________________
છઠ્ઠી કિરણાવલી
ર
આ બે જ્ઞાનોને ‘ મતિજ્ઞાન' અને ‘શ્રુતજ્ઞાન' કહેવામાં આવે છે. આ બેમાં નીચે પ્રમાણે ફેર છેઃ—
(૧) મતિજ્ઞાન કરતાં શ્રુતજ્ઞાન વધારે સ્પષ્ટ છે અને એનો વિષય પણ વિશેષ છે, કેમકે શ્રુતજ્ઞાનમાં માનસિક વ્યાપારની મુખ્યતા હોવાથી એમાં અધિક અને સ્પષ્ટ વિચારો માટે સ્થાન છે. એમાં આગળપાછળનો જેવો સંબંધ છે તેવો મતિજ્ઞાનમાં નથી.
(૨) મતિજ્ઞાન શબ્દના ઉલ્લેખ વિનાનું છે, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન શબ્દના ઉલ્લેખવાળું છે, કેમકે શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિના સમયે સંકેતના મરણની અને શ્રુતગ્રંથના અનુસરણની અપેક્ષા રહે છે.
(૩) મતિજ્ઞાન ભાષામાં ઉતારી શકાય એટલું પરિપકવ નથી, જ્યારે શ્રુતજ્ઞાન ભાષામાં ઉતારી શકાય એટલું પરિપકવ હોય છે. એથી જો મતિજ્ઞાનને દૂધની ઉપમા આપીએ તો શ્રુતજ્ઞાનને દૂધની બનાવેલી ખીરની ઉપમા આપી શકીએ.
આ પ્રમાણે આપણે જ્ઞાનના પાંચ પ્રકારો વિચારી ગયા. જેમકે (૧) મતિજ્ઞાન, (૨) શ્રુતજ્ઞાન, (૩) અવધિજ્ઞાન, (૪) મન:પર્યાયજ્ઞાન અને (૫) કૈવલજ્ઞાન. આ દરેકનું લક્ષણ ટૂંકમાં નીચે મુજબ દર્શાવી શકાયઃ— મતિજ્ઞાન—જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો અને મનની મદદથી થાય છે, પરંતુ જેમાં શબ્દ એ વાચ્ય છે અને અર્થ એ વાચક છે એવી જાતના શબ્દ અને અર્થના સંબંધના વિચાર માટે સ્થાન નથી તે મતિજ્ઞાન' કહેવાય છે. શ્રુતજ્ઞાન—જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વડે થાય છે અને જેમાં શબ્દ અને અર્થના સંબંધના વિચાર માટે સ્થાન છે તે શ્રુતજ્ઞાન' કહેવાય છે. અવધિજ્ઞાન—જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના અનેક જાતના રૂપી
(
પદાર્થોનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે તે ‘અવધિજ્ઞાન' કહેવાય છે. મન:પર્યાયજ્ઞાન જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના કેવળ મનના પરિણામોનો સાક્ષાત્કાર કરાવે છે તે ‘મન:પર્યાયજ્ઞાન' કહેવાય છે “કેવલજ્ઞાન—દુનિયામાં જેટલા પદાર્થો છે તે બધાને લગતી તમામ હકીકતોને આત્મા જે જ્ઞાન દ્વારા ઇન્દ્રિય અને મનની મદદ વિના એકીવખતે સાંક્ષાત્ જાણી શકે તે કૈવલજ્ઞાન' કહેવાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
