Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ munivaryajinadattasUrIzvarapraNIta vivekavilAsa 8.68 sampAdaka DaoN. zrIkRSNa 'juganU'
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad jinadattasUri viracita 'vivekavilAsa' meM sarvopayogI, sArvabhauma siddhAntoM ko mahatva diyA hai| vivekavilAsa bahupayogI grantha hai| isameM 12 ullAsoM meM kucha 1327 zloka haiN| anuSTupa zlokoM ke atirikta upasaMhAra ke rUpa meM upajAti va anya chandoM kA prayoga huA hai| isameM divasa ke vividha praharoM meM karane yogya zrAvakAcAra kA varNana haiM kintu svapnavicAra, zuddhi-zaucAcAra, prazna va svara-nAr3I vicAra, jyotiSa, sAmudrika, devamandira nirmANa, pratimA lakSaNa, jIrNoddhAra, vAstu kArya ke lie bhUmi parIkSA, svAmI-sevaka lakSaNa, udyama prazaMsA, bhojana vidhi, sandhyAkAla vicAra, zayana vidhi, ghaTIyantra, viSa parIkSA, vivAhAvasara para vara vadhU lakSaNa, grISmAdi SaD Rtu varNana, varSacaryA, zrAddha, vAstu aura zuddha gRhakarma, gRhArtha yogyAyogya vRkSa va unake phala, ziSyAvabodha va kalAcArya vyavahAra, sarpadaMza ke sambandha meM viSa ke pariNAma para vAra, nakSatra, rAzi, dizA, dUtAnusAra vicAra, ratna, SaDdarzana paricaya, dekhane ke yogyAyogya vastue~, paradeza gamana ke niyama, mantraNA vicAra, jAti kleza va usake pariNAma tathA ekAtma rahane ke phala, saMkSepa meM dharmopadeza, dhyAna-samAdhi, brahmacarya, AtmA-jIva, tattva, cArvAkoM ke matoM kI khaNDanA, antakAla meM deha tyAga, samAdhimaraNa Adi prabhUta varNana huA hai| prazasti meM vAyaDagaccha evaM samakAlIna narezAdi, upadezazravaNakartA kA nAmollekha kiyA gayA hai| pratyeka ullAsa ke anta meM upasaMhAra aura ullAsa ke viSayoM kI jIvana meM upayogitA, anukaraNIya nirdeza isa grantha kI anyAnya vizeSatA hai| zeSa agale phlaipa para...
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImad jinadattasUrIzvarapraNIta vivekavilAsa (jyotiSa, vAstu-zilpa, aGgavidyA, svaravidyA, hastarekhA, SaDdarzana, viSacikitsA, yoga-dhyAna evaM vividha dinacaryA vyavahAropayogI prAcIna lakSaNa-saMhitAtmaka grantha) [mohanabodhinITIkA sahita ] sampAdaka evaM anuvAdaka DaoN. zrIkRSNa 'juganU' sahayoga anubhUti cauhAna anukRti cauhAna AryAvarta saMskRti saMsthAna dillI-110094
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN : 81-903483-8-8 (c) : DaoN. zrIkRSNa 'juganU' prakAzaka : AryAvarta saMskRti saMsthAna DI-48, galI naM. 3, dayAlapura karAvala nagara roDa, dillI-110094 mUlya : 450.00 rupaye dvitIya saMskaraNa : 2014 zabda-saMyojana : muskAna kampyUTarsa kardamapurI, dillI-110094 mudraka : bI. ke. oNphaseTa dillI-110032
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shrimad Jindattasuri's VIVEK VILAS (Along with text & Mohanbodhini Hindi commentaries) Edited with own sufficient Notes - translation - By Dr. Shri Krishan "Jugnu" AssistedAnubhuti chauhan Anukriti chauhan ARYAVARTA SANSKRITI SANSTHAN DELHI -110094
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ISBN : 81-903483-88 (c) : Dr. Shri Krishan "Jugnu" Publisher : Aaryavarta Sanskriti Sansthan D-48, Gali No. 3, Dayalpur Karawal Nagar Road, Delhi-11009 Price Rs. : 450.00 only Second Edition : 2014 Printer : B.K. Offset Naveen Shahdara, Delhi-110032
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda 'vivekavilAsa' eka adbhuta grantha hai| isameM jIvana ke nAnoM viSayoM kA samyak paripAka huA hai| gRhastha se lekara sAdhu jIvana taka ke nirdeza isa grantha ke 1327 zlokoM meM gumphita hai| prahara se lekara varSa aura jIvanacaryA taka isameM A gaI hai| isake samyak adhyayana ke bAda yaha vicAra sahaja hI bana jAtA hai ki isameM gAgara meM sAgara hai| munivarya jinadattajI ke jIvana kA yaha sAravAkyavat hai| isIlie ise kyA jaina aura kyA ajaina- lokAzrita aura rAjyAzrita sabhI chora para jJAniyoM ne bahuta Adara aura sammAna diyA hai| . kucha varSoM pUrva jaba maiM sUtradhAra maNDana ke vAstu granthoM para kArya kara rahA thA, vAstumaNDanam meM vivekavilosepi' saGketa dekhakara cauMka gyaa| socA ki yaha kaunasA grantha hai ? phira, isake kaI sAre uddharaNa prabhAzaGkara oghar3abhAI somapurA, bhagavAnadAsa jaina Adi ne apane vAstuviSayaka granthoM meM die haiN| isake kaI uddharaNa lakSaNa prakAza meM bhI dekhane ko mile to ise dekhane kI prabalatara icchA huii| kaI granthAlayoM meM isakI khoja zurU kii| jayapura kI prAkRta bhAratI aura lAlabhavana, ajamera sthita dAdAbAr3I se lekara anyatra jahA~ bhI isakI sambhAvanA thI, patA kiyA kintu viphalatA hI hAtha lgii|'ssdddrshn samuccaya' ke sampAdaka kI bhUmikA se patA calA ki yaha grantha bahuta pahale, 1919 I. meM AgarA ke belanagaMja sthita sarasvatI granthamAlA kAryAlaya se prakAzita huA hai kintu ukta kAryAlaya aba nahIM rhaa| phira, ahamadAbAda ke kucha mitroM ne batAyA ki yaha gujarAtI TIkA sahita vikrama saMvat 1954 meM DAyamaNDa jubalI presa aura kevala gujarAtI meM meghajI hIrajI buka selara, mumbaI se 1923 I. meM prakAzita huA, lekina ina dinoM kahIM dekhane meM nahIM aataa| vahA~ ke copar3I bAjAra ke IzvarabhAI lAlajIbhAI marthaka ke punItabhAI marthaka se ukta donoM prAcIna pATha sambhava hue| jyoM-jyoM apanI khojabIna meM vilamba huA, jijJAsA bar3hatI hI gii| isI bIca, udayapurastha rAjasthAna vidyApITha ke pANDulipi vibhAga meM isakI eka hastalikhita pANDulipi kA patA lagA jo ki gujarAtI TIkA sahita thI aura
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta truTipUrNa thii| aisI akelI mAtRkA se grantha kA sampAdana sambhava bhI nahIM thaa| kucha santoM se carcA to kucha se patrAcAra bhI kiyA kintu apekSita saphalatA nahIM milii| eka dina maiMne kobA (ahamadAbAda) sthita kailAzasAgara sUri jJAna mandira ko patra likhA to uttara milA ki yaha grantha AgarA se chapA hai, vahA~ se jo patA milA, usa para patra likhA jo lauTa aayaa| maiMne ukta lauTA huA patra lekara apane eka paricita ko kobA bhejA to vahA~ se ukta pATha kI chAyA prati prApta huI-isa prakriyA meM lagabhaga cAra varSa laga ge| isa pATha meM kaI gar3abar3iyA~ thI, isake prabandhakartA kI TippaNi thI 'isa grantha meM presa kI asAvadhAnI tathA usa samaya grantha kI chapAI kA kArya jabaki Agare meM mahAbhayAnaka saMkrAmaka inphalyUeMjA jvara kA prakopa thA, prabandha meM gar3abar3a ho jAne ke kAraNa yatra-tatra azuddhiyA~ raha giiN...|' isake zloka to azuddha chape hI, zlokoM kI punarukti bhI huI, kahIM ke zloka kahIM laga ge| kula milAkara cAra pAThoM se isa grantha kA uddhAra sambhava ho skaa| na jAne kyoM maiM isake sampAdana kA saGkalpa kara cukA thaa| ajJAta preraNAoM ne bala diyA aura kampyUTara para pATha, artha Adi taiyAra kara isakI bhUmikA kI taiyArI kI to isake zlokoM ke sAtha-sAtha hI pAda TippaNiyA~ likhatA gyaa| bAda meM yaha socA ki yadi TippaNiyoM ko alaga nikAlakara isakI viSaya-vastu kI tulanA hI karatA calA gayA to yaha grantha mUla se kahIM adhika bRhatkAya ho jAegA aura isameM samaya bhI paryApta lgegaa| isI bIca yaha preraNA bhI milI ki jitanA aura jisa rUpa meM ho gayA, use loka-karakamaloM meM sauMpa diyA jAe, isI rUpa kI AvazyakatA hai...| saca kahU~ to maiM zurU-zurU meM ise kevala vAstu-zilpa kA grantha hI samajha rahA thA kintu jaba kArya Arambha karane baiThA to yaha pUrA saMhitAtmaka grantha nikalA, eka naI pUre zatAdhika vissy| yaha acchA hI thA ki jyotiSa kI saMhitAoM aura purANadharmazAstra para merI pUrva meM hI nyUnAdhika ruci thii| artha ke sAtha-sAtha sandarbho kA Aloka hotA calA gayA, jahA~ kahIM zloka kama lage vahA~ anya granthoM se zloka uddhRta kie gae- prastuta pATha isI zrama kI dena hai| maiMne isa sandarbha-zrama kI AvazyakatA isalie bhI mAnI ki isa vistAra ke abhAva meM na to jinadattajI kI vidvatA kA mUlyAGkana hogA aura na hI isa grantha ke gAmbhIrya aura virATa vaibhava kI kalpanA ho skegii| racanA ke lagabhaga sAr3he chaha sau varSoM bAda vivekavilAsa ko na kevala artha varana citra sahita nAnAGgoM se paripUrNa kara prakAzana kA yaha prayAsa kiyA jA rahA hai| vi
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka praNayanakartA ke lie kisI kRti kA sambandha pitA-putravat hotA hai, merA isa grantha ke sAtha sampoSaka-sA nAtA bhara hai, yaha grantha mujhe bahuta priya lagA, eka-eka zabda ko maiMne pUrva-pukAra mAnakara, usako AtmasAt kara paribhASita karane aura vyApaka phalaka dene kA prayAsa kiyA hai| isameM merA kucha bhI nahIM hai-bhagrapRSThi kaTigrIvA baddhamuSThiradhomukham / kaSTena likhitaM zAstraM yatnena paripAlayet // yAdRzaM pustake dRSTvA tAdRzaM likhitaM myaa| yadi zuddhamazaddhama vA mama doSomadIyatAm // isako prakAzana sahita bahupayogI banAne kA prayAsa merI prAthamikatA meM rahA hai| ataeva adhikAMza zlokoM ko ekAdhika matoM ke sAtha vizleSita bhI kiyA gayA hai aura yatra-tatra sambandhita viSayoM ke lie anya upayogI granthoM kA saGketa bhI kiyA hai| isa kArya meM jina granthoM kA upayoga huA, ve mere saMgraha meM haiM aura unakI sUcI anta meM dI gaI hai| unake prakAzakoM, sampAdakoM ke prati aabhaar| isake sampAdana-anuvAda, TaGkaNa, truTizodhana Adi kAryoM meM mujhe sahadharmiNI puSpA cauhAna se yatheSTa sahAyatA milii| donoM putriyoM AyuSmatI anubhUti cauhAna evaM anukRti cauhAna ne bahuta zrama kiyaa| anuja aravinda cauhAna aura putra gaurava cauhAna se bhI paryApta madada milI hai| parijanoM ko dhanyavAda kahanA bahuta laghu lagatA hai, maiM sabake snehAdhIna huuN| isake prakAzana kA dAyitva AryAvarta saMskRti saMsthAna ke saMcAlaka bhAIzrI govindasiMhajI ne grahaNa kiyA hai, ve dhanyavAdAha hai| unake nirantara Agraha para merA pUrA parivAra isa grantha ke uddhAra kI dizA meM saceSTa rhaa|| isakA pATha upalabdha karavAne ke lie maiM vidyApITha aura kobA sthita jJAna mandira ke saMcAlakagaNoM kA AbhArI hU~ aura hA~, yadi munijI kA paricaya juTAne meM prAkRta bhAratI, jayapura ke saJcAlaya zraddheya mahAmahopAdhyAya vinayasAgarajI saGketa nahIM karate to saphalatA nahIM milatI, unake prati bhI AbhAra... / vidvajana isakA samAdara kareMge aura apanI sammati pradAna kareMge- gacchataH skhalanaM kvApi bhavetyeva prmaadtH| hasanti durjanAstatra samAdadhati sjjnaaH|| viduSAM vazaMvadaH 40-rAjazrI kaoNlonI, vinAyakanagara, zrIkRSNa 'juganU' udayapura (rAjasthAna) 2 akTUbara 2006 I. vii
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viii
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ jinadatta sUri aura vivekavilAsa madhyakAlIna jaina mahApuruSoM meM AcArya jinadatta sUrIzvara kA nAma pramukhatA se liyA jAtA hai| unakA 'vivekavilAsa' sarvavidyAnuzAsana kA digdarzaka grantha mAnA jAtA hai| hAlAMki nAma sAmya anya jinavallabhasUrI ke ziSya AcArya jinadattajI bhI prasiddha hue haiM kintu vivekavilAsakAra jinadatta sUri kA jIvana paricaya bahuta kama hI jJAta hai| AgarA se 1919 I. meM nikale isa grantha kI saMkSipta bhUmikA meM yaha jAnakArI milatI hai ki aNahilapura pATana ke pAsa vAyudevatAdhiSThita vAyaTa' nAmaka eka mahAsthAna hai| vahIM se 'vAyaTa' athavA 'vAyaDa' gaccha kI utpatti huI hai| vAyaDagaccha kA mUlapuruSa kauna thA, yaha nizcita taura para kahA nahIM jAtA kintu ve zrIjinadevasUri ho aisA anumita kiyA jA sakatA hai kyoMki unake pUrva kA apekSita itihAsa nahIM miltaa| jinadatta sUri : jIvanakramArtha bAhya-antaHsAkSya - yaha prasiddha hai ki zrIrAzillasUrIndra aura jIvadevasUri sAMsArika avasthA meM isI vAyaTa meM mahIdhara aura mahIpAla nAmaka zreSThiputra the| mahIpAla ne khela-krIr3Adi meM samaya bItA diyA, koI udyama nahIM kiyA, isalie usake pitA dharmadeva ne usako nikAla diyaa| isake bAda, rAjagRha meM digambara santa zrutakIrti guru se dIkSA lekara suvarNakIrti AcArya huA aura guru se 'parakAya praveza aura cakrezvarI vidyA' ko siikhaa| mahIdhara bhI usake pitA ke dehotsarga ke bAda isI vAyaTagaccha ke zrIjinadevasUri ke santAna meM zrIrAzillasUri hue| rAjagRha se Ate hue logoM ke mu~ha se suvarNakIrti kA vRttAnta sunakara usakI mAtA vahA~ gaI aura donoM bhAiyoM ko eka hI dharmamArga ke uddezya se samajhAkara 'vAyaTa' meM lAI jahA~ bAda rasavatI prayoga se donoM bhAiyoM kI parIkSA lii| mAtA ke vacana ko svIkAra kara suvarNakIrti ne zvetAmbara dIkSA lI aura 500 ziSyoM vAlA zrIjIvadevasUri huaa| unake kula meM granthakAra zrIjinadattasUri AcArya varga meM prasiddha hue| bAhya sAkSyoM se jJAta hotA hai unake ziSya mahAkavi amaracandrasUri hue jinhoMne vaidarbhI rIti meM 18 parvo aura 44 sargoM meM lagabhaga sAta hajAra padyoM meM 'bAla ix .
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAbhArata' kI racanA kii|' amaracandra apanI pratibhA tathA Azukavitva ke lie vidvadgoSThI meM paryApta rUpa se vizruta hai| ve zvetAmbara matAnuyAyI jaina mahAkavi the| unhoMne guru ke rUpa meM jinadattajI kA smaraNa kiyA hai| amaracandra ke hI samakAlIna arisiMha hue| donoM hI kaviyoM meM bar3A sauhArda thA jisake phalasvarUpa amaracandra ne 'sukRtasaGkIrtana' ke pratyeka sarga meM cAra nae padyoM kI racanA kara jor3A hai| sAhityajagata meM ina donoM kI sammilita racanA 'kavi kalpalatA' hai| ___ isake atirikta amaracandra ne 'padmAnanda mahAkAvya' kI racanA bhI kI hai jisameM prathama tIrthaGkara RSabhadeva kA varNana hai| amaracandra kI alaukika vaiduSI, Azukavitva tathA prakhara tejasvitA ke aneka AkhyAna prabhAvaka carita aura prabandhakoSa (racanAkAla 1405 vikramI, 1348 I.) meM to amaracandra ke viSaya meM sArasvatamantra kI siddhi batAne vAlA eka svatantra prabandha hI pAyA jAtA hai| inakI 'veNIkRpANa' upAdhi rahI hai| kavi amaracandra gujarAta ke cAlukyavaMzI pratApI nareza vIsaladeva ke sabhAkavi the jinakA samaya vikramI 1300-1320 (tadnusAra 1243-1263 IsvI) mAnA jAtA hai| vIsaladeva ke vizruta pradhAnAmAtya vastupAla bhI amaracandra ke upadezoM ko sunane ke lie unake pAsa jAyA karate the| aise meM amaracandra kA samaya 13vIM sadI kA madhyakAla (1220-1270 I.) mAnA jA sakatA hai| ukta saGketa se isa anuzruti kI prAmANikatA siddha hotI hai ki amaracandra kavi, gujarAta ke rAjA visaladeva ke darabAra meM usake bulAne se dholakA-gujarAta Ae the| visaladeva ne gujarAta para aNahilavAr3a meM rahakara saMvat 1300 se 1317 taka rAjya kiyaa| usake pahile vaha saMvat 1295 meM dholakA kI gAdI para baiThA thaa| visaladeva ke kAla meM amara kavi dholakA Ae the aura zrIjinadatta sUri unake guru hue to terahavIM zatAbdI meM zrIjinadattasUri kA honA nirdhArita kareM to anucita nahIM hogaa| -- ---- ----------- ---------- 1. kAvyamAlA (nirNayasAgara, mumbaI 1894; granthAGka 45) meM prakAzita 2. baladeva upAdhyAya : saMskRta sAhitya kA itihAsa pRSTha 210, 277 evaM 304 3. kavi ne bAlabhArata meM veNIkRpANa upamA kA prayoga kiyA hai ki mahAdeva ne kAmadeva ko bhasmIbhUta to kara diyA kintu dadhi mathatI huI ramaNiyoM kI veNI ko idhara-udhara ghUmatI dekhakara yahI pratIta hotA hai ki kAmadeva veNI ke rUpa meM talavAra calA rahA hai| zivajI ke dvArA parAbhUta hue apane bANoM ko chor3akara madana ne yaha navIna aura adhika samartha va tIvra prahAra karane vAlA Ayudha dhAraNa kiyA hai - dadhimathanavilolallolahagveNidambhAt ayamadayamanaGgoM vishvvishvaikjetaa| bhavaparibhavakopatyaktabANaH kRpANazramamiva divasAdau vyktshktirvynkti|| (bAlabhArata. Adiparva 11, 6) 4. baladeva upAdhyAya : uparyukta, pRSTha 252
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ isake atirikta, yadi vivekavilAsa ke antaH sAkSyoM para vicAra kareM to jJAta hotA hai ki yaha racanA jAbAlipura (vartamAna jAlora, rAjasthAna) ke durga meM racI gaI / usa samaya jAlora kA zAsaka sonagarA cauhAna udayasiMha thA / grantha kI puSpikA meM AyA hai ki cAhumAna (cauhAna) vaMzarUpa sAgara ko ullAsa dene ke nimitta candramA ke samAna udayasiMha nAmaka jAbAlipura kA rAjA hai / ukta udayasiMha bhUpati kA bahuta vizvAsapAtra aura usake bhaNDAra kI rakSA karane meM nipuNa 'devapAla' nAmaka mahAmAtya hai, jo buddhirUpa nandanavana meM candana jaisA arthAt bar3A buddhizAlI hai| sabhI dharmoM kA AdhAra, jJAnazAlI logoM meM agragaNya, samasta puNyoM kA vAsasthala, samasta sampadAoM kA Akarasthala - aisA pavitra, buddhimAna, viveka se vikAsa prApta karane vAle mana kA dhAraka aura vAyaDa vaMza meM utpanna huA 'dhanapAla' nAmaka devapAla kA prasiddha putra huA / dhanapAla ke mana ko santuSTa karane ke nimitta zrIjinadatta sUri ne isa 'vivekavilAsa' grantha kI racanA kI hai|' * aitihAsika sAkSya batAte haiM ki udayasiMha ke cAra abhilekha mile haiM jo kramaza: 1205 I., 1217 I., 1248 I. aura 1249 I. ke haiM / isa AdhAra para usakA samaya 1205 I. se 1249 I. taka nirdhArita hotA hai kintu kharataragaccha paTTAvalI ke prakAza meM Ane para udayasiMha kA kAla lagabhaga 8 varSa aura Age bar3ha jAtA hai / ' DaoN. hukumasiMha bhATI kA mata hai ki yaha apane samaya kA zaktizAlI zAsaka thaa| usane cauhAna vaMza kI khoI huI sattA ko punaH arjita karane ke lie vistAravAdI nIti kA sahArA liyA aura uttara-pUrvI mAravAr3a meM muslima senAoM para TUTa par3A va apane ko eka bRhad sAmrAjya kA svAmI banA liyaa| gulAmavaMzIya dillI kA zAsaka iltutamiza bhI pUrI taraha isa cauhAna zAsaka kI zakti ko nahIM tor3a sakA / 1. yathA-- cAhumAnvayapothoghi saMvadharnavidhau vidhuH / zrImAnudayasiMho'sti zrIjAbAlipurAdhipaH // tasya vizvAsasadanaM kozara kSAvicakSaNaH / devapAlo mAhAmAtyaH prajJAnandanacandanaH // AdhAra: sarvadharmANAmavadhirjJAnazAlinAm / AsthAnaM sarvapuNyAnAmAkaraH sarvasampadAm // pratipannAtmajastasya vaayddaanvysmbhvH| dhanapAlaH zucirdhImAn vivekollAsimAnasaH // tanmanastoSapoSAya jinodyairdattasUribhiH / zrIvivekavilAsAkhyo grantho'yaM nirmame'naghaH // (vivekavilAsa puSpikA 5-9) prasiddha vidvAn agaracanda nAhaTA, bIkAnera ne dhanapAla kA nAma dharmapAla mAnA hai / (zodhasAdhanA, sItAmaU 1982 meM prakAzita lekha pRSTha 26 ) 2. baoNmbe gajeTiyara bhAga 1, pRSTha 474-476 tathA epIgrAphiyA iNDikA 11, pRSTha 55-56 3. DaoN. dazaratha zarmA : arlI cauhAna DAyanesTIj pRSTha 167 4. sonagarA va sAcorA cauhAnoM kA itihAsa pRSTha 41-42 xi
