Arhat Jivan Jyoti

Author(s): Hiralal R Kapadia
Publisher: Bhagwanlal Pannalal

Page 21

આહત જીવન જયોતિ
કિરણ ૧૦ મું. પાંચ અસ્તિકાયો દરેક પદાર્થના વિભાગો ન પડી શકે, છતાં એ કલ્પી ના શકાય. કોઈ પણ પદાર્થનો નાનામાં નાન વિભાગ કયો છે એ સંબંધમાં આપણુ જેવા અપૂર્ણજ્ઞાનીઓમાં મતભેદ હોઈ શકે, પણ સર્વજ્ઞની દૃષ્ટિએ તો નાનામાં નાનો વિભાગ એક જ હોઇ શકે. એનાથી બીજો કોઈ નાનો વિભાગ હોઈ જ ન શકે. આવા વિભાગને આપણે “અવિભાજય વિભાગ” કે “નિરંશ અંશ' કહીએ છીએ.
જ્યાં સુધી આવો અંશ મૂળ વસ્તુ સાથે જોડાયેલો હોય ત્યાં સુધી તે પ્રદેશ કહેવાય છે, પરંતુ મૂળ વસ્તુથી અલગ થતાં એ પરમાણુ કહેવાય છે. પુલ સિવાયના કોઈ પણ પદાર્થનો પ્રદેશ તે પદાર્થથી કોઈ પણ રીતે જુદો પડી શકતો નથી. આથી કેવળ પુલને જ પ્રદેશ અને પરમાણુ એમ બંને હોય છે, બાકી બીજા બધા પદાર્થોને તો પ્રદેશ જ હોય છે. આપણે અહીં એ પણ સમજી લઈએ કે પ્રદેશ અને પરમાણુનું માપ તો સરખું જ છે; કેમકે એ બે નામો એક જ વસ્તુની જુદી જુદી અવરથાને લઈને જ પાડવામાં આવ્યાં છે.
જૈન શાસ્ત્ર પ્રમાણે દરેક જીવના પ્રદેશોની સંખ્યા અસંખ્યાત છે. વળી ધર્મ અને અધર્મ એ બંને પદાર્થના પ્રદેશોની સંખ્યા પણ અસંખ્યાત છે. આકાશના પ્રદેશોની સંખ્યા તો અનંત છે. પુદ્ગલો અનેક જાતના છે કોઈ નાના તો કોઈ મોટા. એથી એના પ્રદેશોની સંખ્યા જુદી જુદી દર્શાવાય છે. જેમકે કોઈ પુદ્ગલના પ્રદેશોની સંખ્યા સખ્યાત, કોઈકની અસંખ્યાત તો કોઈકની અનંત પણ છે.
શ્વેતાંબરો કાળને પદાર્થ જ ગણતા નથી. દિગંબરો એને પદાર્થ તરીકે તે માને છે, પરંતુ એને કેવળ એક પ્રદેશરૂપ ગણે છે.
અરિતકાય એ જૈન દર્શનને પારિભાષિક શબ્દ છે. એમાંના “અસ્તિ' શબ્દનો અર્થ “પ્રદેશ છે અને કાયને અર્થ “સમૂહ છે. જે પદાર્થ પ્રદેશોના સમૂહરૂપ હોય તે “અસ્તિકાય' કહેવાય છે. કાળ એ પ્રદેશોના સમૂહરૂપ નથી, એથી એની અસ્તિકાય તરીકે ગણના કરાતી નથી. આ ઉપરથી સમજાશે કે જીવ, પદગલ, ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ એ પાંચ જ અસ્તિકાયો છે. આમ હોવાથી આ દરેક પદાથેનું નામ એ નામની સાથે “અસ્તિકાય” શબ્દ જોડીને પણ બોલાય છે. જેમકે જીવારિતકાય, પુલાસ્તિકાય, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશારિતકાય. વળી જીવ વગેરે પાંચે પદાર્થોનો વ્યવહાર
અસ્તિકાય' શબ્દ લગાડ્યા વગર પણ કરાય છે.