાર ચિન્તન કરવામાં રોકાયેલું મન આકાર ધારણ કરે છે. દાખલા તરીકે ઘોડાનો વિચાર કરતી વેળા મન અમુક આકારનું બને છે તો. હાથીનો વિચાર કરતી વેળા મન બીજા પ્રકારનું બને છે. આ પ્રમાણે ચિન્તન કરાતી વસ્તુના ભેદ પ્રમાણે મન ભિન્ન ભિન્ન આકારો ધારણ કરે છે. આ આકારોને “મનના પર્યાય' કહેવામાં આવે છે. એ મનના પર્યાયરૂપ માનસિક આકૃતિઓને મન પર્યાયજ્ઞાની સાક્ષાત્ જાણે છે. એ જ્ઞાન વડે તેઓ ચિન્તનશીલ મનની આકૃતિઓ જાણી શકે છે, પરંતુ કઈ વસ્તુનું ચિન્તન કરાય છે તે હકીકત મન પર્યાયજ્ઞાન દ્વારા જાણી શકતા નથી. એ માટે તો તેમને અનુમાનનો આશ્રય લેવો પડે છે
કુશળ મનુષ્ય સામાના ચહેરા ઉપર થતા ફેરફારો જોઈ એના મનને ભાવ કળી જાય છે તેમ મનઃ પર્યાયજ્ઞાની પણ મન:પર્યાયજ્ઞાન વડે મનની આકૃતિઓને પ્રત્યક્ષ જાણી એના ઉપરથી એવું અનુમાન કરી શકે છે કે આ વ્યક્તિએ અમુક વસ્તુનું ચિન્તન કર્યું છે, કેમકે એનું મન એ ચિત્તનની વેળાએ થનારી અમુક પ્રકારની આકૃતિવાળું બન્યું છે.
જે છદ્મસ્થોને વધારેમાં વધારે તમામ રૂપી પદાર્થોનું સાક્ષાત્ જ્ઞાન હોય તેમનું તે જ્ઞાન “અવધિજ્ઞાન” કહેવાય છે અને તેઓ અવધિજ્ઞાની કહેવાય છે. જોકે આ અવધિજ્ઞાની મનરૂપી પુદ્ગલને સાક્ષાત જાણે છે, પરંતુ એટલા ઉપરથી એ મન:પર્યાયજ્ઞાની કહી શકાય તેમ નથી, કેમકે મન:પર્યાયશાની જેટલી સ્પષ્ટતાથી એ મનરૂપી પુલને સાક્ષાત્કાર કરી શકે છે તેટલી સ્પષ્ટતાથી અવધિજ્ઞાની કરી શકતા નથી. એથી તે દરેકે દરેક અવધિજ્ઞાનીને મન:પર્યાયજ્ઞાન હોવું જ જોઈએ એવો નિયમ નથી. મન:પર્યાયજ્ઞાન વિના પણ અવધિજ્ઞાન હોઈ શકે છે.
આ પ્રમાણે આપણે કેવલજ્ઞાન, મનઃ પર્યાયજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાનનો વિચાર કર્યો. એ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો અને મનની જરા પણ અપેક્ષા રાખતાં નથી, પરંતુ આ ઉપરાંત બીજા બે જ્ઞાન છે જેમાં ઈન્દ્રિયોની અને મનની મદદની જરૂર પડે છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