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ isa kAla meM jAlora jJAna - vijJAna kA bar3A kendra thaa| DaoN. dazaratha zarmA kA mata hai ki jAlora nareza udayasiMha kA mantrI yazovIra thA jisake sAtha usakA darabAra bahuta bar3e buddhijIviyoM kA kendra thA / yadi udayasiMha svayaM itanA ucca koTi kA tattvadarzana, tarkazAstra aura mahAbhArata jaise vizva-jJAnakoSa kA vidvAna na hotA to yaha kendra bhI eka madhya- zreNI kA hI hotA / udayasiMha kI kIrti evaM yaza ko dekhane ke * lie bhale hI eka hajAra A~khoM vAlA indra na ho ora do hajAra jihvAoM se gAne vAlA aisA na ho, jaisA ki sU~dhA parvata ke abhilekha meM varNana huA hai kintu yaha avazya kahA jAegA ki usake zAsanakAla meM jAlora apanI zakti ke carama zikhara para thA / ' ukta aitihAsika tathyoM aura antaH sAkSyoM ke AdhAra para yaha svIkArA jA sakatA hai ki jinadatta sUri udayasiMha ke jIvanakAla meM hI jAlora meM bahuprasiddha the / phira, mahAbhArata jaise koSa kA udayasiMha vidvAn thA aura munijI ne bhI mahAbhArata ke katipaya nIti- matoM, gItA jaise mahAbhAratokta grantha ke zlokoM ko vivekavilAsa meM kiJcit bheda ke sAtha mahatva diyA hai aura unake ziSya amaracandra ne to mahAbhArata ko asAmpradAyika bhAva se likhA bhI hai, aise meM unakA udayasiMha kAlIna honA ucita pratIta hotA hai / vivekavilAsa : jJAnAtmaka saMhitA grantha granthakAra ne isa grantha meM sAmpradAyika Agraha kI apekSA sarvopayogI, sArvabhauma siddhAntoM ko mahatva diyA hai| isIlie unhoMne kaI viSayoM ko dRSTigata rakhA aura una viSayoM ke nAnA granthoM kA Alor3ana - vilor3ana kiyA aura likhane kI dRSTi se jAlora ko hI upayukta mAnA / prastuta grantha meM Ae viSayoM ke sAtha prAcIna granthoM ke uddharaNa pAda TippaNiyoM ke rUpa meM die gae haiM, yadyapi aise adhikAMza mata jaina granthoM meM bhI milate haiM kintu anya granthoM meM bhIM isake udAharaNa kama nahIM hai, ataH anya granthoM ke udAharaNoM kI adhikatA hI hai / yaha AcArya zrI kI udAra dRSTi evaM udAracaritAM vyaktitva ko prakaTa karane meM paryApta hai| pAda TippaNiyoM se isa grantha para anya granthoM ke prabhAva kA bhI adhyayana kiyA jA sakatA hai| vivekavilAsa bahupayogI grantha hai| isameM 12 ullAsoM meM kula 1327 zloka haiM / anuSTupa zlokoM ke atirikta upasaMhAra ke rUpa meM upajAti va anya chandoM kA prayoga huA hai| isameM divasa ke vividha praharoM meM karane yogya zrAvakAcAra kA varNana haiM kintu svara- - nAr3I vicAra, jyotiSa, sAmudrika, devamandira nirmANa, vAstu kArya ke 1. rAjasthAna thrU dI ejeja, pRSTha 638 evaM arlI cauhAna DAyanesTIj pRSTha 175 xii
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie bhUmi parIkSA, svAmI-sevaka lakSaNa, udyama prazaMsA, bhojana vidhi, sandhyAkAla vicAra, zayana vidhi, ghaTIyantra, viSa parIkSA, vivAhAvasara para vara-vadhU lakSaNa, grISmAdi SaD Rtu varNana, varSacaryA, zrAddha, vAstu aura zuddha gRhakrama, gRhArtha yogyAyogya vRkSa va unake phala, ziSyAvabodha va kalAcArya vyavahAra, sarpadaMza ke sambandha meM viSa ke pariNAma para vAra, nakSatra, rAzi, dizA, dUtAnusAra vicAra, SaDdarzana paricaya, dekhane ke yogyAyogya vastue~, paradeza gamana ke niyama, mantraNA vicAra, jAti kleza va usake pariNAma tathA ekAtma rahane ke phala, saMkSepa meM dharmopadeza, dhyAna-samAdhi, brahmacarya, AtmA-jIva, tattva, cArvAkoM ke matoM kI khaNDanA, antakAla meM deha tyAga, samAdhimaraNa Adi kA prabhUta varNana huA hai| prazasti meM vAyaDagaccha evaM samakAlIna narezAdi, upadezazravaNakartA kA nAmollekha kiyA gayA hai| lagabhaga pratyeka ullAsa ke anta meM upasaMhAra aura ullAsa ke viSayoM kI jIvana meM upayogitA isa grantha kI anyAnya vizeSatA hai| isa lakSaNa-jJAnAtmaka grantha ke zlokoM kI prAmANikatA kA hI yaha pariNAma hai ki isake zloka sAyaNa mAdhavAcAryakRta sarvadarzanasaMgraha (13vIM sadI), sUtradhAramaNDana kRta vAstumaNDana (15vIM sadI), AcArya vardhamAna sUrIkRta AcAradinakara (15vIM sadI) vAsudevadaivajJa kRta vAstupradIpa (16vIM sadI), sUtradhAra govindakRta uddhAradhoraNI (16vIM sadI), ToDaramalla ke nirdeza para nIlakaNTha dvArA likhita ToDarAnanda (16vIM sadI), mitra mizra kRta vIra mitrodaya ke lakSaNaprakAza (17vIM sadI) Adi meM uddhRta kie gae haiN| isI prakAra vAstu, pratimA sambandhI kaI mata Thakkara pheru (14vIM sadI) ke lie nirdezaka bane haiN| isa grantha meM tatkAlIna jIvana va saMskRti kI acchI jhalaka hai| isake sAre hI viSaya racanAkAla meM to upayogI the hI Aja bhI inakA upayoga kisI bhI dRSTi se kama nahIM hai| prasaGgataH sabhI viSaya jIvanopayogI hai aura sabhI ke lie bahuta mahatva ke haiN| granthakAra kA yaha mata vartamAna meM dhArmika-sAmpradAyika ekatA kA mahatva pratipAdita karatA hai- aisA kauna vyakti hai jo ki 'merA dharma zreSTha hai' aisA nahIM kahatA? kintu jisa prakAra dUra khar3e manuSya se Ama athavA nIma kA bheda nahIM jAnA jA sakatA, vaise hI dharma kA bheda usa manuSya se nahIM jAnA jA sakatA- zreSTho me dharma ityuccai--te kaH ko'tra noddhtH| bhedo na jJAyate tasya duursthairaamrnimbvt|| (10,14) jinadattasUri kA 'vivekavilAsa' ke atirikta anya koI grantha bhI nahIM miltaa| aura, lokokti bhI yahI hai ki unakI racanA kA yaha eka hI grantha hai| isa mAnyatA ke mUla meM yaha zloka uddhRta kiyA jA sakatA hai ki jugAlI karane kI bhAMti xiii
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahuta se granthoM kI racanA se kyA lAbha hai ? paNDita logoM ko to zarIrastha divya jyotiH rUpa bRhad jIvatattva kA vicAra karanA cAhie- kiM romanthanibhaiH kAryaM bahubhirgranthagumphanaiH / vidvadbhistattvamAlokya mantarjyotimayaM mahat // ( 11, 3) isa prakAra munijI ke nirdeza bahuta mahatvapUrNa haiN| unhoMne isa grantha ko bahupayogI banAyA aura dhanapAla ko upadeza ke rUpa meM jina matoM ko diyA, ve Aja bhI prAsaGgika bane hue haiN| santoM kA soca - mantavya sadA kAla ke pAra hotA hai| vaha svayaM kahate haiM ki kalAvAna manuSyoM ko isa jIvana meM koI aisI kalA-vastu avazya hAsila karanI cAhie ki jisase nidhanoparAnta pavitra janma nizcayapUrvaka prApta ho sake- arjanIyaM kalAvadbhistatkiJcijjanmanAmunA / dhruvamAsAdyate yena zuddhaM janmAntaraM punaH // nidhanoparAnta yazaH kAyA ke nimitta bhI isa prakAra kA vicAra sadaiva honA cAhie, jaisA ki mahArAja bhartRhari ne bhI kahA hai- jayanti te sukRtino rasasiddhA kavIzvarAH / nAsti yeSAM yazaH kAye jarA maraNajaM bhayam // 1 xiv *****
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsAnusAreNa viSayAnukramaNikA 1-62 -prathamollAsaH maGgalAcaraNamAha, gurudeva stutiH, granthopalabdhizubhAkAGkSAH, granthAvazyakatva kathanaJca, nityajIvanacaryAH, svapravicAraH, svaprabhedAha, svapraphalapAkAvadhiH, svarodaya vicAraM, tattvasaJcaraNakramAni, tattvasya palAni, tattvAnusAreNa kAryavyavahAraH, tattvacihnAniH, svaraparIkSaNavidhiH, zarIrasAdhanam, prabhAte karadarzanaM, zaucAzaucamAha, zaucAcAra:prAtaH sandhyAkAlaM, zaucayogyasthAnAni, kSutzukrakRnmUtravicAraH, vyAyAmaniyamaH, dantadhAvanaM, dantadhAvananiSedhaH, dantakASThAbhAvemukhazuddhinirdezaM, tyaktadantadhAvanaphalaM, punaH dantadhAvana niSedham, netyAdi kriyAvarNanaM, uktaM ca, snehanagaNDUSavidhi, kezaprasAdhanavidhi, mAtRpitR namaskAraphalaM, uktaM ca, sevAphalaM, snAnoparAntapUjAdInAM, gRhe devAlayasthAnaM nimnabhUmau devAlayaphalaM, pUjanAvasare mukhasthitiM saphalaM, pUjAkAryepuSpagrahaNavidhi, snAnAdInAvasare mukhasthiti, japavidhiH, prazna vicAraH, sthAnakadisthiti, yuddhasambandhIpraznaM, rogIpraznamAha, sUryanADIvicAraM, tapArAdhanAvicAraM, nyAyasabhAsanesthiti, sammAnavicAraM, nimittazAstraM, nirAhAre tyAjyapadArthAH, sukRtyaprazaMsAmAha, dharmasthalasevanaphalaM, pratimAdhikAraH, paryaGkAsanaM, bhuja cAnyalakSaNaM, sUtramAnavarNanaM, navatAlapratimAnamAha, aGgavibhAgamAha, jIrNamUrtiH, punaH saMskArya pratimAH, azubhapratimAlakSaNaM, pIThayAnAdInAM khaNDitapratimAdoSaH, anya doSAdInAM, prAsAdAnusAreNa pratimA mAnapramANamAha, garbha bhitti pramANamAha, anyAnya doSAdInAM, dvAra-zAkhAnusAreNa a dRSTiM, bhUmiparIkSaNaM, zalyavicAramAha, bhUparIkSaNArtha pradIpavidhiM, anya nimittamAha, gartanivezanaM, prAsAdodayamAnamAha, kalazavistAraM, prAsAde dhvajAmAhAtmyaM, daNDamAnamAha, ghaNTApramANamAha, jIrNoddhAre'vasare dvAraM na cAlayet, pratimArthaM kASThapASANasya parIkSaNaM, upadezazravaNavidhiM, gurudevasammAnaM, gauravaspadagurutulyaM kiM, tathApavAdaM, ullaasopsNhrti| -dvitIyollAsaH 63-86 ___ snAnArthe varjitatithyAdInAM, vArAnusAreNasnAnaphalaM, tAtkAlikasnAna niSedhaM, tailAbhyaGgaM, anya snAnasya vicAraM, snAnoparAntavikRtacchAyAphalAdInAM, rogamuktisnAnaM, kezakartanaM ca nakhacchedanaM, vastrAbhUSaNAdhikAraH, vastradhAraNArtha zubhavAraM, zubhanakSatra - XV
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ muhUrtamAha, viprasvAmyAdInAM AdezonalaGghana, vastrasya navabhAgAnusAre dagdhAdidoSe zubhAzubhAha, tAmbUla vicAraH, tAmbUlaguNAH, pAnasaMracanAha, dravyopArjanAdhikAraH, dRSTAntaM, subhASitAni, kRSikarmaprazaMsAha, vyayavicAraM, lakSmIvRddhyArtha jIvadayAkartavyaM, anna saGgrahanirdezaM, bhANDeSuhastAdi saMjJAjJAnanirdezaM, aGgalagaNitoccate, vyApAravyavahAraM, anyavyavahAraM, tatra prativAda, udyamavRttyAzrayaM, agraNI vyavasAyIlakSaNaM, anyAyIdhanaM nopayogI ityartha kathyate, svAmIlakSaNaM, mantrilakSaNaM, senApatilakSaNaM, rAjadharme'nujIvivRttaM lakSaNaM, prasannaprabhulakSaNaM, virakta svAmIlakSaNaM, udyama prazaMsAmAha, lAbhAnusAreNabhogAdInAM bhAga, puNyapuruSArtha prazaMsAmAha, udyamavRkSasya phalaM, ullaasopsNhrti| -tRtIyollAsaH 87-103 ___AgamanoparAntamupavizyAdi nirdezaM, jIvaprabhedamAha, dharmabAdhakavastunAbhAha, dazalakSaNAtmakadharma, pApanAzopAyamAha, atithi satkAraM, dAna mAhAtmyaM, kSupApIDitamaphalaM, ajIrNejAyate tridoSaM, doSasya bhedalakSaNaM, tasyopacAramAha, bhojanavidhei, varjitAhAravicAraM, bhojanakAle svajanAnimantrite, bhojanakAle jalapAnaM, snigdhamadhAprAkbhakSyate tadartha nirdezaM, pazvAdInAM dugdhopayogavicAramAha, AhArAt nimittavicaraM, uktaM ca, bhojanavyavahAraM, tatra zalAkAnimittamAha, prasaGgAnusAreNa ghaTikAyantralakSa, i, meSAdInAM dhruvAGkapramANAnusAreNa ghaTikAjJAnaM, AhArakAle vizeSamAha, svarakSArthe khAda tre viSalakSaNaM, phalauSadhAdInAM parIkSaNaM, mAlyAstaraNe viSalakSaNaM, viSAhAra - parAntazarIralakSaNaM, viSadasya parIkSaNaM, ullAsopasaMharati / -caturthollAsaH 104-106 ___caturthaprahAroparAntadinacAryAyAM, sandhyA AhAravicAraM, sAyaMkAle niSiddhakarmAha, sAyaMkAlapramANamAha, tatrAvasare atithyAdInAM AdaradAnirdezaM, ullAsopasaMharati / -paJcamollAsaH 107-153 divasAvasAne dIpadAnanirdezaM, niSiddhadIpalakSaNaM, rAtrAvasare niSiddhakarmAha, tyAjya zayanaM, zubhAzubhazayanAsanayoH, zayanasthalalakSaNaM, sAmudrikazAstrAnusAreNa varalakSaNa; aGgAvayavapramANamAha, guNAnusAreNa naralakSaNaM, sudhArmikalakSaNaM, mAnavayonyodbhUta naralakSaNaM, tiryaJcayonyodbhUta naralakSaNaM, narakagAmI naralakSaNaM, gatyAvayavAnusAreNa yAnAdInAM labdhiM, dehAvayavaphalAdInAM, yadeva zubhamazubhaM vA lakSaNaM balavattadevaphaladaM, hastalakSaNaM, maNibandhalakSaNaM, aGgalalakSaNaM, kararekhAlakSaNaM, UrdhvarekhAlakSaNasaphalaM, gRhiNIbodhinIrekhA, bhrAtRbhaginIbodhinIrekhAdInAM, yavAnusAreNavidyAdiphalaM, matsyamukhaphalaM, zubhaphaladacaturcihnAH siMhAsanAdilakSmaphalaM, chatracAmarAdiphalaM, zrIvatsavajraprAsAdalakSmaphalaM, yAnAdilakSmaphalaM, SaTatriMzAyudhaphalaM, jalayAnaphalaM, halAnusAreNa xvi
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kRSIvalAH, pratirekhAdharmarekhAzca phalaM, nakha- lakSaNaM, vadhUlakSaNocyate, kanyAvayavicAraM, bAlyAvasthAddazalakSaNAH, pAdAGgulIlakSaNaM, anyAnya azubhalakSaNaM, AvartalakSaNaphalaM, nAmAnusAreNavaraNavicAra, lakSaNaparIkSAyAzca AvazyakatvaM, viSakanyAlakSaNaM, janmakAle vArAdisthityAnusAreNavicAraM, aGganAsaha vyavahAra vicAraM, tyAjyAstriyAH, vivAhAvasarepratijJAtvacanapAlananirdezaM, vayAnusAreNa strIraJjana nirdezaM; padminyAdibhedena strI caturvidhA taduktam, lakSaNamuktam, tasya vazyaprayoga vicAraM, kAmAturastrI lakSaNaM, nimittavicAraM, bhogakAlavicAraM, viraktastrIlakSaNaM, antarprasaGgaM anyajane na prakAzayet, patnIkartavyamAha, supatnIlakSaNaM, niSiddhakAryANi, rajasvalAyAM niSedhakAryANi, RtukAlAvadhiM, RtudivasAnusAreNa santAnodbhavavicAraM ,samaviSamarAtrivicAraM, divA-nizAkAlavicAraM, kimarthe kAmAha, bhogyAvasthAmAha, santAnArthe AyuvicAraM, manasthityAnusAreNajAyate santati, garbhAdhAna-kAle varjanIyanakSatrAH, saGgakAlAjAtasya puJjanmayogaM, strIpuMnapusakayogAJca, vRSyavastunAmAha, jIvasya garbhakAlesthityAdInAM, garbhejIvasya saptasaptabhi ahorAtrAnusAreNa krama, mAsAnusAra garbhataulapramANAha, dohadavicAraM, paJcamamAse garbhasthiti, jIvasya garbhAvAsAvadhiM, gaNDAntA-dInAM vicAraM, mUlAzrUSArthaphalaM, parajAtajanmavicAraM, jArajAtaM, dantodbhavaphalaM, dantasaGkhyA-nusAreNaphalocyate, saGgamoparAnta niSiddhakarmAdInAM, nizAkAle nidrAvicAraM, atinidrA anucitaM, divAkAle nidrAyogyakAraNaM, ullaasopsNhrti| -SaSThollAsaH 154-159 ullAsaprayojanAha, SaDtucaryAvarNanaM-prathame vasantacaryAM, grISmacaryA, varSartucaryAH zaradRtucaryA, hemantartucaryA, zizirartucaryA, ullaasopsNhrti| -saptamollAsaH 160-162 __saMvatsarIyakRtyocyate, tadarthe nirdezamAha, aSTamAsAnusAreNa kRtyaM, vRddhAvasthArthe yuvAvayopayogamAha, punarjanmArthakalAsiddhi AvazyakatvaM, sadharmANadharmAcAryazca pUjananirdezaM, vRddhajanasammAnaM ca tIrthasevananirdezaM, pitrAdidivasa kAryanirdezaM, ullaasopsNhrti| -aSTamollAsaH 163-250 _AvAsayogyadezalakSaNaM, niSiddhadezAdInAM, dezaviSayArtha nimittanyavalokana nirdezaM, nimittakrame utpAtavarNanaM, daivotpAta saphalamAha, mRgapakSivaikRtyaM saphalaM, upaskara vaikRtyaM saphalamAha, zakracApAnusAreNa nimittaphalamAha, vRkSavaikRtyaM saphalamAha, pazupakSivaikRtyaM saphalamAha, utpAtaphalasya sthAnAha, phalapAkAvadhiM ca zAntyarthanirdezaM, tatraiva viparyayavicAraM, AgneyAdi caturnakSatramaNDalaM varNanaM, maNDalAnusAreNotpAta phalapAka xvii
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAlaM, tatra maNDala utpAtamAha, dikkoNAzritephalaM, mayUracitrakaMca tAjikasammatArghakANDaM, ravivAravicAraM, saGkrAntivicAraM, sUryasya pAdavicAraM, rohiNIzakaTabhedaM, mUsalayogAdInAM saphalaM, tatra vRSTivicAraM, caturvidhameghaprakAramAha, ASADhadazamI rohiNIphalaM, sUryarAzyAtparamaGgalaphalaM, revatyAdigatamaGgalaphalaM, gargamunivacanapramANaM,vADavamunipramANaM, saGkrAntyA saJcaraNaphalaM, bhaumavAredIpotsavaphalaM, jyeSThamAvasyAcihnAnusAreNaphalaM, ASADhe sitepratipaddine punarvasuvicAraM, vAstuzuddhagRhakramAha, ravyasaGkrAntyAnusAreNa dvAravicAraM, yogAAMzakAyavyayAdInAM parIkSaNaM nirdezaM, zrIpatimatyAnusAreNa mAsaphalavicAraM, sUtrapAtArthe nakSatrANi, AyAdiparIkSaNaM, Aya AnayanaM, dhvajAdi nAmAnusAreNa disthiti, AyasthAnAni, mUlarAzyAnayanamAha, gRhanakSatra AnayanamAha, vyayAnayana saphalamAha, aMzakAnayanamAha, tArAnayana saphalamAha, anyAnya gaNanakSatrAha noditam, dhruvAdiSoDazagRhANAM nAmAni, prastArakramAnusAreNa gRhaparikalpanaM, gRhe kakSAdInAM nivezanAha, prAkdizAjJAnArtha parAmarza, gRhArthe hastaprayoga vidhi, Aya viparyayAdInAM vicAraM, yamAMze varjitAha, bahudoSakaraM tulAtAludvAravedhamAha, vAstumarmadoSAha, nAna dvAravedhavicAra, vRkSaM ca dhvajacchAyA vicAraM, varjanIyadevadRSTidInAM, gRhazrI vRddhikram, bhavanavRddhihetumAha, satkAra vicAraM, tyAjya prAtivezmikatAmAha, eSAM dUratve niyamaH, gRhasamIpe zubhAzubhavRkSAH, ziSyAvabodhakramaH, vidyArambhArtha vAravicAraM, akSarArambha muhUrta, kalAcArya-zikSakalakSaNaM, duSTacittagurorna, suziSyalakSaNaM,athAnAdhyAyakAlaM kathyate suziSyalakSaNaM, anadhyAyakAlaM kathyate, adhyayanavidhi, dhanyAnanyavidyArthIlakSaNaM, ityamanantara adhyayanayogyabhASAyAM, adhyayanayogyabhASAyAM ,gaNitazAstrAnusmaraNaM, dharmazAstravacanaprazaMsAha, jyotiSazzAstrasvarUpamAha, AyurvedaviSayAH, vaidyakazAstrAGgamAha, citrakarmAzvagajAdInAM, smarakalAjJAnArtha vAstyAyana ca nATyArtha bharatAgamAdInAM zAstraM, gurumantragrahaNavidhiM, viSavidyAvicAramAha, kimarthe sarpadaMzakaroti, viSanivArakaprazaMsAha, vAravicAraH, tithivicAraH, rAzivicAraH, nakSatra vicAraH, digvicAraH, daMzavicAraH, dUtavicAra mAha, dUta vicAroparAnta marmavicAraH, daSTavicAraH, daMzasthAnavicAraH, sarpajAtivicAra:viSasya maryAdAmAha, prakArAntaramAha, aparAntAdInAM lakSaNamAha, viSakAlaM vyAptizca lakSaNamAha, AgnyedInAM viSasya lakSaNaM, pIyUSakalAvarNanamAha, viSanAzopAya kathyate, SaDdarzana vicArakramaH, SaNNAM darzanAnAM nAmAnyAha, jainamatam, maimAMsakam, bauddhamatam, bauddhamata- mitthaMmabhyadhAyi, sAGkhyamatam, prakRtyAtmasaMyogAtsRSTirjAyate ataH sRSTikramameva, zaivAdibhedena caturdhA bhavanti, nAstikamatam, ityamanantara vacanavyavahAra nirNayaM, AtmazughA zravaNAnagarvaniSedhaM, kAryArtha kathanoktiM, kalahaniSedhaM, lokyAnAlokya prakramAha, nirIkSaNa prakramAha, netrasvarUpam, bhUtAdipIDitasya dRSTimAha, caGkramaNakramaH, gamanAvasare svaravicAraM, na gantavyekAkinAmAha, vizeSopadezakrama, avizvastajanAH, xviii :
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 251-253 254-261 nitya vicAraNIya praznAha, pArasparika, jAtIyaikyanirdezaM, anya kartavyamAha, akaraNIya ceSTAdInAM, sva-AtmoddhAropAyaM, lokavyavahAramAha, manuSyeSu krakacakrauJcazcAha, mahodvegakarAnAmAha, upasaMharannAha / -navamollAsa: pApAdInAM praznAha, paJcapAtakaM ,bandhakapApAdInAM, adhunA pApaphalamAha, upsNhrnnaah| -dazamollAsaH dharmAcaraNArthopadezakramAha, dharmaprazaMsAmAha, dharmasyacaturpakAramAha, bahirtapa, antaHtapa, asyArthe dRSTAntamAha, zarAvasaraJcanAvajjagatsvarUpamAha, upasaMharanAha, / -ekAdazollAsaH 262-278 kAyapaJjarapAlitopadezamAha, yogIvAsasya dehasvarUpAha, samAdhisthAnalakSaNaM, svasthapuruSalakSaNaM, dhyAnayogyapuruSalakSaNaM, yogIjanA: kAlena bhakSyate, maitrIbhAvalakSaNaM, pramodabhAvalakSaNaM, karuNAbhAvalakSaNaM, madhyasthabhAvalakSaNaM, bahirAtmAntarAtmAzcAha, paramAtma paribhASAha, caturvidhadhyAnamAha, varNakrame mantrAkSaradhyAnaphalocyate, caJcala hi manaH, rUpAtIta dhyAnamAha, tattvamAha, kSetrakSetrajJavarNanaM, saMsAramokSazcAha, AtmadhyAnamAha, AtmasthasthitiM, zaGkA, uttaram, punarapi zaGkA, anya zaGkA, tasyottaram, anya zaGkA, tasyAttaram, jIvasyalakSaNaM, upsNhrnnaah| -dvAdazollAsaH 279-283 kAlAdivicAramAha, antyakAla kartavyaM, satpuruSasvabhAvAha, satpuruSasvabhAvAha, punazcakrazocanIyaM, upasaMharannAha, prazastiH / XiX
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ parama zraddheya pitAzrI va sadguru nityalIlAlIna paNDitatulya zrImad mohanalAlajI cauhAna kI puNyasmRti meM ....
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ // zrI gnneshaaynmH|| zrImad jinadattasUrIzvarapraNItaM vivekavilAsa atha dinacaryAyAM prthmollaasH||1|| atha maGgalAcaraNamAha - zAzvatAnandarUpAya tamastomaika bhaasvte| sarvajJAya namastasmai kasmai citprmaatmne||1|| zAzvata Ananda svarUpa, ajJAnarUpa timira kA vinAza karane kI dRSTi se madhyAhna ke daidipyamAna sUrya hai, lokAloka meM vidyamAna sarva vastuoM ke pUrNajJAtA, kisI kathana se jinakA varNana sambhava nahIM hai, aise alaukika paramAtmA ko namaskAra hai| somaM svayambhuvaM buddhaM narakAntakaraM gurum| bhAsvantaM zaGkaraM zrIdaM praNaumi prayato jinm||2|| soma yA candramA, svayaMbhU yA brahmA, buddha, narakAsura kA anta karane vAle zrIkRSNa, bRhaspati, svayaM bhAsamAn sUrya, ziva, sampadA pradAtA kubera aura jinezvara ko praNAma hai| (granthakAra kA yahA~ Azaya yaha bhI hai-pUrNazAnti ke dhAraka evaM AhlAdakArI hone se jo sAkSAt soma kahalAte haiM, binA upadezaka ke svayaM jJAna prApti se jo svayaMbhU (brahmA) kahe jAte haiM; kevala jJAnI hone se buddha haiM; dUsarI karma-prakRtiyoM ke sAtha narakagati kA bhI nAza karane vAle ke lie naraka nAmaka asura ko mAra DAlane vAle hone se jo sAkSAt viSNu kahe jAte hai, alaukika buddhimAna hone se bRhaspati sambhASita hote hai; kevala jJAna ke lokAloka ko prakAzita karane ke kAraNa sUrya aura Asanna-bhavya ko muktisukha pradAna karane vAle hone se jo ziva tathA svarga, mokSa kI lakSmI ke dene vAle hone se jo kubera kahalAte haiM-aise jinezvara kI maiM mana-vacanakAyA se pavitra hokara stuti karatA huuN|)
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 : vivekavilAsa gurudeva stuti: jIvavatpratibhA yasya vaco madhurimAJcitam / dehaM gehaM zriyastaM svaM vande sUrivaraM gurum // 3 // jinakI gurudeva kI prajJA daivaguru bRhaspati ke samAna, vacana amRta tulya aura zarIra to lakSmI kA Azraya sthAna hI hai, aise mere guru zrIjIvadeva sUrIzvara kI maiM vandanA karatA huuN| granthopalabdhizubhAkAGkSA: IpsitArthapradaH sarvavyApattapaghanAghanaH / ayaM jAgartu vizvasya hRdi zrIdharaNakramaH // 4 // jisase abhISTa vastu kI labdhi hotI hai, jo samasta saMkaToM kA tApa nivAraNa karane meM megha ke samAna hai aura jo lakSmI kI prApti meM sAdhanabhUta hai, aisA yaha grantha (vivekavilAsa) nikhila vizva ke hRdaya meM sadaiva jIvanta rahe / caJcalatvakalaGkaM ye zriyo dadati durdhiyaH / te mugdhAH svaM na jAnanti nirvivekamapuNyakam // 5 // aise loga jo ki durbuddhi hokara lakSmI para caJcala hone kA Aropa lagAte haiM, ve bhole loga apanI vivekahInatA aura puNya vihInatA kA mUlyAGkana nahIM karate haiN| lakSmIkalpalatAyai yai vakSyamANoktidohadam / yacchanti sudhiyo'vazyaM teSAmeSA phalegrahiH // 6 // jo dhIradhI vyakti lakSmI rUpI kalpalatA ko isa grantha meM varNita vacana rUpI dohada' yA khAda pradAna karate haiM arthAt jo loga isa grantha meM pratipAdita yuktiyoM se dravyopArjana kA prayatna karate haiM, unako avazya yaha kalpalatA - lakSmI phaladAyaka siddha hotI hai / * kAlidAsa ke prasiddha TIkAkAra mallinAtha ne kahA hai ki dohada se Azaya aisA saMskAramaya dravya hai jo vRkSoM meM prasava - kAraNa parilakSita hotA hai- dohadaM vRkSAdInAm prasavakAraNaM saMskAradravyam (ema. Ara. kAle sampAdita meghadUta, uttaramegha pRSTha 132 ) / isI bAta ko naiSadhIyacaritam meM zrIharSa (1113 I.) ne abhivyakta kiyA hai ki dohada aise drava yA dravya kA phU~ka svIkAranA cAhie jo vRkSa, paudhoM evaM latAdi meM puSpa prasavita karane kA sAmarthya pradAna karatA hai- mahIruhAH dohadasekazaktirAkAlikaM korakamudriranti (3, 21 ) / mallinAtha TIkA meM to ina vizvAsoM ko eka hI sAtha de diyA gayA hai ki kAminI ke sparza se priyaGgu vikasita hotA hai tathA bakula vRkSa mukhAsavapAna, azoka pAdAghAta, tilaka dRSTipAta, kurabaka (sadAbahAra) AliGgana, mandAra madhuravacana, campaka vRkSa mRdu muskAna va hAsya tathA kanaila kA vRkSa nIce nRtya karane se puSpita hotA hai - strINAM sparzatpriyaGgarvikasati bakulaH sIdhugaNDUSasekAtpAdAghAtAdazokAstilakakurabakau vIkSaNAliGganAbhyam / mandAroM narmavAkyAtpaTumRduhasanAccampako vaktravAtAccUto gItAnnamerurvikasati ca puro nartanAt karNikAraH ( meghadUta 2, 18 ) /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa: : 23 kAryaH sadbhistato'vazyamasyai tddaatumudymH| yaddAne jAyate dAturbhuktirmuktizca nishclaa||7|| isalie jJAniyoM ko cAhie ki ve lakSmI rUpI kalpalatA ko isa grantha meM kahe hue vacana rUpI khAda dene kA avazyameva upakrama kareM kyoMki usase svargAdi sukhoM kI labdhi aura anta meM nizcala mokSa kI prApti sambhava hai| bravImi sarvazAstrebhyaH sAramuddhRtya kinycn| punnyprsvkRtsvrgaapvrgphlpeshlm||8|| pUrvakAla meM vibhinna AcAryoM dvArA praNIta vividha viSayAdhArita samasta zAstroM se sAra-sAraM ko grahaNa kara, jisase ki puNya kI utpatti aura svarga, mokSa kI prApti hotI hai, aise katipaya vacanoM ko yahA~ likha rahA huuN| granthAvazyakatvakathanazca svasyAnyasyApi puNyAya kuprvRttinivRttye| zrIvivekavilAsAkhyo granthaH prArabhyate mitH||9|| aba apane nimitta evaM anya logoM ke paThana-pAThana, zravaNa ke uddezya se sukRta kI prApti hone ke hetu se yaha 'viveka vilAsa' nAmaka grantha saMkSepa se prArambha karatA huuN| pravRttAvatra yo yatnaH kvcitkshcitprdrshitH| vivekinAdRtaH so'pi nivRttau pryvsyti||10|| isa grantha meM jahA~ kahIM pravRtti mArga arthAt manuSya jIvanopayogI vyavahAra ke mArga ke pratipAdana kA prayAsa kiyA gayA hai, vivekI janoM ko cAhie ki ve usakA Adara kareM kyoMki vaha mArga nivRtti mArga arthAt paramArtha-patha se hI jAkara milatA hai| agadaH pAvakaH zrIdo jagaccakSuH snaatnH| etairanvarthatAM yAtu grantho'yaM pAThakaiH saha // 11 // yaha grantha karma rUpI vyAdhi ko auSadhi ke samAna upacArita karane vAlA; par3hane va sunane vAloM ko pavitra karane vAlA; lakSmI pradAtA hai; ajJAnarUpa timira kA vinAza karane meM sUrya samAna hokara isa saMsAra meM cirakAla paryanta rahe aura isa grantha kA paThana karane vAle bhI nirApada, niroga, pavitra, kubera jaise samRddhizAlI, sUrya ke samAna tejomaya aura pUrNa AyuSya bhogane vAle hoM, aisI apekSA hai| * yahA~ granthakAra kI yaha svIkArokti hai ki vaha grantha meM Ae vividha viSayoM ko pUrvAcAryoM ke matAnusAra grahaNa kara saMkSipta rUpa se likha rahA hai| prastuta pATha meM yathAsthAna isakA saGketa kiyA jaaegaa|
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 : vivekavilAsa Aloka iva sUryasya svajanasyopakAravat / grantho'yaM sarvasAmAnyo mAnyo bhavatu dhImatAm // 12 // jisa prakAra sUrya kA ujAlA svayaM prabhAva na rakhate hue samasta vastuoM ko daidipyamAna karatA hai aura satpuruSa pakSapAta nahIM kara sabake lie samAnataH upakAra karate haiM, vaise hI merA yaha grantha sarvasAmAnya ke ( jAtigata AdhAra para athavA anya kisI bhI prakAra kA bhedabhAva ke binA) upayoga meM Ae, vidvajjanoM dvArA svIkRta ho, aisI kAmanA hai| nityajIvanacaryAH dharmA-rtha-kAma-mokSANAM siddhyai dhyAtveSTadevatAm / bhAge'STame triyAmAyA uttiSThedudyataH pumAn // 13 // AtmArthI, kalyANa ke icchuka vyakti ko cAhie ki vaha dharma, artha, kAma aura mokSa- isa puruSArtha catuSTaya kI prApti ke lie apane iSTadeva kA dhyAna kara rAtri kA AThavA~ bhAga (sUryodaya pUrva lagabhaga cAra ghar3I) zeSa rahe taba zayyA kA tyAga kara de|* svapnavicAra: susvapnaM prekSya na svapyaM kathyamahni ca sadguroH / duHsvapnaM punarAlokya kAryaH proktaviparyayaH // 14 // yadi kabhI zubha svapna ho to punaH nahIM sonA caahie| sUryodaya ke pazcAt vaha svapna sadguru ko athavA unake abhAva meM bhagavAna ke sammukha athavA gAya ke kAna meM kahanA caahie| yadi azubha svapna ho to punaH so jAnA cAhie aura vaha svapra kisI ke sAmane nahIM kahanA caahie|" samadhAtoH prazAntasya dhArmikasyApi nIrujaH / syAtAMpuMso jitAkSasya svapnau satyau zubhAzubhau // 15 // * AcArenduzekhara meM kahA gayA hai ki brAhmamuhUrta kI nidrA puNya kA nAza karane vAlI hai| usa samaya jo koI zayana karatA hai use prAyazcita karanA cAhie - brAhma muhUrte yA nidrA sA puNyakSayakAriNI / tAM karoti dvijo mohAt pAdakRcchreNa zuddhyati // ( AcArendu- pRSTha 17 ) ** gaNapatirAvala kA mata hai ki dUSita svapna brAhmaNa se nivedita kara AzIrvAda lenA caahie| dubArA nahIM sonA cAhie na hI punaH kathana kreN| pavitra jala se snAna kreN| mRtyuJjaya kA havana kareM, zAnti va svastyayanAdi zubha kArya, pIpala evaM gAya kI subaha pUjA kreN| bhAratAdi kA zravaNa kareM aura bRhaspati dvArA race gae svaprAdhyAya kA pATha kreN| isase dUSita svapna niSphala hotA hai-- duSTaM tvAlokite svapne nivedya brAhmaNAya ca / AzIrbhistoSito vipraiH punaH svapyAnnarezvaraH // na brUyAcca punaH svapnaM sa snAnAt puNyavAribhiH / kAryo mRtyuJjayo homaH zAntiH svastyayanAdikam // sevAzvatthagavAM prAtardAnaM svarNAdi zaktitaH / zravaNaM bhAratAdInAM svapnadoSanivRttaye // bRhaspatipraNItaJca svaprAdhyAyaM paThedapi // (muhUrtagaNapati 21, 87-90)
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa: : 25 jisako kapha, vAta, pitta kA prakopa nahIM huA ho, jise kisI bhI prakAra kI vyAdhi na ho aura jisane apanI samasta indriyoM ko vaza kara rakhA ho, usI ke Ae hue zubha yA azubha svapna satya siddha hote haiN| svaprabhedAha anubhUtaH zrutodRSTaH prakRtezca vikaarjH| svabhAvataH samudbhutazcintAsantatisambhavaH / / 16 // devatAdhupadezottho dhrmkrmprbhaavjH| pApodrekasamutthazca svapraH syaatrvdhaanRnnaam||17|| svapna nau taraha se hote haiM-1 anubhUta bAta mana meM rahane se, 2. zravaNa kI gaI bAta se, 3. pratyakSa darzana citta meM rahane se, 4. ajIrNAdi vikAra se, 5. svabhAva se, 6. anavarata cintA se, 7. devatAdi ke upadeza se, 8. dharmAnuSThAna ke prabhAva se aura 9. pApa karma kI atizaya vRddhi hone se svapra hote haiN| prakaurarAdimaiH SaDbhirazubhazca zubho'pi c| dRSTo nirarthakaH svapraH satyazca tribhiruttraiH||18|| pUrvokta prakAroM meM se pahale chaha kAraNoM se dekhe gae zubha athavA azubha svapna nirarthaka haiM arthAt zubha ho to unakA zubha phala nahIM aura azubha bhI ho to unakA azubha phala nahIM hotA kintu antima tInoM kAraNoM se arthAt devopadeza se, dharmakRtya ke prabhAva aura pApa kI abhivRddhi se dekhe gae zubha athavA azubha svapra satya siddha hote haiN| svapraphalapAkAvadhiH rAtrezcaturSu yAmeSu dRSTaH svapraH phlprdH| mAsaidazabhiH SaDbhistribhirekena ca krmaat||19|| nizAntyaghaTikAyugme dazAhAtphalati dhruvm| dRSTaH sUryodaye svataH sadyaH phalati nishcitm||20|| aba svapradarzana evaM svapna ke phala kaba prakaTa hote haiM, isa viSaya meM kahA hai ------------------------ * kezavadaivajJa kA mata hai ki kisI prakAra kI cintA ke vyApta rahate Ane vAle svapna, bImArI ke daurAna hone vAle svapna, alpAvadhi evaM dIrghAvadhi ke svapna phalavAna nahIM hote haiN| tridoSa-vyAdhijanya svapnoM meM, vAta vyAdhi hone para vyakti ko sAhasika kAryoM se jur3e svapna hote haiN| pitta vyAdhi hone para grahanakSatrAdi se jur3e sapane Ate haiN| Aga ke darzana ko tyAgakara anya piGgala evaM raktavarNIya dravyAdi svapra meM dikhAI deM to bhI pitta vyAdhi kA hI pariNAma jAnanA caahie| isI prakAra yadi kapha viSayaka vyAdhi hogI to jalasrotoM se sambandhita svapna Ane lagate haiM-cintArugjAlpadIrgha viphalamanilata: sAhasoDDInapUrva pittAttejognipItAruNamapi kaphatombvAzayAdIni pshyet|| (muhUrtatattvaM 17, 3)
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 : vivekavilAsa ki rAtri ke prathama pahara meM dekhA huA svapna agale eka varSa meM, dUsare pahara meM dekhA huA chaha mAsa meM, tIsare pahara meM dekhA huA tIna mAha meM evaM cauthe pahara meM dekhA huA svapna avilamba phala dene vAlA hotA hai| mAlAsvapno'hni dRSTazca tthaadhivyaadhismbhvH| malamUtrAdipIDotthaH svapraH sarvo nirrthkH||21|| eka svapna ke uparAnta dUsarA svapna-isa krama se dekhe hue aneka svapna, dina meM dRSTa huA, manakI cintA athavA zarIra kI vyAdhi se utpanna aura mala-mUtra kA vega rokane se utpanna pIr3A ke kAraNa dekhA gayA svapra- ye samasta svapra nirarthaka haiN| azubhaH prAk zubhaH pazcAt zubho vA praagthaashubhH| pAzcAtyaH phaladaH sarvo duHsvapne shaantirissyte||22|| pUrva meM azubha aura pazcAt zubha athavA pahale zubha evaM bAda meM azubha svapna dikhAI de to pIche vAle svapna ko hI zubha yA azubha phala dene vAlA samajhanA caahie| kadAcit dussvapna ho to japa, pUjAdi zAnti ke upAya karane caahie|" svarodayavicAramAha - pravizatpavanApUrNa naasikaapkssmaashritm| pAdaM zayyAsthito dadyAt prathamaM pRthiviitle||23|| nAsikA ke dAhine athavA bAyeM jisa chidra se pavana praveza karatA ho, usI bhAga kA paira uThAkara zayyA chor3ate samaya pahale pRthvI para rakhanA caahie| ambhobhUtattvayonidrA vicchedaH shubhhetve| vyomavAyvagnitatveSu sa punrduHkhdaaykH||24|| pRthvI, jala, agni, vAyu aura AkAza-ye pA~ca AdhArabhUta tattva zvAsocchvAsa ke daurAna Ate-jAte rahate haiN| inakA dhyAna lagAkara jaba pRthvI yA Apatattva zvAsocchAsa --------- ---------- kezavadaivajJa kA mata hai ki jo svapna rAtri ke prathama pahara meM dikhAI dete haiM, ve eka varSa meM; dUsare prahara meM dikhAI dene vAle svapna chaha mAsa; tIsare prahara meM dikhane vAle svapna tIna mAsa aura caturtha prahara ke svapna AgAmI eka mAsa meM apanA phala pradAna karate haiN| tar3ake yA prabhAtavelA meM Ae svapna kA phala Asanna hotA hai (divAsvapra vRthA kahe gae haiN)| svapna para vicAra kara punaH so jAne se phala gauNa ho jAtA hai| yadi zubha svapna ho to apane se bar3oM ko dina meM batAnA cAhie, rAtri meM nhiiN| isI prakAra azubha svapna kA kathana nahIM kareM-abdA rdhA jhye kamAsaiH phalatidharaNairniprazyuSasyaivasadya: svaprAnidrA phaladhyAhiguruSu kathayetsvatvasanaiva vaacym| (muhUrtatattvaM 17, 3) ** adbhutasAgara meM aisI zAntiyA~ dI gaI haiN| kezavadaivajJa kA mata hai ki yadi burA svapna huA to phala ke nivAraNa ke uddezya se azvattha kA pUjana kreN| gAya kI sevA kreN| devatAoM kA yajana kareM aura 'yajAgrato.' ityAdi chaha RcAoM kA pATha kreN| devI pATha bhI kiyA jAnA cAhie-duHsvaprezvattha gobhaktisurayajana yajjAgradevIjapaiH st|| (muhUrtatattvaM 17, 5)
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa: : 27 meM bahate hoM, usa samaya jAgRta ho jAnA zubhakArI samajhanA caahie| teja, vAyu aura AkAza tattva jaba pravAhita hoM usa samaya jAgRta honA azubha samajhanA caahie|* zukla pratipado vAyuzcandre'thA tryahaM tryhm| vahan zasto'nayA rItyA viparyAse tu duHkhdH||25|| sAmAnyatayA zukla pakSa kI pratipadA tithi se lekara prathama tIna dina candranAr3I meM vAyu tattva, tadoparAnta dUsare tIna dina sUrya nAr3I meM vAyu tattva- aise pakhavAr3A pUrNa hotA hai vahA~ taka caleM to zubha jAnanA caahie| isake viparIta arthAt pahale tIna dina sUrya nAr3I meM vAyu tattva aura bAda ke tIna dina candranAr3I meM vAyu tattva ho to azubha samajhanA caahie| sArdhaM ghaTIdvayaM naaddirekaikaarkodyaadvhet| araghaTTaghaTI bhrAnti nyAyAnADyaH punaH punH||26|| jisa prakAra jalotthAna ke lie calane vAle rahaTa kI mAlA kI ghaTikAe~ eka ke eka bAda eka anukrama se pAnI se bhara jAtI haiM aura khAlI hotI jAtI haiM, vaise hI sUryodaya se lekara candranAr3I aura sUryanAr3I DhAI-DhAI ghar3I taka pravAhamAna hotI hai| zatAni tatra jAyante nishvaasocchaasyornv| khakhaSaT kukaraiH saGkhyAhArAne sakale punH||27|| isa prakAra zvAsa kI ghaTI-mAlA meM nau sau zvAsocchAsa calate haiM aura sampUrNa ahorAtra arthAt sATha ghar3I meM ikkIsa hajAra chaha sau (21600) zvAsocchavAsa saJcAlita hote haiN| SaTtriMzadguru varNAnAM yA velA bhaNane lget| sAvelA marutA nADyAnADyAM saJcarato lget||28|| kAlAnusAra gaNanA ke anusAra chattIsa guru yA dIrgha akSaroM ke uccAraNa karane meM jitanA samaya lagatA haiM utanA hI samaya vAyu ko eka nAr3I ko tyAgakara dUsarI nAr3I meM praveza karane meM lagatA hai| tattvasaJcaraNakramAni pratyekaM paJcatattvAnI nADyozca vhmaanyoH| vahantyaharnizaM tAni jJAtavyAni jitAtmabhiH // 29 // pravahamAna sUryanAr3I aura candranAr3I meM pRthvI Adi pA~coM hI tattva rAta-dina -- - -- - -- - -- - -- - -- - - -- - - -- * pavanavijayasvarodaya, garuDapurANAdi meM tattvoM ke pravAha ko jAnane kI vidhiyA~ varNita haiN|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 : vivekavilAsa pravahamAna rahate haiM, jJAniyoM ko aisA jAnanA caahie| UrdhvaM vahniradhau vAri tirazvInaH smiirnnH| bhUmirmadhyapuTe vyoma sarvagaM vahate punH||30|| agni tattva kI prakRti Urdhva calane kI hai jabaki jala tattva nIce calatA hai| vAyu tattva bAyA~ yA tiryak calatA hai| bhUmi tattva nAsikA ke madhya meM hI calatA hai aura AkAza tattva sarvatra yA donoM meM hI pravahamAna rahatA hai| vAyorvaDherapAM pRthvyA vyomastattvaM krmaadhet| vahantyorubhayornADyoAtavyo'yaM kramaH sdaa||31|| sUrya aura candra ina donoM nAr3iyoM meM prathama vAyu aura tadoparAnta kramazaH agni, jala, pRthvI aura AkAza tattva anukrama se pravahamAna hote haiN| yaha anukrama hamezA kA samajhanA caahie| tattvasya palAni pRthvyAH palAni pnycaashcctvriNshttthaambhsH| agnestriMzatpunarvAyoviMzatirnabhaso dsh||32|| - saJcaraNa ke anusAra pRthvI tattva pacAsa pala, jala tattva cAlIsa pala, agni. tattva, tIsa pala, vAyu tattva bIsa pala aura AkAza tattva dasa pala ke anusAra bahatA pravAhakAlasaGkhyeyaM heturbhvlpyorth| pRthvI paJcaguNA toyaM caturguNamathAnalaH // 33 // triguNo dviguNA vAyurviyadekaguNaM bhvet| guNaM prati daza plaanyurvyaapnycaashditytH||34|| ekaikahAnistoyAdeste ca paJcaguNAH kssitau| gandho rasazca rUpaM ca sparzaH zabdaH krmaadmii||35|| isa prakAra pUrva meM pAMcoM tattva kitane samaya taka bahate haiM, kahA gayA hai| aba pA~coM hI tattvoM kI sthiti nyUnAdhika kyoM hai, isa sambandha meM kahA jA rahA hai ki pRthvI tattva ke gandha, rasa, rUpa, sparza aura zabda-ye pA~ca guNa haiN| jala tattva ke rasa, rUpa, sparza aura zabda-ye cAra guNa haiN| agni tattva ke rUpa, sparza, aura zabda- ye * pavanavijayasvarodaya meM bhI kahA hai ki pRthvItattva se yukta svara madhya meM, jalatattvayukta svara nIce kI ora, tejatattvamizrita svara Urdhva, vAyutattva se yukta svara tirachA evaM AkAzatattva se mizrita svara do svaroM ke pravAha ke rUpa meM calatA hai- madhye pRthvI hyadhazcApazcordhva vahati cAnalaH / tiryagvAyupravAhazca nabho vahati sakramaH // (svarodaya 154)
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsaH : 29 tIna guNa haiN| vAyu tattva ke sparza aura zabda-ye do guNa haiM aura AkAza tattva kA zabda saMjJaka eka hI guNa hai| pratyeka guNa kI dasa pala kI sthiti hai| isa prakAra pA~ca guNoM se pRthvI tattva kI sthiti 50 pala kI hai jabaki dUsare tattvoM meM anukrama se eka-eka guNa kama hone se dasa-dasa pala kama hote jaaeNge| ataH jala tattva kI sthiti 40 pala, agni tattva kI 30, vAyu tattva kI 20 aura AkAza tattva kI 10 pala kI sthiti hotI hai| tattvAnusAreNa kAryavyavahAraH . tattvAbhyAM bhUjalAbhyAMsyAcchAnte kArye phlonntiH| dIptAsthirAdike kRtye tejo vAyvambaraiH shubhm||36|| jaba koI saumya yA zAnta kArya karanA ho to pRthvI tattva yA jala tattva grahaNa kiyA jAnA caahie| isase phala prazasta aura unnatiprada rahatA hai| krUra tathA asthira kArya karanA ho to agni, vAyu athavA AkAza tattva lene se zubha phala milatA hai| tattvacihnAniH pRthvyaptejomarudvayomatattvAnAM cihnmucyte| Adye sthairya svacittasya shaitykaamodbhvaupre||37|| tRtIye kopasantApau turye'tha cnyclaatmtaa| paJcame zUnyataiva syAdathavA dhrmvaasnaa||38|| isake bAda, pRthvI Adi pA~ca tattvoM meM se kaunasA tatva zarIra meM vicArakAla meM hai, yaha jAnane ke lie pA~coM tattvoM ke lakSaNa kahe jA rahe haiN| jaba pRthvI tattva kA zarIra meM saMcaraNa ho to citta sthira rahatA hai| jala tattva ho to zItalatA aura kAma vikAra kI utpatti hotI hai| agni tattva ho to krodha evaM santApa vyApta hotA hai| vAyu tatva ho to citta kI caJcala pravRtti hotI hai aura AkAza tattva ho to mana meM zUnyatA parivyApta rahatI hai arthAt dharma-vAsanA kI pravRtti hotI hai| svaraparIkSaNavidhiH zrutyoraGguSThako madhyAGgalyau naasaaputtdvye| sRkkiNoH prAntyakopAntyAGgalI zeSe gantayoH // 39 // nyasyAntarbhUpRthvyAdi tattvajJAnaM bhvetkrmaat| piitshvetaarunnshyaamairvindubhirnirupaadhikm||40|| svarAnusAra varNa parIkSaNa kI vidhi kahI jA rahI hai| apane kAna meM donoM aMgUThe, nAka ke donoM chidroM meM donoM hAthoM kI madhya kI aGgaliyA~, A~kha para aMgUThe ke pAsa kI donoM hAthoM kI aGgaliyA~ aura oSTha ke pArzva para donoM hAtha kI antima
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 : vivekavilAsa aGguliyA~ aura unake pAsa kI do aGguliyA~ rakhakara bhrakuTI ke andara dekhane se pA~coM tattvoM kA jJAna ho jAtA hai| isI prakAra paNmukhImudrA se yadi pIlA varNa dikhAI detA ho to pRthvI tattva, zveta dikhAI to jala tattva, lAla dikhAI de to agni tattva, kAlA varNa dikhAI de to vAyu tattva aura kucha bhI na dikhAI de to AkAza tattva jAnanA caahie| pItaH kAryasya saMsiddhiM vinduH zvetaH sukhaM punaH / bhayaM sandhyAruNo brUte hAniM bhRGgasamadyutiH // 41 // uparyukta varNAnusAra dekhate hue yadi pIlA bindu dikhAI de to abhISTa kArya kI siddhi hogI, aisA jAne aura yadi zveta dikhAI de to sukha prApti, lAla dikhAI de to bhaya kI utpatti aura bhramara jaisA zyAma varNa dikhAI de to hAni hogI, aisA jAnanA cAhie / jIvitavye jaye lAbhe sasyotpattau ca varSaNe / putrArthe yuddhapRcchAyAM gamanAgamane tathA // 42 // * pRthvyatattve zubhe syAtAM bahnivAtau ca no zubhau / arthasiddhiH sthirArvyAM tu zIghramambhasi nirdizet // 43 // vyakti ko apanI AjIvikA, vijaya, iSTa lAbha, dhAnya kI utpatti, vRSTi, putraicchA, yuddha sambandhI prazna, gamana aura Agamana Adi kAryoM meM pRthvI tattva aura jala tattva ko prazasta jAnanA caahie| agni aura vAyu tattva uparyukta kAryoM meM zubhaphalapradAtA nahIM haiN| pRthvI tattva zanaiH zanaiH aura jala tattva zIghra zubhaphala detA hai| atha zarIrasAdhanaM - ** niSThIvanena dadruvAdestataH kuryAnnighaSarNam / aGgadArvyAya pANibhyAM vajrIkaraNamAcaret // 44 // (prAta:kAlIna dinacaryA ke prasaGga meM hI kahA jA rahA hai ki yadi ) zarIra para * pavanavijayasvarodaya meM tattvoM ke pravAha ko jAnane ke lie kahA gayA hai ki subaha se hI prayAsa kara svaroM ke pravAha kA nirIkSaNa karanA caahie| yogI loga isIlie kAla ko Thagane ke lie yaha abhyAsa karate haiN| donoM hAthoM ke aGgaThoM ko donoM kAnoM meM, donoM bIca kI aGguliyoM ko nAka ke chedoM meM, mukha para anAmikA aura kaniSThikA aGguliyoM ko aura A~khoM para tarjanI aGguliyoM ko rakhanA caahie| isa prakAra kArya karane se pRthvI, jala Adi pA~coM tattvoM kA jJAna krama se hotA hainirIkSitavyaM yatnena sadA pratyUSakAlataH / kAlasya vaJcanArthAya karma kurvanti yoginaH // zrutyoraGguSThakau madhyAGgulyau nAsApuTadvaye / vadanaprAntake cAnyAGgulirdadyAcca netrayoH // asyA tanu pRthivyAdi tattvajJAnaM bhavet kramAt / pItazvetAruNazyAmairvindubhirnirupAdhikam // ( svarodaya 149 151 ) *tulanIya - jIvitavye jaye lAbhe kRSyAM ca dhanakarmaNi / mantrArthe yuddhaprazre ca gamanAgamane tathA // (svarodaya 178 )
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsaH : 31 koI dAda-khAja, egjimA ho to usa para bAsI mu~ha ke thUka ko ragar3anA cAhie aura zarIra ke vajrIkaraNa ke lie donoM hAthoM se masAja karanI caahie| vajranAmakamAkaNThaM pAtavyamathavA pyH| ambhasaH prasRtIraSTau peyAH kecidvdntypi||45|| prAta:kAla jalapAna bahuta lAbhadAyaka hotA hai| isa kAraNa jala ko vajra kahA jAtA hai| ataH 'vajra' saMjJaka pAnI ko AkaNTha yA bharapeTa pInA caahie| kaI vidvAnoM ne to ATha pasalI pAnI pIne ko kahA hai| na svapyAnnAnyamAyAsaM kuryAtpItvA jalaM sudhiiH| AsIno hRdi zAstrArthAn dinakRtyAni ca smret||46|| kabhI jalapAna karake punaH nahIM sonA cAhie aura thakAvaTa karane vAlA kAma bhI nahIM karanA cAhie kintu, hRdaya meM sthita hokara zAstroM meM varNita matoM para vicAra karanA cAhie athavA usa dina jo bhI zubhakRtya nizcita kiyA gayA ho, usakA cintana karanA caahie| prabhAte karadarzanaM prAtaH prathamamevAtha svapANiM dakSiNaM pumaan| pazyedvAmaM ca vAmAkSI nijpunnyprkaashkm||47|| subaha uThate hI karadarzana karanA caahie| puruSa ko cAhie ki vaha apane puNya ko prakAzita karane vAle dAhine hAtha ko dekhe aura strI ko bAyA~ hAtha dekhanA caahie| zaucAzaucamAha - maunI vastrAvRtaH kuryAddine sandhyAdvaye'pi c| udaGmukhaH zakRnmUtre rAtrau yAmyAnanaH punH||48|| isake bAda ucita vastrAdi dhAraNa kara, dina ko athavA prabhAta yA sandhyA ho to uttara dizA meM aura rAtri ho to dakSiNa dizA kI ora mu~ha rakhakara maunAvasthA meM mala-mUtra kA visarjana karanA caahie|" * aSTAGgasaMgraha sUtrasthAna meM kahA gayA hai ki jala kA ucita rUpa se hI prayoga kiyA jAnA cAhie kevalaM sauSadhaM pakvamAmamuSNaM hitaM ca tt| samIkSya mAtrayA yuktamamRtaM viSamanyathA / atiyogena salilaM tRSyato'pi pryojitm| prayAti pittazrUSmatvaM jvaritasya vizeSataH // vardhayatyAmatRnidrA tndraa''dhmaanaangggaurvm| kAsAgnisAdahallAsa prsekshvaaspiinsaan|| (aSTAGgasaMgraha. 6, 32-34) **mahAbhArata meM kahA hai ki dina meM uttara va rAta meM dakSiNa kI ora mukha karake mala-mUtra kA tyAga karanA cAhie, isase Ayu kSINa nahIM hotI hai- ubhe mUtrapurISe tu divA kuryAdudaGmukhaH / dakSiNAbhimukho rAtrau tathA hyAyurna riSyate / / (anuzAsana parva 104, 76 tulanIya manusmRti 4, 50)
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 : vivekavilAsa prAtaHsandhyAkAlamAha nakSatreSu samasteSa bhraSTatejassu bhaasvtH| yAvadodayastAvat praatHsndhyaabhidhiiyte||49|| jaba sabhI nakSatra nisteja arthAt dikhAI denA banda ho jAte haiM aura sUryabimba kA AdhA bhAga udita huA dikhAI detA hai taba prAtaH sandhyA kA samaya ho gayA hai, aisA kahA jAtA hai| zaucayogyasthAnAni - bhsmgomygosthaanvlmiikshkRdaadimt| uttama drumasaptArcirginIrAzrayAdi c||50|| sthAnaM citAdivikRtaM tathAkUlaM kssaatttm| varjanIyaM prayatnena vegAbhAve'nyathA ntu|| 51 // aisA sthAna jahA~ para ki bhasma yA rAkha par3I ho, jahA~ baila, ghor3e aura gAyeM caratI hoM yA bA~dhI jAtI hoM, jahA~ valmIka (bA~bI), malAdi malIna vastu, uttama vRkSa yA agni ho, jo AvA-jAhI kA mArga ho, pAnI kA sthAna yA vizrAnti lene kI jagaha ho aura zmazAna athavA nadI kA kinArA ho- aise sthAnoM para yadi bahuta utAvala na ho to mala-mUtrotsarga nahIM karanA caahie|" vegAna dhaaryedvaatvinnmuutrtRkssutkssudhaam| nidrAkAsazramazvAsaz2ambhA shrucchdiretsaam|| 52 // yadi adhovAyu, mala, mUtra, tRSNA, chIMka, DakAra, nidrA, khA~sI, zrama karane se bar3hA huA zvAsocchAsa (hA~panA), jamhAI, azru, vamana aura vIrya- ye svabhAva se hote hoM to isakI gati ko rokane kA prayatna nahIM karanA caahie| ityamanantara zaucAcAraH gandhavAhapravAhasya nijaM pRsstthmnpryn| strIpUjyAgocare loSTadvAyanyastapadaH sudhIH / / 53 // * vizvAmitrasmRti meM kahA gayA hai ki sUryodaya se pUrva jabaki AkAza meM tAre bhare hue hoM, usa samaya kI sandhyA uttama, tArAoM ke chipane se sUryodaya taka madhyama aura sUryodaya ke bAda kI sandhyA adhama hotI hai- uttamA tArakopetA madhyamA lupttaarkaa| adhamA sUryasahitA prAta:sandhyA tridhA smRtA / / * (vizvAmitra. 1, 22) **tulanIya-na mUtraM pathi kurvIta na bhasmani na govrje| na phAlakRSTe na jale na cityAM na ca prvte| na jIrNadevAyatane na valmIke kadAcana // na sasattveSu garteSu na gacchanApi ca sthitaH / na nadItIramAsAdya na ca parvatamastake // (manusmRti 4, 45-47 kUrmapurANa uparIbhAga 13, 36-40, nAradapurANa pUrva. 27, 57 evaM brahmavaivartapurANa brahma. 26, 19-24)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa: : 33 mandaM mandaM tataH kRtvA nirodhasya vimocnm| niHzalyAduSTamRtpiNDe nonmRjyaM ca gudaantrm||54|| samajhadAra puruSa ko cAhie ki mala-mUtra karane ke lie baiThate samaya vAyu kA pravAha jisa ora se ho usa ora apanI pITha na rkhe| striyoM athavA apane pUjya puruSoM kI dRSTi nahIM par3ane de| patthara para donoM paira rakhate hue isa taraha baiThakara dhIre-dhIre mala-mUtra kA tyAga karane ke bAda aisI miTTI jisameM kaNTaka va kaGkar3a nahIM ho, lekara apane maladvAra kI zuddhi karanI caahie| atha kSutzukrakRnmUtravicAraH kSutazukrazakRnmUtraM jAyate yugpdydi| tatra mAse dine tatra vatsarAnte mRtirbhvet|| 55 // yadi kisI ko chIMka, dhAtukSaya, mala aura mUtra- ye cAroM hI eka sAtha hoM to eka varSa ke anta meM usI mAsa aura usI dina meM usa manuSya kI mRtyu jAnanI caahie| vimucyAnyAH kriyAH sarvA jlshaucpraaynnH| gudaM liGga ca pANI ca pUtayA shodhyenmRdaa||56|| jalazuddhi kI ora dhyAna rakhane vAle puruSoM ko cAhie ki ve anya samasta kArya chor3akara pahale maladvAra, jananendriya aura hAtha zuddha miTTI se sApha kre| vyAyAmaniyamaH zrUSmAdhikena kartavyo vyaayaamstdvinaashkH| jvalite jAThare'gnau ca na kAryoM hitmicchtaa||57|| . jisake zarIra meM zleSmAdhikya yA kapha kI adhikatA ho, usako kapha ke vinAza karane hetu vyAyAma (kasarata) karanA caahie| yadi peTa meM jaTharAgni pradIpta huI ho arthAt bahuta bhUkha lagI ho to vyAyAma kadApi nahIM karanA caahie| gatizaktyardhamevAsau kriyamANaH sukhaavhH| . gAtrasvedAdhikastvatra so'zvAnAmiva nocitH||58|| ___ jitanI apanI calane kI zakti ho, usase AdhA hI vyAyAma karanA sukhadAyaka hai| yadi vyAyAma karate hue azva kI bhA~ti zarIra meM pasInA hotA ho to vyAyAma karanA ucita nahIM hai| * yathA-vAyvagnivipramAdityamapa: pazyaMstathaiva gaaH| na kadAcana kurvIta viNamUtrasya visrjnm|| pratyagniM . pratisUryaM ca prtisomdokdvijaan| pratigAM prativAtaM ca prajJA nazyati mehataH // ekaliGge gude tilastathaikatra kare dsh| ubhayoH sapta dAtavyA mRdaH zuddhimabhIpsatA // (manu. 4, 48 evaM 52 tathA 5, 136)
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 : vivekavilAsa gajAdyairvAhanairyastu vyAyAmo divsodye| amRtopama evAsau bhaveyuste ca shikssitaaH|| dina ke udayakAla meM gajasavArI aura azvasavArI karanA ucita hai, isI daurAna vyAyAma karanA amRta ke samAna prazasta hai kyoMki isase gaja-azvAdi ko bhI saJcaraNa kI ucita zikSA prApta hotI hai| atha dantadhAvanaM dantadAAya tarjanyA ghrssyehntpiitthikaam| AdAvataH paraM kuryaaddntdhaavnmaadraat||60|| vyakti ko apane dA~ta sudRr3ha karane ke lie pahale tarjanI aGgulI se dA~ta kI par3hiyA~ ghisanI caahie| isake bAda, sambhala kara dA~ta ghise| yadyAdyavArigaNDUSAdvindurekaH prdhaavti| kaNThe tadA naraijJeyaM zIghraM bhojnmuttmm||61|| jaba dantadhAvana kiyA jA rahA ho taba kulle eka bindu bhI kaNTha meM utara jAe to vyakti ko yaha jAnanA cAhie ki Aja atizIghra aura uttama bhojana milegaa| dantadhAvanakASThalakSaNaH avakAgranthisatkUrca sUkSmAgraM dvaadshaanggulm| kaniSThAgrasamasthaulyaM jJAtavRkSaM subhuumijn||62|| dA~toM kI saphAI ke lie kASTha kaisA ho, isake lie kahA jA rahA hai ki sIdhA, binA gA~Tha vAlA, jisakA gucchA acchA bandha jAe, agra bhAga komala ho aisA kASTha lenA caahie| vaha bAraha aGgula lambA aura tarjanI ke AkAra jaisA moTA ho| apanI paricita, uttama bhUmi meM utpanna hue vRkSa kA dantakASTha (dAtuna) lenA caahie| kaniSThikAnamikayorantaraM dntdhaavnm| AdAya dakSiNAM daSTrAM vAmAM vA sNspRshstle|| 63 // tallInamAnasaH svastho dntmaaNsmpiiddyn| sarvaprathama dAtuna ko tarjanI aura usake pAsa kI aGgulI ke bIca meM pakar3a smRtiyoM meM kahA gayA hai- sarve kaNTakinaH puNyAH kSIriNazca yazasvinaH / dUdha vAle aura kAMTe vAle vRkSa dAtuna ke lie pavitra mAne gae haiN| (laghuhArItasmRti 4, 9) uttama vRkSoM ke lie kahA hai- khadirazca karaJjazca kadambazca vttstthaa| veNuzca tintiDIplakSA vAmranimbe tathaiva c| apAmArgazca bilvazca arkshcaudumbrstthaa| ete prazastAH kathitA dantadhAvanakarmaNi / / (vizvAmitrasmRti 1, 61-62) dA~tuna ke pramANa ke lie kahA hai- kaniSThAgraparImANaM satvacaM nirvnnaarujm| dvAdazAGgalamAnaM ca sArdai syAddanta dhAvanam // (skanda. brahma. dharmAraNya. 5, 59 evaM tulanIya-vasiSThasmRti 2, 6, 18)
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsaH : 35 kara dAhinI yA bAyIM dAr3ha para ghisanA caahie| dA~ta ghisate samaya svastha citta hokara ghisane meM hI barAbara dhyAna rakhanA caahie| dA~ta ke Asa-pAsa ke mAMsa ko pIr3A na ho, use isI taraha ghisate jAnA caahie| uttarAbhimukhaH prAcI mukho vA nishclaasnH| 64 // dantAnmaunaparastena gharSayedvarjayet punH| durgandhaM zuSiraM zuSkaM svAdvamlaM lavaNaM ca tt|| 65 // dAtuna karate samaya uttara yA pUrva dizA kI ora mu~ha rakha kara nizcala baiThanA cAhie aura mauna rahanA caahie| batiyAte hue dAtuna nahIM kreN| aisA kASTha jisase durgandha AtI ho, jo bhItara se khokhalA ho, sUkhA, mIThA, khaTTA yA kSArIya svAda vAlA kASTha dAtuna ke lie vartya samajhanA caahie|" dantadhAvananiSedhaH / vyatIpAte raveAre saGkrAntaugrahaNe na tu| dantakASThaM nvaassttaikbhuutpkssaantssbussu|| 66 // kaba dantadhAvana kA niSedha hai, isa sambandha meM kahA hai ki jisa dina vyatIpAta ho, ravivAra, saMkrAnti, grahaNa divasa, navamI, aSTamI, pratipadA, caturdazI, pUrNimA, SaSThI aura amAvasyA- ina dinoM meM dAtuna nahIM karanA caahie| dantakASThAbhAvemukhazuddhinirdezaM - abhAve dantakASThasya mukhazuddhividhiH punH| kAryoM dvAdazagaNDUSairjihvollekhastu srvdaa|| 67 // yadi kabhI dAtuna ke lie kASTha na mile yA niSiddha divasa ho taba vidhi yaha hai ki usa dina bAraha kulle kara mu~ha ko zuddha karanA caahie| jihvA kA maila to ghisakara sarvadA utAranA hI caahie| * varAhamihira ne kahA hai- udaGmukhaH prAGmukha eva vAbdaM kAmaM yatheSTaM hRdaye nivezya / adyAdanindan ca sukhopvissttH...| (bRhatsaMhitA 85, 8) isI prakAra smRtiyoM meM kahA hai- na dakSiNAparAbhimukhaH / adyAccodaGmukhaH prAGmukho vA // (viSNusmRti 61 evaM vRddhahArItasmRti 4, 24) **skandapurANakAra kA mata hai- na pATitaM samazrIyAddantakASThaM na svrnnm| ca corddhazuSkaM vakraM vA naiva ca tvagvivarjitam // (skanda. prabhAsakhaNDa 17, 13) smRtiyoM kA mata hai- pratipatparvaSaSThISu navamyAJcaiva sattamAH / dantAnAM kASThasaMyogAddahatyAsaptamaM kulm|| (laghuhArIta smRti 4, 10) isI prakAra purANakAroM kA kahanA hai- amAvasyAM tathA SaSThayAM navamyAM pratipadyapi / varjayeddantakASThantu tathaivArkasya vaasre| (AcArakANDa 205, 51) ' laghuhArItasmRti meM bhI AyA hai-abhAve dantakASThAnAM pratiSiddhadineSu ca / apAM dvAdazagaNDUSairmukhazuddhiM smaacret|| (4, 11; tulanIya-vAdhUlasmRti 37, narasiMhapurANa 58,51-52 evaM devIbhAgavata 11,2,39)
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 : vivekavilAsa vilikhya rasanAM jihvA nirlekhinyA zanaiH shnaiH| zucipradeze prakSAlya dantakASThaM punstyjet|| 68 // hamezA dantadhAvana ke bAda dAtuna ko cIrakara usake Tukar3e se zanai-zanai jihvA para jamA huA maila utAranA caahie| isake bAda dAtuna ko dhokara kisI zuddha sthAna meM DAla diyA jAnA caahie| tyaktadantadhAvanaphalaM sammukhaM patitaM svasya zAntAnAM kakubhAM ca yt| UrdhvasthaM sukhadaM tatsyAdanyathA duHkhhetve||69|| Urdhva sthitvA kSaNaM pazcAtpatatyeva yadA punH| miSTAhArastadAdiSTastaddine shaastrkovidH||70|| dAtuna karane ke bAda pheMkA gayA kASTha yadi apane sAmane par3e, zAnta dizA meM par3e athavA auMdhe mukha par3e to sukha detA hai| viparIta rIti se par3e to duHkhakAraka samajhanA caahie| yadi vaha thor3I dera U~cA rahakara nIce par3e to usa dina miSTAnna kI prApti hotI hai, aisA zAstravettAoM kA mata hai|" punaH dantadhAvananiSedhamAha - kAsazvAsajvarAjIrNa shothtRssnnaasypaakyuk| na ca kuryaacchironetrhtkrnnaamyvaanpi||71|| aise vyakti yadi dAtuna nahIM kare to vicAraNIya nahIM hai jinako khA~sI ho, zvAsa yA asthamA kI parezAnI ho, jvara, ajIrNa, sUjana, tRSNA, mukha meM chAle ho athavA mastaka, netra, hRdaya, aura kAna kI pIr3A ho| atha netyAdi kriyAvarNanaM- . . prAtaH zanaiH zanairnasyo roghRcchuddhvaarinnaa| gRhNanto nAsayA toyaM gajA garjanti niirujH||72|| subaha uThakara dhIre-dhIre nAka ke rAste zuddha jala pInA caahie| isase rogoM kA vinAza hotA hai| yahA~ yaha jJAtavya hai ki hastI nAka se pAnI pIte haiM jisase ve nirogI hokara ciGghAr3ate haiN| * tulanIya - prakSAlya jahyAcca shuciprdeshe| (bRhatsaMhitA 85, 8 evaM kUrmapurANa u. 18, 21) **ukta zloka varAhamihira ke mata se tulanIya hai ki jisa ora se bhakSaNa kie the, usI ora se prazAnta dizA meM jAkara dantakASTha gire to zubha hai| yadi khar3A ho jAe to atizubha aura isase ulaTA gire to azubha hotA hai| khar3A hokara gira jAe to miSThAna kA lAbha karatA hai- abhimukhapatitaM prazAntadiksthaM zubhamatizobhanamUrdhvasaMsthitaM yt| azubhakaramato'nyathA pradiSTaM sthitapatitaM ca karoti mRSTamannam / / (bRhatsaMhitA dantakASThalakSaNAdhyAya 85, 9)
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa: : 37 uktaM ca - sugandhavadanAH snigdhanisvanA vimlendriyaaH| nirvalIpalitavyaGgA jAyante nsyshiilinH||73|| aisI vaidyaka zAstroM kI ukti hai ki jo puruSa nasya-dravya kA prayoga karate haiM, unake mukha meM sugandha kA vAsa hotA hai, svara mRdu hote haiM, indriyA~ nirmala rahatI haiM aura zarIra para dAga-cATa Adi nahIM par3ate haiN| snehanagaNDUSavidhiM AsyazoSAdharasphoTa svrbhnggnivRttye| pAruSyadantarukchittyai snehgnndduussmudvhet||74|| yadi mukha sUkhatA jAtA ho, oTha phaTa gae hoM, svara baiTha gae hoM, camar3I cITha ho gaI ho, dantapIr3A hotI ho, to use miTAne ke lie sambaddha rogI ko ghRta athavA tela ke kulle karane cAhie, isase lAbha milatA hai| kezaprasAdhanavidhi kezaprasAdanaM nityaM kArayedatha nishclH| karAbhyAM yugapatkuryAtsvottamAGge svayaM na tt||75|| keza prasAdhana meM yaha jJAta rahe ki pIche sthira baiTha kara kisI dUsare se apane zira ke bAla sApha karAne caahie| apane hI sira ke keza apane hAtha se sApha karane ho to donoM hAtha se eka sAtha sApha nahIM karane caahie| tilakaM draSTumAdarza maGgalAya ca viikssyte| dRSTe dehe zirohIne mRtyuH pnycdshe'hni||76|| aba mukura meM svadarzana ke sambandha meM kahA jA rahA hai ki apanA tilaka dekhane ke lie yA mAGgalika ke hetu kA~ca meM dekhanA caahie| isa daurAna yadi sira vihIna kevala apanA dhar3a hI dikhAI de to usa dina se pandrahaveM dina apanI mRtyu jaane| mAtRpitRnamaskAraphalaM mAtRprabhRtivRddhAnAM namaskAraM karoti yH|| tIrthayAtrAphalaM tasya tatkAryo'sau dine dine||77|| jo apane mAtA-pitA Adi vRddhajanoM ko praNAma karatA hai, use tIrthayAtrA kA phala prApta hotA hai| isalie unako sadaiva hI namaskAra karanA caahie| ---- ---------------------- * manu ne kahA hai ki nityavRddhajanoM ko praNAma karane se tathA unakI sevA karane se manuSya kI Ayu, vidyA, yaza aura bala kI abhivRddhi hotI hai- abhivAdanazIlasya nityaM vRddhopasevinaH / catvAri tasya vardhante AyurvidyA yshoblm|| (manu. 2, 121)
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 : vivekavilAsa uktaM ca - mAtApitrorabharakaH kriyAmuddizya yAcakaH I mRtazayyA pratigrAhI na bhUyaH puruSo bhavet // 78 // aisA kahA bhI gayA hai ki jo vyakti apane mAtA-pitA kA pAlana nahIM kare, koI dharmakriyA ke hetu arthAt amuka dharmakRtya karanA hai - aisA kahakara bhI yAcakavRtti apanAe aura mRtaka kA zayyAdAna le, usako punaH manuSya janma kA milanA durlabha hai| vRddhau ca mAtRpitarau sAdhvI bhAryA sutaH zizuH / apyakAryazataM kRtvA bhartavyA manurabravIt // 79 // apane vRddha mAtA-pitA, zIlavatI strI, aura ajJAnI putra - inakA poSaNa saikar3oM akArya karake bhI karanA cAhie - aisA manu kA kathana hai| sevAphalaM - anupAsitavRddhAnAmasevitamahIbhujAm / avAramukhyAsuhRdAM dUre dharmArthatuSTayaH // 80 // jo vyakti sthavira kI sevA nahIM karate haiM unase dharma dUra rahatA hai; jo rAjya kI sevA nahIM karate unase dravya dUra rahatA hai aura jo vezyA kI maitrI nahIM rakhate arthAt unheM dekhakara vairAgyavAn hone meM santuSTa nahIM hote, unase viSaya santoSa dUra rahatA hai| snAnoparAntapUjAdInAM - tataH snAtvA ziraHkaNThAvayaveSu yathocitam / pavitrayitumAtyAnaM jalairmantrakrameNa vA // 81 // sAmAnyatayA deza-kAla aura apanI prakRti ko ucita lage, vaisI hI bAhyazuddhi ke hetu ziraHsnAna (Amastaka snAna), kaNThasnAna (AkaNTha snAna), avayava snAna (hAtha-pA~va ityAdi kI saphAI) karanA cAhie - aisA niyama hai kintu aise meM yadi koI pIr3A ho to mantrasnAna bhI kiyA jA sakatA hai| vastrazuddhimanaH zuddhiH kRtvA tyaktvA ca dUrataH / nAstikAdInadhaH kSiptvA puSpaM pUjAgRhAntare // 82 // AzrayandakSiNAM zAkhAmarcayannatha dehalIm / tAmaspRzanpravizyAntadakSiNanAGghriNA tataH // 83 // isa prakAra snAnAdi ke bAda zuddhavastra dhAraNakara mana zuddha karake aura nAstika, vyasanI ityAdi logoM kI dRSTi se dUra rahakara pUjAsthala para puSpa ityAdi sAmagrI se dvAra kI dAhinI ora khar3e rahakara ukta pUjAgRha kI caukhaTa kA pUjana karanA cAhie / isake bAda caukhaTa ko pA~va se sparza nahIM karate hue dAhinA pA~va Age bar3hAkara bhItara
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ praveza karanA cAhie / sugandhamadhurairdravyaiH prAGmukho vApyudaGmukhaH / vAmanADyAM pravRttAyAM maunavAndevamarcayet // 84 // isa daurAna svara-pravAha para vicAra kareM / candra nAr3I arthAt bAyIM nAsikA ke calate samaya pUrva yA uttara kI ora mu~ha rakhakara mauna rahate hue sugandhita padArtha aura miSThAnna se (dhUpa- naivedyapUrvaka) devapUjana karanA cAhie / gRhe devAlayasthAnaM - atha dinacaryAyAM prathamollAsa : : 39 gRhe pravizatA vAmabhAge susthAna saMsthitam / devatAyatanaM kuryAtsArddhahastordhvabhUmiSu // 85 // apane gRha meM devapUjana sthala kahA~ ho, isa sambandha meM kahA jA rahA hai ki praveza karate samaya bAyIM ora devamandira rakhanA cAhie aura ghara kI bhUmi se ukta mandira kI bhUmi Der3ha hAtha U~cI honI caahie| nimnabhUmaudevAlayaphalaM - nIcairbhUmisthitaM kuryAddevatAvasathaM yadi / nIcainIcaistatau'vazyaM santatyAdi tadAbhavet // 86 // yadi apane gRha meM nIcI bhUmi para deva maMndira banAyA jAegA to usa puruSa kI santati ityAdi nIca avasthA meM hI rahatI hai arthAt ve patanonmukha hotI haiM / pUjanAvasare mukhasthitiM saphalaM - pUjana: syAdatho pUrvamukho vApyuttarAmukhaH / dakSiNadidizA varjyA vidigvarjanameva ca // 87 // pUjA karane vAle puruSa ko pUrva yA uttara dizonmukha hokara baiThanA cAhie / dakSiNa, pazcima, Agneya (pUrva-dakSiNa), nairRtya (dakSiNa-pazcima), vAyavya (pazcimauttara) aura IzAna (uttara-pUrva) - ye chaha dizAe~ pUjana meM varjita jAnanI caahie| pazcimAbhimukhaH pUjAM jinamUrte karoti cet / caturthasantaticchedo dakSiNasyAma santatiH // 88 // pazcima dizA kI ora mu~ha rakhakara jo koI jina pratimA kA pUjana karatA hai, to usakI santati kA cauthI pIr3hI meM viccheda ho jAtA hai, aisA jAnanA caahie| isI prakAra dakSiNa meM mu~ha rakhakara pUjana kareM to santati kabhI nahIM bar3hatI hai / AgneyyAM ca yadA pUjA dhanahAnirdinedine / vAyavyAM santatirnaiva nairRtyAM ca kulakSayaH // 89 // IzAnyAM kurvatAM pUjAM saMsthitirnopajAyate /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 : vivekavilAsa Agneya koNa meM mu~ha rakhakara pUjana kare to dina-pratidina dravya kI hAni hotI rahatI hai / vAyavya koNa meM mu~ha rakhane se santAna kA abhAva aura nairRtya koNa meM mu~ha rakhane se kula kA kSaya jAnanA caahie| isI prakAra IzAna koNa meM mu~ha rakhakara pUjA karane vAle kI sthiti acchI nahIM rahatI / aGghrijAnukarAMseSu mUrdhni pUjA yathAkramam // 90 // zrIcandanaM vinA pUjA naiva kAryA jinezituH / bhAle kaNThe hRdambhoje udare tilakaM kramAt // 91 // pUjA karane vAle ko sarvaprathama donoM pA~va tadoparAnta kramaza: donoM jaGghA, donoM hAtha, donoM skandha aura mastaka para pUjana karanA caahie| kesara - candana ke abhAva meM jina pratimA kA pUjana kisI bhI kAla meM nahIM karanA caahie| kapAla, kaNTha, hRdaya, udara ityAdi sthAna para krama se tilaka karane caahie| navabhistilakaiH pUjA karaNIyA nirantaram / prabhAte prathamaM vAsapUjA kAryA vicakSaNaiH // 92 // pUjanArthI ko cAhie ki vaha sadaiva nau tilaka karake jina pratimA kA pUjana kare / vidhikAroM, pUjA vijJoM ko prAtaH kAla meM pahale vAsa - pUjA karanI cAhie / 1 madhyAhne kusumaiH pUjA sandhyAyAM dhUpadIpataH / arhato dakSiNa bhAge dIpasyAtha nivezanam // 93 // jinadeva kI pratimA kA madhyAhna meM sugandhita puSpoM se pUjana karanA cAhie aura sandhyA kAla meM dhUpa-dIpa se pUjA kre| jina pratimA ke dakSiNa meM dIpaka niveza karane yA rakhane kA sthAna banAnA caahie| vAmAMze dhUpadahanamagre kUraM tu sammukham / dhyAnaM tu dakSiNe bhAge caityAnAM vandanaM tathA // 94 // bhagavAn kI bAyIM ora dhUpadAna aura Age naivedya rakhanA caahie| sadA pratimA ke sAmane baiThakara dhyAna karanA caahie| caityavandana dakSiNa bhAga meM karanA cAhie / pUjAkAryepuSpagrahaNavidhiM - gandha dhUpAkSataiH sadbhiH pradIpairbalivAribhiH / zAntau zvetaM tathA pItaM lAbhe zyAmaM parAbhave // 95 // maGgalArthe tathA raktaM paJcavarNa tu siddhaye / paJcAmRte tathA zAntau dIpaH syAcca guDairdhRtaiH // 96 // pUjanArthiyoM ko candana, akSata, dhUpa, dIpa, bali evaM jala - ina vastuoM se bhagavAn kA pUjana karanA caahie| puSpa ke varNa ke prasaGga meM yaha jJAtavya hai ki
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa: : 41 zvetapuSpa zAntikAraka hai, pItapuSpa lAbhadAyaka, zyAmapuSpa parAbhava karane vAlA, raktapuSpa mAGgalika hai aura inake atirikta pA~coM hI varNa vAlA koI puSpa ho to vaha siddhidAtA jAnanA caahie| paJcAmRta pUjA athavA zAnti kArya ho to gur3a va ghRta kA dIpaka jalAnA caahie| padmAsanasamAsIno naasaagrnystlocnH| maunI vastrAvRtAsyo'yaM pUjAM kuryAjinezituH // 97 // pUjanArthiyoM ko padmAsana lagAkara nAsikA ke bhAga para dRSTi rakhate hue mauna rakhakara aura zuddhavastra se mukha koza bA~dhakara jinezvara kA pUjana karanA caahie| snAnAdInAvasare mukhasthitiM - snAnaM pUrvamukhIbhUya pratIcyAM dntdhaavnm| udIcyAM zvetavAsAMsi pUjA puurvottraamukhii||98|| iti puujaavidhiH| pUrva dizA meM mu~ha rakhakara snAna karanA caahie| pazcima dizA meM muMha rakhakara dA~ta sApha kareM aura uttara dizA kI ora mukha rakhakara devapUjana karanA caahie| atha japa vidhiH saGkalAdvijane bhavyaH sshbdaanmaunvaashubhH| - maunajAnmAnasaH zreSTho japaH ghyaH paraH prH||11|| japa ke sambandha meM yaha jAnanA cAhie ki sAmUhika rUpa se mantra jApa karane kI apekSA vaiyaktika, ekAntika jApa karanA uttama hai| japa ke akSara loga sune, aise kahane se, mauna rahakara gaNanA karanA acchA hai| mauna rakhakara ginane se, mana meM hI mantrAkSaroM kI paMkti kA artha sahita cintana karanA atyuttama hai| uparyukta tIna prakAra ke japa meM pahale se dUsarA aura dUsare se tRtIya zreSTha samajhanA caahie| atha prazna vicAraH pUjAdravyArjanodvAhe durgaadisridaakrme| gamAgame jIvita ca gRhkssetraadisnggrhe| 100 // krayAvikrayaNe vRSTau sevAkRSiviSe jye| vidyApaTTAbhiSekAdau zubhe'rthe ca zubhaH shshii| 101 // (yahA~ svarazAstra ke anusAra vividha praznoM para vicAra kiyA jA rahA hai) pUjA kArya, dravyopArjana karanA, durga para ArohaNa, nadI pAra karanA, kahIM jAnA-AnA, jIvana sambandhI kArya, gRhArtha kSetra ityAdi grahaNa karanA, kisI vastu kA krayavikraya, vRSTi ke lie koI anuSThAna, sevA karanA, kRSi sambandhI kArya karanA, viSa
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 : vivekavilAsa viSayaka koI kArya karanA, kisI para vijaya, vidyArambha karanA, rAjA - yuvarAjAdi kA paTTAbhiSeka, mantrI padArohaNa - zapatha lenA ityAdi kAryoM meM athavA kisI bhI zubhamAGgalika kArya meM candranAr3I ko prazasta jAnanA caahie| sthAnakadiksthitiM agrastho vAmago vA'pi jJeyaH somadizi sthitaH / pRSThastho dakSiNasthazca vijJeyaH sUryabhAgabhAk // 102 // apane Age athavA vAma bhAga meM khar3A koI vyakti candra-dizA meM aura pIche yA dakSiNa bhAga meM khar3A huA vyakti sUrya dizA meM hai, aisA jAnanA caahie| prazna prArammaNe vA'pi kAryANAM vAmanAsikA / pUrNA vAyoH pravezazcettadAsiddhirasaMzayam // 103 // jaba kabhI kisI karma kA prazna yA Arambha karate samaya bAyIM nAsikA meM pUrNa 'vAyu praveza karatA ho yA bAyA~ svara pravahamAna ho to kArya kI nizcita hI siddhi jAnanI caahie| yuddhasambandhIpraznaM yoddhA samAkSarAhvAzceddUto vAmAvahaH sthitaH / tadA jaya viparyAse vyatyayaM matimAn vadet // 104 // yuddha sambandhI prazna meM yoddhA ke akSara do, cAra Adi sama saMkhyA meM ho aura praznakarttA dUta kI candranAr3I bahatI ho to yuddha meM vijaya kahanI cAhie / yadi saMgrAmakartA ke nAma ke tIna, pA~ca ityAdi viSamAkSara ho aura dUta kI sUryanAr3I calatI ho to yuddha meM parAbhava hogA, aisA kahanA cAhie / * pravAho yadi vArkendvoH kathaM cidyugapadbhavet / vijayAdIni kAryANi samAnyeva tadAdizat // 105 // yadi sUryanAr3I aura candranAr3I sAtha-sAtha pravAhita ho to vijayAdi kArya sAmAnya kahanA cAhie arthAt kisI bhI pakSa kI hAra yA jIta na hote hue donoM pakSa barAbara raheMge- aisA kahanA caahie| mudgalAdyairgRhItasya viSArtasyAtha rogiNaH / prazne samAkSarAhvazvedityAdi prAgvadAdizat // 106 // mugala vAle ( jisake hAtha meM mudgala ho aise akhAr3A - pahalavAna) manuSya athavA viSa-vikAra se pIr3ita rogI kA prazna ho to uparyukta rIti ke anusAra nAma varAhamihira kRta yogayAtrA, bRhadyAtrA, laghuTikkaNikA, narapati kRta jayacaryA, rAmavAjapeyI kRta samarasAra Adi meM yaha viSaya vistAra se AyA hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa : : 43 kI sama-viSama saMkhyA se yA praznakarttA ke svara se zubhAzubha kA phala kahanA cAhie / nAmagrAhaM dvayoH prazne jayAjayAvidhau vadet / pUrvoktasya jayaH pUrNaH pakSe rikte parasya ca // 107 // jaba kabhI vAdI-prativAdI donoM vyaktiyoM ke nAma lekara unake jaya-parAjaya kA koI prazna kare to praznakartA manuSya jisa ora khar3A ho, usa ora kA apanA svara bahatA ho to pahale jisakA nAma liyA ho, usakI vijaya hotA hai aura yadi vaha pArzva rikta ho to pIche se jisakA nAma liyA ho, usakI vijaya hogI- aisA kahanA cAhie / rogI praznamAha -- rogaprazne ca gRhNIyAtpUrvaM jJAnyabhidhAM yadi / pazcAdvayAdhimato nAma tajjIvati sa nAnyathA // 108 // jaba koI vyAdhi pIr3ita ke sambandha meM prazna kare aura usameM pahale jisase prazna karanA ho usa nimitti kA nAma uccAraNa karatA ho tathA bAda meM rogI kA nAma tA rogI jIvita rahatA hai, anyathA nahIM / sUryanADIvicAraM - baddhAnAM rogitAnAM ca prabhraSTAnAM nijAtpadAt / prazne yuddhavidhau vairi saGgame sahasA bhaye // 109 // snAne pAne'zane naSTAnveSe putrArthamaithune / vivAhe dAruNe'rthe ca sUryanADI prazasyate // 110 // kArAgAra meM par3A huA, roga se grasta aura apane adhikAra se bhraSTa - ina tInoM kisI ke bhI sambandha meM prazna karanA ho; yuddha karanA ho, zatru se bheMTa karanI ho, acAnaka ApadA A par3I ho, snAna karanA, khAnA-pInA corI yA khoI huI vastu ko DhU~r3hanA ho, putra prApti ke lie strIsaGga karanA, vivAha aura koI bhI sukarma karanA ho to sUryanAr3I ko prazasta jAnanA caahie| nAsAyAM dakSiNAyAM tu pUrNAyAmapi vAyunA / praznAH zubhasya kAryasya niSphalAH sakalA api // 111 // iti praznopayogI svaravicAraH / praznakartA kI jo pUrNa nAsikA pravAhita hotI ho, usa samaya zubha kArya ke nimitta kie gae saba prazna niSphala hote haiM, aisA jAnanA caahie| atha tapArAdhanAvicAraM - --
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 : vivekavilAsa yathAzakti tatazcintyaM tapo nityaM tdaagrtH| yasya prabhAvataH sarvAH sambhavanti vibhuutyH|| 112 // pUjAdi sukRtya kara cukane ke bAda apane sAmarthya ke anusAra yadi koI tapazcaryA karanI ho to usakA vicAra jina pratimA ke sammukha karanA cAhie kyoMki tapasyA ke prabhAva se samasta sampadAoM kI prApti hotI hai| anyadapyAha - dhrmshokbhyaahaarnidraakaamklikuddhH| yAvanmAtrA vidhIyante tAvanmAtrA bhvntymii|| 113 // dharma, zoka, bhaya, AhAra, nidrA, kAma, kalaha aura krodha- ye ATha bAteM jitanI bar3hAe~, utanI bar3hatI hai aura jitanI ghaTAe~, utanI ghaTatI haiN| apatyotpAdane svAmisevAyAM possypossnne| dharmakatyeca no kartaM yujyante prtihstkaaH|| 114 // apanI strI se putrotpanna karanA, apane svAmI kI sevA karanA, mAtA-pitA, strI- putrAdi kA poSaNa aura dharmakRtya- ina cAroM kAryoM meM kisI anya pratinidhi kI AvazyakatA nahIM varan ye kArya to svayaM hI karane caahie| nyAyasabhAsanesthitiM - saMvRtAGgaH samajyAyAM prAyaH puurvottraannH| sthirAsane samAsIta saMvRtya cturo'nyclaan|| 115 // yadi kabhI paJcAyata yA nyAya sabhA meM baiThanA ho to acche vastra pahanane caahie| sabhA meM jAkara sthira Asana para prAyaH pUrva yA uttara dizA kI ora mu~ha rakhakara aura vastra ke cAroM palluoM ko sameTa kara baiThanA caahie| adhamarNAricaurAdyA vigrahotpatino'pi c|| zUnyAne svasya kartavyAH sukhalAbhajayArthibhiH // 116 // sukhAbhilASA, lAbha evaM jayArthI puruSoM ko nyAya sabhA meM, apane lenadAra ko, zatru ko, cora ko, apane para Aropa lagAne vAle ko aura dUsare ko- aise hI anya puruSoM ko apane zUnya pArzva athavA jisa bhAga kI nAsikA na bahatI ho yA banda ho, usa ora rakhanA caahie| svajanasvAmigurvAdyA ye cAnye hitcintkaaH| jIvAne te dhruvaM kAryA vAJchitArthaM vidhitsubhiH // 117 // apanA icchita kArya karane vAle logoM ko apane svajana ko, svAmI yA guru ko aura dUsare bhI jo apane zubhacintaka hoM, una saba manuSyoM ko apanI jisa ora
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI nAsikA pUrNa bahatI ho, usa ora sthAna denA caahie| sammAnavicAraM - atha dinacaryAyAM prathamollAsa : : 45 AcAryANAM yatInAM ca paNDitAnAM kalAbhRtAm / samutpAdyaH sadAnandaH kulInena yathAyatham // 118 // sambhrAnta manuSyoM ko cAhie ki AcArya, yati, paNDita aura kalAvidoM ko unakI yogyatA ke anusAra Adara-sammAna pradAna kara prasanna rkheN| atha nimittazAstraM -- vizeSajJAnamadhunA kalikAlavazAdgatam / * nityameva tatazcintyaM budhaizcandrabalAdikam // 119 // RSiyoM dvArA vicArita bhaviSya ke sambandha meM jo jJAna pUrva meM thA, vaha kalikAla ke prabhAva se gata ho gayA hai ataH jJAniyoM ko apane kAryoM kI siddhi ke lie candrabala, tArAbalAdi para vicAra karanA cAhie / na nimattidviSAM kSemaM nAyurvaidyakavidviSAm / na zrInatidviSAmekamapi dharmAdviSAM nahi // 120 // jyotiSa, sAmudrika, zakuna, svara, aGgavidyA, lagnAdi ATha prakAra ke nimittazAstroM se jo dveSa karate haiM, unakA kabhI kalyANa nahIM hotA hai / vaidyakazAstra se dveSa karane para lakSmI se vaJcita ho jAnA par3atA hai| dharma se dveSa kare to vaha vyakti kalyANa, dIrghAyuSya aura lakSmI - ina tIno meM se kisI eka ko bhI nahIM pAtA hai| nirAhAre tyAjyapadArthA: nirannaimaithunaM nidrAM vAripAnArkasevanam / etAni viSatulyAni varjanIyAni yatnataH // 121 // nirAhAra yA khAlI peTa ho taba manuSyoM ko strIsaGga, nidrA, jalapAna aura dhUpa sevana- itanI bAtoM ko yatnapUrvaka tyAga denA cAhie / isakA kAraNa yaha hai ki usa samaya ye viSa tulya haiN| sukRtyaprazaMsAmAha ------ sukRtAya na tRpyanti santaH santatamapyaho / vismartavyA na dharmasya samupAstistataH kvacit // 122 // santapuruSa nityaprati sukRtya kareM to bhI ve kabhI ina kAryoM se aghAte yA tRpta nahIM hote haiN| isalie dharma kI sevA karanA kisI bhI samaya bhUlanA nahIM cAhie / dharmasthalasevanaphalaM - - dharmasthAne tato gamyaM zrImadbhiH kRtabhUSaNaiH / prAkpuNyaM darzyate'nyeSAM svayaM navyaM hyupArjyate // 123 // aise sukhI puruSoM ko cAhie ki ve vastrAbharaNa dhAraNakara dharmasthala para jaaeN|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 : vivekavilAsa yaha apane pUrvajanma kA puNyodaya hotA hai jo dikhAI detA hai aura vaise hI nae puNya kA upArjana bhI hotA hai / nityaM devagurusthAne gantavyaM pUrNapANibhiH / vidheyastatra cApUrvajJAnAbhyAso vivekibhiH // 124 // apane hAtha meM phala-phUla, cAvala Adi koI bhI bheMTa yogya vastu lekara nitya dharmasthala para jAnA caahie| yadi vahA~ se koI jJAnalabdhi nahIM bhI ho to usako jJAniyoM se prApta karane kA prayatna karanA cAhie / Ajanma gurudevAnAmarjanaM yujyate satAm / rogAdibhiH purnanasyAdyadi tannaiva doSakRt // 125 // AjIvana sadpuruSoM ko devapUjA aura gurubhakti sadaiva hI karanA ucita hai tathApi yadi vyAdhi-rogAdi ke calate aisA nahIM ho sake to kucha doSa nahIM jAnanA cAhie / kupravRtiM tridhA tyaktvA dattvA tisraH pradakSiNAH / devasyArcAM tridhA kRtvAM tadhyAyetsiddhidaM sudhIH // 126 // yaha kartavya hai ki mana, vacana, kAyA se samasta kupravRttiyoM kA tyAga kareM / devAlaya pahu~cakara pratimA kI tIna pradakSiNA kareM aura manasA vAcA - kAyA pUjana kareM / isI prakAra devArcA yA pratimA-svarUpa kA dhyAna karanA cAhie / mithyAdRSTibhiragrAhyo vizvatizayabhAsuraH / niH saMsAravikArazca yo devaH sa satAM mataH // 127 // jo loga mithyA dRSTi rakhate haiM, unako usa devasattA kA jJAna nahIM hotA jabaki vaha sattA sarva atizayoM se virAjita hai aura sAMsArika vikAroM se sarvathA rahita hai| atha pratimAdhikAraH upaviSTasya devasyordhvasya vA pratimA bhavet / dvividhApi yuvAvasthA paryaGkAsanagAdimA // 128 // (aba devArcA-pratimA ke lakSaNoM ke viSaya meM kahA jA rahA hai) bhagavAn kI Asanastha yA sthAnaka donoM hI prakAra kI pratimAe~ yauvanAvasthA vAlI honI cAhie / yadi Asanastha pratimA ho to usako paryaGkAsana rakhanA caahie|* * devI-devatAoM kI pratimAoM ke lakSaNa pradhAnataH agastyakRta sakalAdhikAra, varAhamihira kRta bRhatsaMhitA, mayamataM, mAnasAra, jJAnaprakAzadIpArNava, caturvaggacintAmaNi, AcAradinakara, matsyapurANa, viSNudharmottarapurANa, sUtradhAramaNDana kRta devatAmUrtiprakaraNaM, rUpamaNDanaM, sUtradhAra nAthA kRta vAstumaJjarI Adi meM Ae haiN|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ paryaGkAsanaM - vAmo dakSiNajaGkorvorupAryaGghriH karo'pi ca / dakSiNo vAmajaGghorvostatparyaGkAsanaM matam // 129 // Asanastha pratimA meM dAhinI jaGghA aura piNDI ke Upara bAyA~ pA~va aura bAyA~ hAtha sthApita kreN| isake bAda bAyIM jaGghA aura bAyIM piNDI ke Upara dAhinA caraNa aura dAhinA hAtha rakhanA cAhie- isa Asana ko vidvAnoM ne paryaGkAsana kahA hai| bhuja cAnyalakSaNaM - -- atha dinacaryAyAM prathamollAsa : : 47 devasyordhvasya carcAsyAjjAnulAmbibhujadvayA / zrIvatsoSNaSiyukte dve chatrAdiparivArite // 130 // bhagavAn kI pratimA sthAnaka ho to usakI donoM bhujAe~ AjAnubAhU yA ghuTane taka lambI honI caahie| sthAnaka yA Asanastha donoM pratimAe~ zrIvatsa, uSNISa yA pagar3I, do chatrAdi aura parikara se yukta honI caahie| * chatratrayaM ca nAsAgrottAri sarvottama bhavet / nAsAbhAlAntayormadhye kapolavedhakRtpunaH // 131 // nAsikA ke agrabhAga ke Upara tIna chatra ke agrabhAga kI sama rekhA Ae, to ye tInoM sarvotama jAnane cAhie / isI prakAra nAsikA aura kapAla ke madhya bhAga meM tiryak, Ar3I rekhA se kapAla-vedha honA cAhie / rakSitavyaH parIvAre dRSTAhAM varNasaGkaraH / na samAGgulasaGkhyeSTA pratimA mAnakarmaNi // 132 // pratimA ke parikara meM patthara yadi varNasaGkara ho usakI sambhAla rakhanI caahie| aise hI pratimA kA pramANa bhI do, cAra, chaha, ATha aGgulAdi meM samasaMkhyaka ho to iSTa nahIM samajhanA cAhie / sUtramAnavarNanaM - ------------ * anyonyajAnuskandhAntastiryak sUtranipAtanAt / kezAntAJcalayozcAntaH sUtraikyAccaturasratA // 133 // eka se dUsarI paiMdI taka Ar3A eka sUtra, dAhinI paiMdI se bAyeM kandhe taka devatAmUrtiprakaraNa meM maNDana ne kahA hai ki tIrthaMkara pada prApta karane vAle jina devatAoM ke lie kailAza samozaraNa, siddhAvartI va sadAziva nAmaka siMhAsana banAe jaaeN| siMhAsanoM ko dharmacakra va parikara meM tIna patroM va chatroM se alaMkRta kreN| sAtha hI lAJchana, zrIvatsa, azoka, vRSa, vRzcika, dundubhi se bhI sajAeM - kailAza samozaraNAbjasiddhAvartisadAzivam / siMhAsanaM dharmacakramuparIha chatratrayam // zrIvatsaM - ca tathA'zokaM vRSAM vRzcika dundubhiH // (devatA. 7, 69-70 tathA rUpamaNDanam 6, 27 )
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 : vivekavilAsa dUsarA sUtra, bAyIM paiMdI se dAhine kandhe taka tIsarA sUtra aura nIce se mastaka taka cauthA sUtra- ina cAroM sUtroM kA pramANa eka jaisA Ae to vaha pratimA samacatusra kahalAtI hai| sUtraM jAnadvaye tiryak dadyAnAbhau ca kmbikaam| pratimAyAH pratisaro bhvedssttaadshaangglH|| 134 // do paidiyoM ke madhya meM eka tiryak yA tirachA sUtra denA aura sUtra se nAbhi taka eka kambikA (eka gaja pramANa) rakhanA, isa taraha karate hue nAbhi se sUtra taka 18 aGgula kA pramANa honA caahie| navatAlapratimAnamAha - navatAlaM bhavedrUpaM tAlazca dvaadshaangglH| aGgalAni na kambAyAH kiM tu rUpasya tasya hi // 135 // sAmAnyatayA pratimA kI U~cAI kA pramANa navatAla se rakhanA caahie| bAraha aGgula kA eka tAla hotA hai| yahA~ aGguliyoM kA premANa kambAsUtra (gaja ke aGgala) se grahaNa na karate hue pratimA kA hI grahaNa karanA caahie| aGgavibhAgamAha - uurdhvsthprtimaamaanmssttottrshtaaNshtH| AsInapratimAmAnaM SaTJcAzadvibhAgataH // 136 // yadi sthAnaka pratimA ho to usakA pramANa 108 aMza kA aura Asanastha pratimA kA pramANa 56 aMza kA jAnanA caahie| 1. navatAla pratimAoM ke lakSaNa citrasUtra, zukranIti, kAzyapazilpa, pratimAmAnapramANa yA Atreyatilaka, mayazAstra, devatAmUrtiprakaraNa, vAstumaJjarI Adi meM Ae haiN| zukranIti meM (4, 4, 93-97) vistAra se spaSTa kiyA gayA hai- navatAlaM pramANe tu mukhaM tAlamitaM smRtm| caturaGgula bhaved grIvA tAlena hRdayaM punaH / / nAbhyAstamAdadha: kAryA tAlanaikena shobhitaa| nAbhyAghazva bhavenamendra bhAgamekena vA punH|| dvitAlauhAyatAguru jAnuvI cturngglm| jarcha urusame kAryA gulphAbdhazcaturaGgalam // navatAlAtmakamidaM kezAnta tryaGgulaH kaarymaanaat| zikhAvadhi tu kezAnta tryaGgulaH kaarymaant| dizAvayA vibhajetsaptASTa dshtaalikaa|| maNDana ne devatAmUrtiprakaraNam meM navatAla ke mAna se dehAvayavoM kA mAna nirdhArita kiyA hai| isake anusAra mastaka tIna aGgula, mukha eka tAla yA 12 aGgula, grIvA 3 aGgala, hRdaya yA chAtI 10aGgula, chAtI se nAbhi taka 12 aGgula, nAbhi se udara taka 4 aGgula, udara se mer3ha taka 8 aGgula, mer3ha se ghuTanA taka Uru 24 aGgula aGgula, ghuTanA 4 aGgula, ghuTanA se paira kI gA~Tha taka jaGghA 24 aGgala tathA gA~Tha se padatala ke bhAga taka 4 aGgala- isa prakAra 108 aGgala kA mAna pratimA meM U~cAI kA svIkArya hai- navatAlaM pravakSyAmi brahmAdyA devatA tthaa| kezAntaM ca trimAtraM tu karttavyaM devruupkm|| yAvanmAno bhavettAlo vibhajed ravibhAgakaiH / sUrya rAma dazArkAbdhi vasu jaina yugaarhtaaH| vedA vaktragalau vakSo naabhistuudrguhykm| tathorU jAnunI jake caraNau ca yathAkramam // (devatAmUrtiprakaraNaM 2, 27-29)
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa : : 49 bhAlAnA sAhanugrIvAhyannAbhIguhyamUrukau / jAnujaGghAGghri cetyekAdazAGka sthAnakAni tu // 137 // pratimAoM meM kramazaH 1. kapAla, 2. nAsikA, 3. grIvA, 4. galA, 5. hRdaya, 6. nAbhi, 7. guhya, 8. urU, 9. jAnu, 10. jaGghA aura 11. pA~va - ye gyAraha sthAna aGgavibhAga ke kahe gae haiN| catuH paJca caturvahni sUryArkArka jinAbdhayaH / jinAbdhayazca mAnAGkA UrdhvA Urdhva svarUpake // 138 // pramANAnusAra ukta aMzoM meM kapAla ke 4 aMza, nAsikA ke 5, grIvA ke 4, kaNTha ke 3, hRdaya ke 12, nAbhi ke 12, guhya ke 12, urU ke 24, jAnu ke 4, jaGghA ke 24 aura pA~va ke 4 isa prakAra se sthAnaka pratimA ke 108 aMza U~cAI ke kahe gae haiN| bhAlAnA sAhanugrIvAhRnnAbhIguhyajAnu c| aSTAvAsIbimbasyAGkAnAM sthAnAni puurvvt|| 139 // isI prakAra sthAnaka pratimA meM kapAla ke 4, nAsikA ke 5, kaNTha ke 3, hRdaya ke 12, nAbhi para 12, guhyAGga ke 12 aura urU ke 4 isa prakAra Asanastha mUrti ke ATha sthAna aura 56 aMza kahe gae haiN| atha jIrNamUrtiH grIvA ke 4, atItAbdazataM yatsyAdyacca sthApitamuttamaH / tadvyaGgamapi pUjyaM syAdvimbaM tanniSphalaM na hi // 140 // aisI pratimA jisakI pratiSThA zatAbdI pUrva huI ho athavA kisI uttama AcArya ke hAthoM sthApita kI gaI ho, to vaha pratimA bhaGga hone ke bAvajUda bhI pUjA yogya hai| usakA pUjana niSphala nahIM jAtA hai| puna: saMskArya pratimAH dhAtulepAdijaM bimbaM vyaGgaM saMskAramarhati / kASThapASANAniSpannaM saMskArArhaM punarnahi // 141 // * rUpamaNDanaM meM ukta donoM zlokoM kA mata ina zabdoM meM hai - atItabdaH zatA mUrtiH pUjyA syAnmahattamaiH / khaNDatA sphuTitA'pyarcya anyathA duHkhadAyakA // dhAturatnavilepotthA vyaGgAH saMskArayogyakA / kASThapASANajA bhagnAH saMskArArhA na devatAH // (rUpa. 1, 11-12) tulanIya AcAradinakara -- dhAtulepyamayaM sarvaM vyaGgaM saMskAramarhati / kASThapASANa niSpannaM saMskArArhaM punarnahi // ( AcAra. 23vA~ udaya) aparAjitapRcchA meM pratimA ke jIrNoddhAra ke lie kahA gayA hai-- jIrNoddhAra kramayuktiM pratiSThAdibhirAcaret / pratiSThAnantare prAjJaH kuryAdaSTamahotsavAn // yAH khaNDitAzca dagdhAzca vizIrNAH sphuTitAstathA / na tAsAM mantrasaMskAro gatAsustatra devatA // pare varSa zatAddevA: sthApitAzca mahattaraiH / sAnnidhyaM sarvakAlaM tu vyaGgitAnapi na tyajet // patanAd vyaGgitA devAsteSAM duritamuddharet / trapanotsavayAtrAsu punArUpANi cAcaret // navairevApi jIrNai rvA hyarcA yA cA'pi zobhanA / pariSkAre'pariSkAre tatradoSo na vidyate // ( aparAjita. 215, 16-20 ) 1
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : vivekavilAsa yadi kisI kAraNa se dhAtu nirmita, lepita kI huI athavA dUsarI aisI hI koI pratimA khaNDita ho jAe to usakA punarsaMskAra ho sakatA hai kintu kASThaathavA pASANa kI pratimA khaNDita ho to usakA punarsaMskAra nahIM hotA hai| azubhapratimAlakSaNaM nakhAGgalIbAhUnAsAGgrINAM bhnggessvnukrmaat|| zatrubhirdezabhaGgazca bandhaH kuldhnkssyH|| 142 // -- yadi kisI pratimA ke nakha khaNDita ho jAe to zatru se bhaya hotA hai| aGgalI khaNDita ho to deza bhaGga, bAhu khaNDita ho to bandhana, nAsikA khaNDita ho to kula kA kSaya aura pA~va khaNDita ho to dhana-hAni hotI hai| pIThayAnAdInAM khaNDitapratimAdoSaH pITha-yAna-parIvAra-dhvaDse sati ythaakrmm| sthAnavAhanabhRtyAnAM nAzo bhavati nishcitm|| 143 // pratimA kI pITha yA siMhAsana khaNDita ho to sthAna kA nAza hotA hai| vAhana khaNDita ho to yAna-vAhana kA vinAza aura pratimA kA parivAra khaNDita ho to bhRtyasevakoM kA vinAza hotA hai| ArabhyaikAGgalAdUrdhvaM pryntaikaadshaangglm| gRheSu pratimA pUjyA tasyopari suraalye|| 144 // eka aGgula se lekara gyAraha aGgula taka UMcI pratimA ghara meM pUjanI cAhie kintu isase jyAdA U~cI ho to mandira meM rakhakara hI pUjanI caahie| pratimA kASTha-lepAzma dantacitrAyasAM gRhe| mAnAdhikA parIvAra rahitA naiva puujyte|| 145 // kASTa kI, lepa kI huI pASANa kI, dA~ta kI banAI, citrita athavA lauhAdi dhAtu kI pratimA yadi zAstrokta mAna se adhika ho aura apane parivAra se rahita ho to ghara meM nahIM pUjanA caahie|** anya doSAdInAM - --- ------- * prakAzita pATha meM yaha zloka nahIM hai| ukta mata vatthusArapayaraNaM meM bhI AyA hai- ikkAMgulAi paDimA ikkArasa jAva gehi puuijjaa| u9 pAsAi puNo ia bhaNiyaM puvvasUrIhiM / / (vatthusArapayaraNaM 2, 43) devatAmUrtiprakaraNaM meM kahA gayA hai- ArabhyaikAGgalAdUvaM paryantadvAdazAGgalam / gRheSu pratimA pUjyA nAdhikA zasyate tataH // tadUrvAnavahastAntA pUjanIyA suraalye| dazahastAdito yArcA prAsAdena vinaa~yet|| (1, 20-21) * *tulanIya devatAmUrtiprakaraNaM ( 1, 37)
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa: : 51 raudrA nihanti kartAramadhikAGgA tu shilpinm| kRzA dravyavinAzAya durbhikSAya zazodarA // 146 // yadi pratimA raudra svarUpa vAlI ho to vaha apane kartA kI vinAzakAraka hotI hai| adhikAGgA ho to zilpI kA vinAza karatI hai| parimANa se kRzakAya ho to dravya kA nAza hotA hai aura zazodarA ho to durbhikSa yA akAlakAraka hotI hai| vakranAsAtidukhAya hrasvAGgA kssykaarinnii| anetrA netranAzAya svalpAsyA bhogvrjitaa|| 147 // yadi vakra nAsikA vAlI pratimA ho to bahuta duHkha utpanna karatI hai aura hrasva avayava kI ho to kSayakArI hotI hai| yadi pratimA meM netra nahIM banAe gae ho to vaha kartA ke netroM kA vinAza karatI hai aura choTA mu~ha ho bhoga se vaJcita kara detI hai| jAyate pratimA hiinkttiraacaaryghaatinii| jaGkAhInA bhaved bhraatRputrmitrvinaashnii||148|| pANipAdavihInA tu dhnkssyvinaashnii| ciraparyuSitA yA tu nAdartavyA yatastataH // 149 // yadi pratimA hIna kaTi vAlI ho to AcArya, guru kA vinAza karatI hai| jaGghA vihIna ho jAe to bhAiyoM, putra, mitra kA vinAza karatI hai| hAtha aura pA~va se vihIna pratimA dhana kA kSaya karane vAlI aura vinAzaka hotI hai| yadi binA hI pUjA ke koI pratimA dIrghakAla taka par3I ho aura idhara-udhara se grahaNa nahIM karanI caahie| arthahRtpratimottAnA cintaaheturdhomukhii| AdhipradAtirazcInA nIcoccasthA videshdaa|| 150 // yadi pratimA unmukha ho to dravya-sampadA kI dRSTi se vinAzakArI hotI hai| adhomukha pratimA cintA utpanna karane vAlI hotI hai| Ter3hI-mer3hI ho to mana meM duHkhAdi utpanna karane vAlI aura ninocca ho to paradeza gamana karavAne vAlI hotI hai| anyAyadravyaniSpannA prvaastudlodbhvaa| hInAdhikAGgI pratimA svpronntinaashinii|| 151 // jo pratimA anyAya se kamAe gae dravya se banAI ho; anya kisI gRha kArya ke lie lAe gae patthara kI taiyAra kI gaI ho athavA nyUnAdhika avayava vAlI ho to usakI pUjAdi se apanI unnati kI aura pratiSThApaka kI iSTa vastu se hone vAlI unnati ke bhI vinAza kI AzaMkA rahatI hai| prAsAdAnusAreNa pratimA mAnapramANamAha -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 : vivekavilAsa prAsAdayibhAgasya samAnA pratimA mtaa| uttamAyakRte sA tu kaaryaikonaadhikaangglaa|| 152 // jo mandira ho, usake caturtha bhAga ke barAbara pratimA banAnI cAhie kintu uttama lAbha prApti ke lie ukta caturtha bhAga meM ekAGgula nyUnAdhika mAna rakhanA caahie| athavA svadazAMzena hInasyApyAdhikasya vaa| kAryA prAsAdapAdasya zilpibhiH pratimA smaa|| 153 // athavA devAlaya ke caturtha bhAga ke dasa bhAga kareM aura ukta dazamAMza meM se eka bhAga prAsAda ke caturtha bhAga meM se kama karake athavA usameM eka dazamAMza bhAga jor3akara utane pramANa kI pratimA bhI banAI jA sakatI hai| sarveSAmapi dhAtunAM rtnsphttikyorpi| pravAlasya ca bimbeSu caityamAnaM ydRcchyaa| 154 // yadi sarvadhAtu (aSTa dhAtvAtmaka) nirmita, ratna, sphaTika yA pravAlAdi kI pratimA ho to vahA~ pratimA ke pramANa ke lie prAsAda ke pramANa kI apekSA icchAnusAra pratimA kA mAna rakhA jA sakatA hai| garbha bhitti pramANamAha - prasAdagarbhagehArddha bhittitHpnycdhaakRte| yakSAdyAH prathame bhAge devyaHsarvA dvitiiyke| 155 // jinArkaskandakRSNAnAM pratimAH syustRtiiyke| brahmA tu turyabhAge syAlliGgamIzasya pnycme|| 156 // devAlaya meM garbhArddha ke pA~ca bhAga ke anusAra bhitti se pratimA sthApanA ho sakatI hai| ukta bhAga ke anusAra prathama bhAga meM yakSAdi kI sthApanA kareM, dUsare bhAga meM samasta deviyoM kI, tIsare bhAga meM jina, sUrya, kArtikeya aura kRSNa kI pratimA sthApita karanI caahie| isI prakAra caturtha bhAga meM brahmA kI pratimA aura pA~caveM bhAga meM zivaliGga kI sthApanA karanI caahie| tathA cAnya doSAdInAM - UrdhvadRgdravyanAzAya tirygdRgbhoghaanye| duHkhadA stabdhadRSTizcAdhomukhI kulnaashinii|| 157 // yadi pratimA kI dRSTi U~cI ho to dravya kA nAza karatI hai| tirachI ho to bhoga kA nAza hotA hai| yadi stabdha dikhAI detI ho to vaha dukhada hotI hai aura adhodRSTi ho to kulanAza karatI hai|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsaH : 53 dvArazAkhAnusAreNa a dRSTiM - dvaarshaakhaassttbhirbhaagairdhHpkssaadvirdhaayte| muktvASTamavibhAgaM ca yo bhAgaH saptamaH punH|| 158 // tasyApi saptame bhAge gajAMzastatra smbhvet| prAsAde pratimAdRSTiniyojyA tatra shilpibhiH|| 159 // devAlaya meM sammukha dvAra kI zAkhA ke nIce se 8 bhAga kara usameM AThavA~ bhAga sabake Upara AyA huA tyAga deM aura usake nIce kA jo sAtavA~ bhAga ho usake nIce ke punaH sAta bhAga kareM aura una sAtoM meM se nIce ke bhAgoM ko chor3a deM aura Upara kA jo sAtavA~ bhAga rahe usameM aSTamAMza sambhava hai| usa aMza meM prAsAda ke andara rahI huI pratimA kI dRSTi zilpiyoM ko rakhanI caahie| arcA vidhAnoparAnta bhUmiparIkSaNaM avRttA bhUradigmUDhA caturastrA shubhaakRtiH| tryahabIjodgamA dhanyA puurveshaanottrplvaa|| 160. // jisa sthApana para devAlaya kA nirmANa karanA ho, bhUmi vRttAkAra yA dizA bhrama karane vAlI nahIM honI caahie| aisI bhUmi jo caturasra yA caukora, anya zubhAkRti vAlI vapana kie gae bIjoM ko tIna divasa meM aGkarita karane vAlI ho aura pUrva, uttara athavA IzAna koNa kI ora jhukI huI ho to vaha zreSTha jAnanI caahie| vyAdhiM valmIkinI naiHsvyaM suSirA sphuTitA mRtim| datte bhUHzalyayuradukhaM shlyjnyaanmthocyte|| 161 // yadi bhUmi valmIka yA dImaka lagI ho to vaha vyAdhikAraka hotI hai, polI yA suSIra bhUmi ho to dAridrya karatI hai, kaTI-phaTI ho to mRtyu tulya kaSTa detI hai aura jisa bhUmi meM asthi, koyalA Adi dabe hue hoM to vaha duHkha dAyinI hotI hai| Age maiM zalya jJAta karane kI vidhi batAtA huuN| atha zalyavicAramAha - bakacataihasapayAn krmaadvrnnaanimaannv| navakoSThakRte bhUmi bhAge prAcyAditA likhet|| 162 // jisa bhUmi para bhavana, devAlaya banavAnA ho, usa para eka catuSkoNa zalyoddhAra yantra kI racanA kareM aura usameM nau koSThaka bnaaeN| catuSkoNa ke isameM pUrva se lagAkara pradakSiNa krama se IzAna taka AThoM dizA va koNoM ko likheM aura madhya ke
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : vivekavilAsa IzAna nau koSThakoM meM pUrvAdi anukrama se ba, ka, ca, ta, e, ha, sa, pa aura madhya meM ya akSara likheN| yathAma pha Sa bha ma | aI u R la ... ka Sa ga gha Ga ____ pUrva Agreya za Sa sa ha ya ra la va ca cha ja jha ja madhya dakSiNa ta tha da dha na e ai o au Ta Dha Da Tha Na vAyavya pazcima uttara nairRtya prazna baH syAdyadi prAcyAM narazalyaM tdaadishet| sArdhahastapramANena tacca maanussmRtyve|| 163 // isa yantra ke bAda zalya hai athavA nahIM? aisA prazna karane yadi praznakartA ke vAkya meM 'ba' akSara Ae to pUrva dizA meM bhUmi meM Der3ha hAtha kI gaharAI para manuSya kI haDDI hogI, isase mRtyu kI AzaGkA jAnanI caahie| agnerdizi tu kaH prazne kharazalyaM krdvye| rAjadaNDo bhavettasmin bhayaM naiva nivartate // 164 // prazna meM yadi 'ka' Ae to agnikoNa meM bhUmi meM do hAtha nIce gardabha zalya milegaa| yaha zalya rAjadaNDa pradAyaka hotA hai aura isa bhaya kA nivAraNa nahIM hotaa| yAmyAyAM dizi caH prazne narazalyamadhau bhvet| tadgRhasvAmino mRtyuM krotyaakttisNsthitm||165|| prazna meM yadi 'ca' Ae to dakSiNa meM bhUmi ke andara kaTiparyanta manuSya kA zalya hai, aisA samajhanA caahie| isase gRhasvAmI kI mRtyu kI AzaGkA hotI hai| nairRtyAM dizi taH prazne saardhhstaaddhstle| zuno'sthi jAyate tacca DimbhAnAM jnyenmRtim||166|| prazna meM yadi 'ta' akSara Ae to nairRtya koNa meM bhUmi meM Der3ha hAtha nIce kutte kI har3I hotI hai, yaha zalya bAlakoM ke lie mRtyuprada jAnanA caahie| e prazne pazcimAyAM ca zizoHzalyaM prjaayte| sArdhahasta pravAsAya sadanasvAminaH punH|| 167 // vatthusArapayaraNaM meM yahI mata AyA hai- bakacataehasapajjA ia nava vaNNA kameNa lihiyvvaa| puvvAidisAsu tahA bhUmiM kAUNa nava bhaae| ahimaMtiUNa khaDiyaM vihipuvvaM kanAyA kare daao| ANAvijaI paNhaM paNhA ima akkhare sallaM // (1, 11-12)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsaH : 55 prazna meM yadi 'e' Ae to pazcima dizA meM bhUmi ke andara Der3ha hAtha nIce bAlaka kA zalya hotA hai, aisA jAnanA cAhie, isase gRhasvAmI apanA kSetra tyAgakara videza calA jAtA hai| vAyavyAM dizi haH prazne narAGgArAzcatuH kre| kurvanti mitranAzaM te duHsvapasya prdrshnaat|| 168 // prazna meM 'ha' Ae to vAyavya dizA meM bhUmi ke andara cAra hAtha nIce manuSya ke zmazAna ke aGgAre dabe hoMge, aisA jaane| isase maitrI para saGkaTa jAnanA cAhie aura . bure sapane Ate haiN| udIcyAM dizi saH prazne viprazalyaM kaTeradhaH / tacchIghraM nirdhanatvAya prAyo dhnvto'pydH||169|| yadi prazna karate samaya 'sa' akSara Ae to uttara dizA meM bhUmi meM kaTiparyanta vipra kA zalya hotA hai, aisA jAnanA caahie| isase dhanADhya gRhasvAmI bhI prAyaH nirdhana ho jAtA hai| aizAnyAM dizi paH prazne gozalyaM saardhhsttH| tadgodhanasya nAzAya jAyate gRhmedhinaam|| 170 // isI prakAra se yadi prazna meM 'pa' akSara pahale Ae to IzAna koNa meM bhUmi ke andara Der3ha hAtha nIce gozalya ityAdi hogaa| isase vahA~ bandhane vAle caupAye, gRhasvAmI ke godhana kA nAza hotA hai| madhyakoSThe ca yaH prazne vakSomAtre tdaahydhH| kezAH kapAlaM martyasya bhasmalohe ca mRtyve||171|| ___ iti shlyvicaarN| isake anantara madhya ke koSThaka meM jo 'ya' akSara hai yadi usakA akSara Ae to bhUmi ke madhya bhAga meM vakSa ke barAbara gaharAI para manuSya ke keza, kapAla, bhasma aura lohe kA Tukar3A Adi dabA hai- aisA jaane| isakA phala mRtyukAraka hotA hai| (aise meM bhUmi ko zalya vihIna kara hI nirmANArtha grahaNa kiyA jAnA caahie)|* * ukta zloka (163-171) candrAGgaja pherU ke mata se tulanIya hai- va pyanhe narasallaM saDDhakare miccukAragaM puve|k ppanhe kharasalaM amgi duhatthehi nivadaNDaM // dAhiNa ca pyaNheNaM narasallaM kaDitalaMmi miccukrN| ta ppanhisANa nerai DiMbhANa ya miccu sddddhkre|| e panhe avaradise sisusallaM saDahatthi prdesN| vAyavi ha panhi caukari aMgArA mittanAsayarA // sa ppanhi uttareNa ya daya varasallaM kaDIi rorkrN| pa pyaNhe gosallaM saDakarIsANi dhaNanAsaM // ya ppanhi majjhakuTe kesaM chAraM kavAla aisallA / vacchatthalappamANA miccukarA hoMti nAyappA / iya evamAi anivi je puvvagayAi hoMti slaaii| (vatthusArapayaraNaM 1, 13-18) yahI mata bRhatsaMhitA ke vAstuvidyAdhyAya 60-62 meM AyA hai|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : vivekavilAsa bhUparIkSaNArtha pradIpavidhi - zvabhrasthitAmamRtpAtre kRte diipctussttye| yadigdIpazciraM dIpraM sA tadvarNasya bhUH shubhaa|| 172 // (gRhArtha bhUmi parIkSA ke lie vahA~ khaDDA khodeM aura usameM) khadAna kI miTTI kA dIpapAtra taiyAra kara usameM cAra battiyA~ jalAeM aura dekheM ki (uttarAdi ke krama se viprAdi varNoM kI parikalpanA kara) jisa dizA kA dIpaka dIrghAvadhi paryanta prajvalita rahe, vaha bhUmi ukta varNa ke lie prazasta hotI hai| tathA cAnyanimittamAha - sUtracchede ca mRtyuH syAtkIle cAvAGmukhe rujaa| smRtinazyati kumbhasya punaH ptnbhnggyoH|| 173 // yadi kAryArambha avasara para, bhUmi kA nApa karate samaya sUtra bhaGga ho jAe to gRhasvAmI kA maraNa jAnanA caahie| vahA~ para kIla Thokate hue bala khA jAe to bImArI hotI hai aura yadi jalapUrNa kalaza lAte samaya gira jAe athavA TUTa jAe to * yaha gargAcArya kA mata hai| Ame vA mRnmayeM pAtre diipvrtictussttym| yasyAM dizi prajvalati ciraM tasyaiva sA shubhaa|| (savivRttibRhatsaMhitA 52, 95 para uddhRta) varAhamihira ne bhI ise uddhRta kiyA hai aura kahA hai ki cAra battiyoM vAlA dIpaka taiyAra kara use miTTI ke kacce bartana meM rkheN| ukta battiyoM ke uttarAdi krama se brAhmaNAdi vargoM kI kalpanA kreN| isa bartana ko eka gaDDhe meM DAleM aura dekheM ki jisa dizA kI battI dera taka jalatI rahe, usa dizA ke varNa ke lie vaha bhUmi zubha mAnI jAtI hai- Ame vA mRtpAtre zvabhrasthe dIpavartirabhyadhikam / jvalati dizi yasya zastA sA bhUmistasya vrnnsy|| (bRhatsaMhitA 52, 94) varAhamihira anya vidhiyA~ bhI batAI haiN| eka vidhi ke anusAra nizcita kSetra ke bIca eka hAtha caur3A, lambA aura gaharA gaDDhA khodakara nikAlI gaI miTTI se puna: use bhreN| isa daurAna dekheM ki gaDhDhA pUrA bhara jAe aura yadi miTTa baca jAe to usa bhUmi ko sarvathA uttama maane| barAbara hone para sama aura miTTI ke ghaTa jAne para vaha sthAna azubhakArI hogA, aisA jaaneN| eka anya vidhi ke anusAra gaDDhe meM pAnI bhareM aura samAna gati se sau kadama jAe~ tathA lauTakara dekheM ki yadi thor3A bahuta bhI pAnI bacatA ho, to vaha bhUmi dhanya hai athavA bhUmi se nikalI miTTI yadi cauMsaTha Ar3haka ho to bhI zubha jAnanA cAhie- gRhamadhye hastamitaM khAtvA paripUritaM punaH shvbhrm| yadyUnamaniSTaM tat same samaM dhanyamadhikaM yt| zvabhramathavAmbupUrNaM padazatamitvAgatasya yadi nonm| taddhanyaM yacca bhavet palAnyapAmADhakaM catuSSaSTiH / / (vahI 52, 92-93) isI prakAra sAyaMkAla brAhmaNAdi varNa-tulya puSpoM yathA- zveta, lAla, pIta va kAle phUloM ko lekara gaDDhe meM DAla deN| dUsare dina subaha una puSpoM ko nikAlakara dekheM ki jisa varNa kA puSpa murajhAyA nahIM ho, usa varNa ke lie vaha bhUmi uttama hotI hai athavA apanA mana jahA~ para bhI rama jAe, vahA~ nivAsa kara lenA cAhie- zvabhroSitaM na kusumaM yasya prmlaayte'nuvrnnsmm| tat tasya bhavati zubhadaM yasya ca yasmin mano ramate // (vahI 52, 95) .
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsaH : 57 sthapati yA gRhasvAmI ke lie smRtibhraMza jAnanA caahie| gartanivezanaM - praasaadgaapuro'mbugraavkrkrkaanggtH| vidhinA tatra sauvarNI vAstumUrti niyojyet|| 174 // nIMva khodate samaya vahA~ se pAnI, patthara, kaGkar3a Adi nikAla leM aura AdhAra para vidhipUrvaka svarNa nirmita vAstudeva kI pratimA kA niveza karanA caahie| atha prAsAdodayamAnamAha - udayastriguNaH proktaH prAsAdasya svmaantH| prAsAdocchrayavistArA jagatI tasya cottmaa||175|| prAsAda kA udayamAna (UMcAI) svakIya pramANa se tIna gunA karanA cAhie aura prAsAda kI jitanI U~cAI ho utane vistAra pramANa usakI jagatI rakhanA uttama mUlakoSThe catuHkoNe bahiryaH kumbhakaH sthirH| prAsAdahastasaGkhyAnaM tasya konndvyaatpunH|| 176 // prAsAda meM mUlakoSThaka ko caturasra banAe~ aura usake bAhara jo kumbhI hotI hai, usake do konoM se prAsAda kI hasta saMkhyA jAnanI caahie| kalazavistAraM - yaH koNo mUlarekhAyA vistrsttpRthutvtH| kalaze vistarAIya~ pAdonaM dviguNaM punH|| 1770. prAsAda meM mUla rekhA ke kone meM jitanI gaharAI ho, usakA pramANa parikalpita kareM aura tadnusAra kalaza kI gaharAI grahaNa kareM aura ukta gaharAI se lambAI paune do gunI jAnanI caahie| prAsAde dhvajAmAhAtmyaM prAsAde dhvajanirmukte puujaahomjpaadikm| sarvaM vilupyate yasmAttasmAt kAryoM dhvjocchryH|| ekAhamapi prAsAdaM dhvajahInaM na dhaaryet|| 178 // jisa prAsAda para dhvajA na car3hI huI ho, to vahA~ kiyA gayA samasta pUjana, homa, japAdi samasta dharmakRtya niSphala hote haiN| isalie avazya dhvajArohaNa karanA --------- * yaha mata varAhamihira se tulanIya hai-sUtracchede mRtyuH kIle cAvAGmukhe mahAn rogaH / gRhanAthasthapatInAM smRtilope mRtyurAdezyaH / / skandhAccyute ziroruk kulopasargo'pavarjite kumbhe bhane'pi ca karmivavazyute karAdgRhapatermRtyuH // (vahI 52, 110-111)
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 : vivekavilAsa caahie| devaprAsAda ko kabhI dhvaja ke binA nahIM rakhanA caahie| daNDamAnamAha - daNDaH prakAze prAsAde praasaadkrsngkhyyaa| sAndhakAre punaH kAryoM mdhypraasaadmaantH|| 179 // . zilpiyoM ko cAhie ki prakAzita prAsAda para dhvajA kA daNDa prAsAda kI hasta saMkhyA ke anusAra rakheM aura andhakAra sahita prAsAda para madhya prAsAda ke pramANAnusAra dhvajA kA daNDamAna rakhanA caahie|" ghaNTApramANamAha - .................. 1. purANoM meM kahA gayA hai ki devAlaya banate hI kartA ko vahAM para dhvajArohaNa karanA caahie| jisa devAlaya para dhvajA nahIM hotI, vahA~ para asuroM kA nivAsa ho jAtA hai| dhvajA se samasta pApoM kA vinAza hotA hai| isalie harasambhava devAlaya para dhvajArohaNa karanA caahie| isase samRddhi kI prApti hotI hai ataH vidhAnapUrvaka dhvajArohaNa karanA cAhie- tato dhvajasya vinyAsaH kartavyaH pRthiviipte| asurA vAsamicchanti dhvajahIna suraalye|| dhvajena sakalaM pApaM janasya ca vinshyti| tatmAtsarvaprayatnena dadyAdevakule dhvajam // evaM kRte devagRhe vRddhissadA syAnna hi sNshyo'tr| tasmAtprayatnena vidhAnayuktaM devAlayaM kaarymdiinsttv|| (viSNudharmottara. 3, 94, 45-47) .. isI prakAra jJAnaprakAzadIpArNava (9, 104) va kSIrArNava (113,76) meM bhI yaha varNana AtA hai| prAsAdamaNDanaM meM kahA gayA hai ki pura, nagara-koTa, ratha aura rAjagRha sahita bAvar3I, kUpa, jalAzayAdi ko dhvajAoM se zobhAyamAna karanA caahie| jaba prAsAda bana kara taiyAra ho jAe tathA zikhara kA kArya sampanna ho jAe to use dhvajA rahita nahIM rakhanA caahie| yadi devAlaya ko dhvajAvihIna rakha jAe to vahA~ asura, pretAdi nivAsa karane kI AkAMkSA karane lagate haiN| devAlaya para vidhipUrvaka dhvajArohaNa karane se deva tathA pitara santuSTa hote haiN| dazAzvamedha yajJakarma ke sampAdana tathA pRthvI ke vividha tIrthoM kI yAtrA se jo puNya arjita hotA hai, vahI puNya kisI devAyatana para dhvajArohaNa karane se subhaga hotA hai, aneka puNya milate haiN| dhvajArohaNakartA ke vaMza meM pUrva kI pacAsa tathA bhaviSya kI pacAsa aura eka apanI svayaM kI, isa prakAra kula 101 pIr3hI ke pitaroM ko narakarUpI samudra se yaha dhvajA jahAjatulya pAra lagA detI hai, unakA uddhAra kara detI hai- pure ca nagare koTe: rathe raajgRhestthaa| vApI-kUpa-taDAgeSu dhvajAH kAryAH suzobhanAH // niSpannaM zikharaM dRSTvA dhvajahInaM na kaaryet| asurA vAsamicchanti dhvajahIne suraalye|| dhvajocchrAyeNa tuSyanti devAzca pitrstthaa| dazAzvamedhikaM puNyaM srvtiirthdhraadikm||pnycaasht pUrvataH pazcAdAtmAnaM ca tthaadhikm| zatamekottaraM so'pi taaryetrrkaarnnvaat| (prAsAda. 4, 45-48) tulanIya-dhvajodaye tu tuSyanti devAzca pitraastthaa| sadA sA kulasantAnasupuSTyAyuSkarI bhvet|| dhvajArope kRtaM puNyaM dazAzvamedhikaM bhvet| sarvapRthvItIrthapuNyaM te vrajanti shivaalym|| (aparAjita. 146, 12-13) * *aparAjitapacchA meM kahA gayA hai ki devAlaya meM zikhara para sthApeya dhvajadaNDa ke lie prAsAda kI kharazilA se lekara kalaza ke agra bhAga kI U~cAI taka ke tIna bhAga kareM aura usake eka bhAga kI lambAI kA dhvajadaNDa rakhanA caahie| yaha jyeSTha mAna kA dhvajadaNDa hotA hai| isameM se aSThama aura caturtha bhAga kA dhvajadaNDa banAe jo kramaza: madhyamAna aura kaniSThamAna kA dhvajadaNDa kahA jAtA hai| AdizilAdbhavaM mAnaM UrdhvaM ca klshaantike| tRtIyAMze prakartavyo dhvajAdaNDaH pramANataH / / aSTamAMze tato hIne madhyamaM shubhlkssnnm| kaniSThaM tadbhaveddaNDaM jyeSThataH pAdavarjitam // (aparAjita. 144, 4-5)
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsaH : 59 samAnA zukanAsasya ghaNTikA guuddhmnnddpe| entamAnaiva raGgAkhye maNDape ca balANake // 180 // devAlaya meM ghaNTA kA pramANa sAmAnyataH bhUtala meM, gUr3ha athavA raGgamaNDapa meM zukanAsa ke samAna hI jAnanA caahie| jIrNoddhAre'vasare dvAraM na cAlayet - gRhe devagRhe vA'pi jINe coddhrtumiipsite| . prAgvadvAraM pramANaM ca vaastutpaado'nythaakRte|| 181 // jaba kisI bhavana yA devAlaya kA jIrNoddhAra karanA ho to usakA dvAra aura mAna pramANa yathAvata rakhA ho to navIna vAstuvidhAna kI AvazyakatA nahIM hotI hai kintu yadi koI badalAva huA to nayA vAstu karavAnA caahie| anyadapyAha - stambhapaTTAdivedhavastu yaH prAkto gRhshaalke| prAsAdeSvapi sa jJeyaH sampradAyAcca shilpinaam|| 182 // stambha aura paTTa" Adi kA pramANa aura vedha viSayaka vicAra pUrva ke vAstuzAstroM meM kahA gayA hai, zilpiyoM ke sampradAya pramANa yA zailI ke anusAra ve vicAra grahaNa karane caahie| atha pratimArthaM kASThapASANasya parIkSaNaM nirmalenAranAlena, piSTayA shriiphltvcaa| vilipte'zmani kASThe vA prakaTaM maNDalaM bhvet|| 183 // (jaba pratimAdi kA nirmANa karanA ho to pASANa kI zubhAzubhatA para vicAra kiyA jAnA caahie| patthara meM koI dAga, maNDala yA anya doSa hai athavA nahIM isake lie) nirmala kA~jI ke sAtha bilva ke phala kI chAla pIsakara pASANa yA kASTha para lepa karane se usakA maNDala (dAga) prakaTa ho jAtA hai| madhubhasmaguDavyoma kpotsdRshprbhaiH| mAJjiSTheraruNaiH pIteH kapilaiH shyaamlairpi| 184 // citraizca maNDalairaibhirantarjeyA ythaakrmm| khadyoto vAlukA rktbheko'mbugRhgodhikaa|| 185 // . . * stambhAdi ke lie mayamatam, rAjavallabha Adi meM vistAra se varNana AyA hai| **paTTa yA pATiyoM, paTaroM ke sambandha meM pramANamaJjarI Adi meM vivaraNa AyA hai| vedha vicAra matsyapurANa, samarAGgaNasUtradhAra, aparAjitapRcchA aura uddhAradhoraNI meM vistAra se prApta hotA hai|
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 : vivekavilAsa darduraH kRkalAsazca godhaakhusrpvRshcikaaH| santAnavibhavaprANa rAjyocchedazca ttphlm|| 186 // jisa pASANa yA kASTha kI pratimA banAnI ho usa para pUrvokta rIti se lepa karane ke bAda yadi pASANa meM svAbhAvika rUpa se madhu jaisA maNDala dRSTigocara ho to usameM juganU pAyA jAegA; yadi bhasma jaisA maNDala dikhAI de to reta hogI; gur3a ke sadRza maNDala pratIta ho to bhItara lAla meMr3haka, AkAzavarNa jaisA maNDala ho to pAnI; kapota ke varNa jaisA maNDala ho to chipakalI; maJjISTha jaisA varNa ho to meMr3haka; rakta varNa kA maNDala ho to giragiTa; pIle varNa kA maNDala dIkha par3e to goha; kapila varNa kA maNDala ho to cUhA; kAle varNa kA maNDala ho to sarpa tathA citra-vicitra maNDala dRSTigocara ho to bhItara bicchU hai- aisA jAnanA caahie| isa prakAra ke maNDala vAle pASANa yA kASTha kI pratimAdi banAne se kartA ke santAna, lakSmI, prANa aura rAjya kA vinAza hotA hai| kIlikAchidrasuSira trsjaalksndhyH| maNDalAni ca gArazca mhaaduussnnhetve| 187 // ukta kASTha athavA pASANa meM kIla, chidra, polApana, jIva-jantuoM ke jAle, sandhiyA~, maNDalAkAra rekhA athavA kIcar3a-gAra ho to bar3A doSa samajhanA caahie| pratimAyAM davarakA bhaveyuzca kthnycn| sadRgvarNA na duSyanti vrnnaanytve'tiduussitaaH|| 188 // . iti prAsAda prtimaadydhikaarH| pratimA ke kASTha athavA pASANa meM kisI bhI prakAra kI rekhA par3I huI dikhAI de, vaha yadi apane mUla vastu ke raGga kI jaisI hI ho to doSa nahIM hai kintu mUla vastu * isI prakAra kI mAnyatA sarvaprathama viSNudharmottarapurANa meM bhI AI hai| tulanIya hai- sagarbhA tAM vijAnIyAd yatnena ca vivrjyet| mAJjiSThavarNa saMkAze garbhe bhavati darduraH // pItake maNDale godhA kRSNa vidyaadbhujnggmm| kapile mUSakaM vidyAt kRkalAsaM tthaarunnai| guDavaNe tu pASANaM kApote gRhgodhikaa| Apo nistriMzavarNAbhe bhasme varNe tu vAlukA / / (viSNudharmottara. 3, 90, 11-13) 'zilparatnam' ke racayitA zrIkumAra ke anusAra vacchanAga, hIrAkasIsa (harAthothA) aura gerU (hiramica) ye tInoM samAna bhAga lekara dUdha meM piiseN| isa lepa ko pASANa para DAleM aura eka rAtri rahane deN| dhone ke bAda doSa yukta pASANa para dAga, cihnAdi ubhAra Ate haiM- tulyAMza kSIripiSTaistu viSakAsIsa gairikai : / dRSadAlipya niH zeSamekarAtroSitaM tataH // prAkSAlamagarbhAt doSAMza maNDalaistatra dakSayet / (zilparatvaM, pASANaparIkSam)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryAyAM prathamollAsa : : 61 ke raGga se viparIta dikhAI detI ho to ati doSakAraka samajhanA caahie| * * zilparatnam meM kahA gayA hai ki pASANAdi meM nandyAvarta, zeSanAga, azva, zrIvatsa, kUrma, zaGkha, svastika, gaja, gau, vRSabha, indra, candra, sUrya, chatra, mAlA, dhvajA, zivaliGga, toraNa, hariNa, prAsAda, kamala, vajra, garuDa athavA ziva kI jaTA ke sadRza rekhAe~ ho to zubha jAnanA cAhie- nandyAvartavasundharAdharahaya zrIvatsakUrmoparamAH zaGkhasvastika hastigovRSanibhAH zakrenadusUryopamAH / chatrasragdhvajaliGgatoraNamRgaprAsAdapadmopamA vajrAbhA garuDopamAzca zubhadA rekhAH kapardopamAH // (zilparatnaM, pASANa parIkSam ) 'samarAGgaNa sUtradhAra' meM dhArA nareza bhojarAja ne zubha zilAoM kI sUcI dI hai, jo vicAraNIya hai / AvAsa Adi ke samaya aura pratimAdi ke lie prayogakAla meM isa para gaura kiyA jAnA zreyaskara - 1. kumbha, 2. aGkuza, 3. dhvaja, 4. chatra, 5. matsya, 6. cAmara, 7. toraNa, 8. dUrvA, 9. nAgaphala ( nAriyala ), 10. uSNISa, 11. puSpa, 12 svastika, 13. vedikA, 14. cAmara, 15. nandyAvarta, 16. kUrma, 17. padma aura 18. candramA / manuSyoM aura pazuoM meM azvoM ke padacihnoM vAlI zilAe~ maGgalakArI hotI haiN| (samarAGgaNasUtradhAra vanasampreSaNAdhyAya) viSNudharmottarakAra ne komala, sikatAhIna, priya, guNayukta, saritA ke jala se dhUpita, pavitra vRkSa kI chAyA meM chupI rahane vAlI, tIrthAzraya meM rahI zilA ko bhI grAhya kahA hai| zveta, padmavarNa, kusuma va ausatulya, pANDu, mudravarNa, kapota va bhaureM ke varNa jaisI ye ATha varNa vAlI zilAe~ prazasta haiN| kRSNavarNI zilA ko chor3a samudrI jhAga jaisI sapheda, hIrA jaisI, hIraka tulya AbhAvAlI zilAe~ lakSmIvardhaka, putra pautravarddhaka hotI hai| sitavarNA yA kRSNavarNa meM hIraka AbhA jaisI zilA bala pradAyaka vAlI hai| kRSNa zilA jo lAla hIre jaisI AbhA de, vaha bahudoSakAraka hai| sabhI varNoM ke lie sapheda zilA hI prazasta hai, jisameM hIraka AbhA ho- ekavarNAM samAM strigdhAM nimagtAM ca tathA kSitau / ghAtAtimAtrasphuTanAM dRr3hA mRdvIM manoramAm // komalAM sikatAhInAM priyAM dRGmanasorapi / saritsalilanirdhUtAM pavitrA tu jaloSitAm // drumacchAyopagUDhAM ca tiirthaashrmsmaanvitaam| AyAmapariNAhADhyA grAhyAM prAhurmanISiNaH // zvetazca padmavarNazca kusumoSarasAnnibham / pANDurA muddravarNazca kApoto bhRGgasannibhaH // jJeyAH prazastAH pASANAH aSTAvete na saMzayaH / kRSNavarNAzilA yA tu zuklA hIrakasaMyutA // sA zilA zrIkarI jJeyA putra pautra vivardhinI / sitavarNA tu yA kRSNaH hIrakaiH zabalIkRtA // bahudoSakarI sA tu kRSNA vA rakta hIrakaiH / sarvavarNeSu zukleSu prazastaM hIrakaM smRtam // (viSNudharmottara. 3, 90, 35 va 21-24) athopadeza zravaNavidhiM - kRtadevAdikRtyaH sannupadezaM navaM zubham I zrotukAmo guroH pArzvegacche dacchAzayaH pumAn // 189 // AtmoddhAra kI icchA se vidhipUrvaka snAnAdi se nivRtta hokara, pUjanAdi kRtyoM ke bAda mana meM zubhAkAMkSA rakhate hue sadupadeza zravaNa karane ke lie guru kI sannidhi meM jAnA cAhie / gurudevasammAnaM - kadAcitkAryatastasya pArzvameti yadA guruH / paryupAstistadA kartumevaM ziSyasya yujyate // 190 // kadAcit kisI kArya prayojana se guru apane ziSya ke pAsa Ae to ziSya ko cAhie ki vaha guru kI zUzrUSA, sammAna nimnAnusAra kareM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 : vivekavilAsa abhyuttiSThedgUro dRSTe'bhigacchetaM tadAgame / uttamAGge'JjaliM nyasya DhaukayetsvayamAsanam // 191 // gurudeva ko dekhate hI khar3e honA, abhivAdana ke lie sammukha jAnA, mastaka para aJjali karanA aura svayaM hI Age bar3hakara unako Asana denA cAhie / namaskuryAttato bhaktyA paryupAsIta cAdarAt / tadyAne tvatuyAyAcca kramo'yaM gurusevane // 192 // isake anantara guruko bhaktipUrvaka namaskAra karanA caahie| Adara se unakI sevA karanI cAhie aura jaba padArpaNa kareM to unakA anugamana karate hue pIche calanA caahie| guru kI sevA yaha krama kahA gayA hai| gauravaspadagurutulyaM kiM - zuddhaprarUpako jJAnI kriyAvAnupakArakaH / dharmavicchedarakSI ca gurugauravamarhati // 193 // jJAna kI zuddha prarUpaNA karane vAle, jJAnasvarUpa, kriyApAtra, jIvamAtra para upakAra karane vAle aura dharma-viccheda ho to usakA rakSaNa karane vAle guru sarvathA pUjA yogya haiN| tathApavAdazcAha-- vicArAvasare maunI lipsurdhipsuzca kevalam / sarvatra cATuvAdI ca gururmuktipurArgalA // 194 // jaba bhI koI prazna kareM usa samaya vicAra pUrvaka pratyuttara dene kI apekSA mauna dhAraNakara baiThe rahane vAle, kevala dravya ke lobhI aura pAkhaNDI guru muktipurI kI argalA yA tAle hI jAnane cAhie arthAt aise janoM kA saGga nahIM karanA hI ucita hai| ullAsopasaMharati ---- itthaM mayA brAhmamurhatamAdau kRtvAbhyadhAyi praharasyakRtyam / yasya prakAzena kherivoccai bhaverdevazyaM kamalAvabodhaH // 195 // (prathamollAsa ke upasaMhAra ke rUpa meM granthakAra ne kahA hai ki ) isa prakAra brahmamuhUrtta se lagAkara divasa ke prathama prahara taka ke kRtya maiMne kahe haiN| jisa taraha sUrya ke prakAza se kamala kA vikAsa hotA hai, usa taraha isa kRtya ke prakAzana aura anukaraNa mAtra se kamalA (lakSmI) kA bodhana hotA hai| itizrIjinadattasUri viracita vivekavilAse dinacaryAyAM prthmollaasH|| 1 // isa prakAra zrIjinadattasUri viracita 'viveka vilAsa' meM dinacaryA saMjJaka prathama ullAsa pUrNa huA /
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitiiyollaasH||2|| atha snAnArthe varjitatithyAdInAM dvitIyA varjitA snAne dazamI cASTamI tthaa| . trayodazIcaturdazyo SaSThI paJjadazI kuhuuH||1|| (isa dvitIya ullAsa meM bhI dinacaryA kA varNana hai| isameM jyotiSa kI mAnyatAoM ke anusAra kartavyoM kA varNana kiyA gayA haiM) sAmAnyatayA dvitIyA, dazamI, aSTamI, trayodazI, caturdazI, SaSThI, pUrNimA aura amAvasyA- ye tithiyA~ snAna meM varjita rakhanI caahie| vArAnusAreNasnAnaphalaM adityAdiSu vAreSu tApaH kaantip'tirdhnm| dAridrayaM durbhagatvaM ca kAmApti snAnataH kmaat||2|| ravivAra, soma, maGgala, budha, guru, zukra aura zanivAra- ina sAtoM vAroM meM snAna kareM to kramaza: tApa, kAnti, mRtyu, dravya, dAridraya, durbhAgya aura manaicchita vastu kI prApti hotI hai| tAtkAlikasnAna niSedhaM - nagnAproSitAyAtaH sucailo bhuktbhuussitH| naiva snAyAdanuvrajya bandhUnkRtvA ca mngglm||3|| nirvastra, rogI aura yAtrA se AyA huA, sundara vastrAbharaNa dhAraNa kiyA huA, bhojana kiyA huA, apane snehIM kuTumbI janoM ko paha~cA kara AyA huA aura koI bhI mAGgalika kArya huA ho to usako tatkAla snAna nahIM karanA caahie| * nAradasaMhitA meM AyA hai- abhyakto bhAnuvAre yaH sa nara: klezavAnbhavet // RkSeze kAntibhAgbhaume vyAdhisaubhAgyaminduje jIve naisvaM site hAnirmande sarvasamRddhayaH // (nAradasaMhitA 5, 9-10 evaM nAradapurANa pUrva. 56, 157-158)
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 : vivekavilAsa tailAbhyaGgaM - na parvasu na tIrtheSu na saGkrAntau na vaidhRtau| na viSTau na vyatIpAte tailAbhyaGgaH prshsyte||4|| parva divasa tIrtha meM, sakrAnti ke dina aura vaidhRti, viSTikaraNa aura vyatipAtaina tIna dinoM meM ubaTana (yA tela kI mAliza) nahIM karanI caahie| snAnaM zuddhAmbhasA yattanna kdaacinissidhyte| na viSTau na vyatIpAte tailAbhyane tdiikssyte||5|| zuddha pAnI se nitya snAna karane ke lie koI niSedha nahIM kintu tailAbhyaGga ke prasaGga meM vAra, tithyAdi ko dekhanA cAhie aura viSTipAta, vyatipAta Adi ko tyAganA caahie| tathA cAnya snAnasya vicAraM garbhAzayAmRtumatIM gatvA snaayaatpre'hni| anRtustrIgame zaucaM muutrotsrgvdaacret||6|| garbhavatI athavA rajasvalA strI se gamana kiyA ho to dUsare dina snAna karanA cAhie aura RtukAla nahIM hote hue strIsaGga kiyA ho to mUtra karane ke bAda jaise zuddhi kI jAtI hai, vaisI hI zuddhi apekSita hai| rAtrau snAnaM na zAstrIya kecidicchanti prvnni| tIrthe snAtvAnyatIrthAnAM kuryAnindAstutina c||7|| kabhI rAtri meM snAna karane ke lie zAstra meM nahIM kahA hai kintu kitane hI dharmaprANa manuSya parva ho to rAtri ko bhI snAna karanA cAhie, aisA kahate haiN| eka tIrtha meM snAna kara vahA~ dUsare tIrtha kI nindA yA stuti nahIM karanA caahie| ajJAte duHpraveze ca caannddaalairduussite'thvaa|| tarucchanne sazaivAle na snAnaM yujyate jle||8|| ajJAta jalAzaya, viSama mArga vAle srota, cANDAloM se dUSita, vRkSoM se Acchanna hue aura zaivAla-kAMI vAle pAnI meM snAna karanA ucita nahIM mAnA jAtA hai| anyadapyAha - --- -- -- ---- --- ---- -- * viSNupurANa meM kahA gayA hai- caturdazyaSTamI caiva tathAmA cAtha puurnnimaa| parvANyetAni rAjendra ravisaGkrAntireva ca // tailastrIsambhogI sarveSveteSu vai pumaan| viNmUtrabhojanaM nAma prayAti narakaM mRtH|| (aMza 3, 11, 118-119) **tulanIya-nizAyAM caiva na strAyAtsandhyAyAM grahaNaM vinaa| (skandapurANa brahma. cAturmAsya. 1, 29) tathA- bhAskarasya karaiH pUtaM divA srAnaM prshsyte| aprazastaM nizi snAnaM rAheranyatra darzanAt // (pArAzarasmRti, 12, 20)
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 65 snAnaM kRtvA jalaiH zItairbhoktumuSNaM na yujyte| jalairuSNaistathA zItaM tailAbhyaGgazca srvdaa||9|| zItala jala se snAna karane ke tatkAla bAda garama bhojana nahIM karanA caahie| isI prakAra garma jala se snAna ke turanta bAda ThaNDA bhojana nahIM karanA caahie| cAhe kaise hI jala se snAna kiyA ho kintu usake bAda tailAbhyaGga to kisI bhI samaya nahIM karanA caahie| snAnoparAntavikRtacchAyAphalAdInAM snAtasya vikRtA chAyA dantagharSaH prsprm| dehe ca shvgndhshcenmRtyustddivstrye||10|| snAnakartA kI parachAIM use yadi chinna-bhinna athavA ulTI dikhAI de, dA~ta paraspara ghise athavA deha se murde jaisI durgandha AtI lage to tIna dina meM mRtyu jAnanI caahie| strAtamAtrasya cecchASo vakSasyamidvaye'pi c| SaSThe dine tadA jJeyaM paJcatvaM nAtra sNshyH||11|| yadi snAna karane ke tatkAla bAda vakSasthala aura donoM pA~va sUkha jAe to chaThe dina maraNa kI AzaMkA jAnanI cAhie, isameM saMzaya nahIM hai| rogamuktinAnaM na zukrasomayoH kAryaM snAnaM rogvimuktye| pauSNAzrUSAdhruvasvAti purnavasumaghAsu ca // 12 // zukravAra yA somavAra aura revatI, AzleSA, gohiNI, tIna uttaroM, svAti, punarvasu aura maghA- itane nakSatroM meM roga vimukti ke hetu se snAna karanA caahie| riktA tithiH kujArko vA kssiinnendurlgnmsthirm| dvitrayaSTaikAdazAH krUrA nairujyasnAnasiddhidAH // 13 // isI prakAra riktA tithi (4, 9 aura 14), maGgalavAra athavA ravivAra, kSINa candramA, asthira (cara) lagna aura dUsare, tIsare, AThaveM yA gyArahaveM sthAna para krUragraha * mahAbhArata meM kahA hai ki snAna ke bAda apane aGgoM meM tela kI mAliza nahIM karanI cAhie- snAtvA ca nAvamRjyeta gAtrANi suvicakSaNaH / / na cAnulimpedanAtvA snAtvA vAso na nirdhnet| (anuzAsanaparva 104, 51-52)
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 : vivekavilAsa ho to aisA yoga dekhakara roga vimukti ke lie snAna karanA siddhiprada hotA hai| rate vAnte citAdhUmasparze duHsvpndrshne| kSaurakarmaNyapi snAyAdalitaiH shuddhvaaribhiH||14|| iti snaancryaayaaN| sAmAnyatayA strIsaGga, vamana, (zmazAna meM) citA se dhUA~ uThatA dekhane meM Ae, burA svapna ho jAe aura kSaura karavAyA ho to to zuddha jala se snAna karanA caahie| atha kSaura karmavicAraH caturthI navamI SaSThI cartudazyaSTamI tthaa| amAvAsyA ca daivajJaiH kSaurakarmaNi nessyte||15|| daivajJoM kA mata hai ki caturthI, navamI, SaSThI, caturdazI, aSTamI aura amAvasyAina chaha tithiyoM meM kSaurakarma karAnA ucita nahIM hai| divAkIrtiprayoge tu vArAH proktA maaniissibhiH| saumyejyazukasomAnAM kssemaarogysukhprdaaH||16|| kSaurakarma ke lie budhavAra, guru, zukra aura somavAra- ye cAra vAra kSema, Arogya aura sukha dene vAle hote haiM, aisA paNDita logoM kA mata hai| kSauraM proktaM vipazcidbhimRge puSye careSu c| jyeSThAzvinIkaradvandvarevatISu ca shobhnm||17|| nakSatroM meM mRgazirA, puSya, cara saMjJaka nakSatra (svAtI, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA), jyeSThA, azvinI, hasta, citrA aura revatI- ina nakSatroM meM kSaurakarma prazasta hai, aisA vidvAnoM kA kahanA hai| kSaure rAjAjJayA jAte nakSatraM naavlokyte| kaizcittIrtha ca zoke ca kSauramuktaM shubhaarthibhiH||18|| yaha mata zrIpati ke mata se tulanIya hai- indore bhArgaveSu dhruveSu sArpAdityasvAtiyukteSu bheSu / pitrye cAntye caiva kuryAtkadAcinnaiva snAnaM rogarmuktasya jantoH // lagne care sUryakujejyavAre rikte tithau candrabale ca hiine| trikoNakendropagataizca pApaiH snAnaM hitaM rogavimuktakAnAm / / (jyotiSaratnamAlA 4, 51-52) isI krama meM viTThaladIkSita kA mata hai ki snAna taba kareM jabaki candramA hIna sthAnastha (janma rAzi se 4, 8, 12vA~) ho, somavAra aura zukravAra ko chor3akara, caralagna. (1, 3, 7, 10) meM aura pApagraha lagnastha ho arthAt kSINacandra, sUrya, maGgala, zani, rAhu aura ketu lagna se 11, 1, 4, 7, 10, 9 va 5veM sthAna para ho tathA riktA tithi (4,9 athavA 14) ho| inake atirikta dhruvasaMjJaka nakSatra (uttarAphAlgunI, uttarASAr3ha, uttarAbhAdrapada va rohiNI), revatI, AzleSA, punarvasu, svAtI aura maghA nakSatroM ko chor3akara anya koI nakSatra (azvinI, bharaNI, kRttikA, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya, pUrvAphAlgunI, hasta, citrA, vizAkhA, jyeSThA, mUla, pUrvASAr3ha, zravaNa, dhaniSThA, zatabhiSA aura pUrvAbhAdrapada) liyA jAnA cAhie-candre viruddha vikavInduvAre carodaye duryuji rikttithyaam| dhruvA-ntya-sArpA-diti-vAyupitryahInoDubhiH snAtu naro rujaante|| (muhUrtakalpadruma 8, 33)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 67 yadi rAjAjJA ho to kSaurakarma meM nakSatra nahIM dekhA jAtA hai / katipaya vidvAnoM kA kahanA hai ki tIrtha meM athavA zoka ke kAraNa kSaura karAnA ho to bhI nakSatra nahIM dekhA jAtA hai| rAtrau sandhyAsu vidyAdo kSauraM noktaM tathotsave / bhUSAbhyaGgAzanasnAna parvayAtrAraNeSvapi // 19 // rAtri meM, sandhyA ko, vidyArambha meM, utsava meM, bhUSaNa, abhyaGga (tailamardana) bhojana aura snAna karane ke bAda, kisI parva tithi ko aura yAtrArtha yA saMgrAma meM jAte samaya kSaura nahIM karAnA caahie|* kezakartanaM ca nakhacchedanaM - kalpayedekazaH pakSe romazmazrukacAnnakhAn / na cAtmadazanAgreNa svapANibhyAM na cottamaH // 20 // sAmAnyataH pakSa meM eka bAra apane dAr3hI-mU~cha, sira ke keza aura nAkhUna kATane cAhie kintu apane hI hAthoM apane bAla nahIM kATane cAhie aura apane dA~ta se nAkhUna bhI nahIM kATane cAhie / atha vastrAbhUSaNAdhikAraH AtmavittAnumAnena kAlaucityena sarvadA / kAryoM vastrAdizRGgAro vayasazcAnumAnataH // 21 // * kSaura ke sambandha meM jyotiSa granthoM meM kaI vicAra milate haiN| varAhamihira kA mata hai ki snAna karAne ke uparAnta, kahIM bhI gamanonmukha hote samaya, tailAdi abhyaGga ke uparAnta, yuddhakAla meM, binA Asana, saMdhyAkAla, rAtrikAla, zani, maGgala aura ravivAra meM, riktAtithi (4, 9, 14) meM, naveM dina meM, viSTi karaNa meM kSaurakarma zubha nahIM hotA hai- na strAtamAtragamanonmukha bhUSitAnAmabhyaktabhuktaraNa kAlanirAsanAnAm / sandhyAnizA kujadineSu tithau ca rikte kSauraM hitaM na navame'hni na cApi viSTayAm // (bRhatsaMhitA 98, 13 evaM rAjamArtaNDa 276) bhoja kA mata hai ki rAjAjJA yA brAhmaNa ke kathana se, vivAhAvasara para, mRtAzauca kI zuddhi ho taba yA yajJa, dIkSAdi ke avasara para athavA kArAgAra se mukta hone para samasta nakSatroM meM kSaurakarma zubha hotA hai-- nRpAjJayA brAhmaNasaGgatau vivAhakAle mRtasUtake ca / bandhasya mokSe kratudIkSaNe ca sarveSu zastaM kSurakarmabheSu // ( rAjamArtaNDa 279 ) nArada kA mata hai ki ubaTana ke bAda, donoM sandhyAoM ke anta meM, bhojana ke bAda, rAtri, utkaTatA, yuddhonmukha, alaGkRta hokara, yAtrA, naveM dina meM kSaura karma nahIM karavAnA cAhie- abhyakte saMdhyayonAMta nizi bhuktena cAhave / notkaTe bhUSite naiva yAne na navamehni ca // (jyotirnibandha pRSTha 118, zloka 30 ) zrIpati kA mata hai ki snAna ke bAda yA havanAdi karma kA divasa, AbhUSaNAdi ko dhAraNa karane kA dina, yAtrA aura yuddha kI taiyAra ho, kSaura karma varjanIya hai| isI prakAra rAtri, sandhyA kAla, vrata divasa, navamI (riktA tithi 4, 9, 14 ) ko kSaura nahIM karanA cAhie- na strAtabhutotkaTa bhUSaNA nAmabhyukta yAtrA samarotsukAnAm / kSauraM vidadhyAt nizi sandhyAyorvAjijIviSUNAM navame na cAhni / (ratnamAlA 4, 24 )
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 : vivekavilAsa apane dravya-sAmarthya ke anusAra zIta, grISma, varSAdi kAla ke lie yathocita vastroM ko kraya kareM aura dhAraNa kara Ayu ke anusAra zRGgArAdi karanA cAhie / vastradhAraNArtha zubhavAraM - -------- vArA navInavastrasya paridhAne matAH zubhAH / saumyArkazukraguravo raktavastre kujo'pi ca // 22 // navIna vastra dhAraNa karanA ho to budhavAra, ravi, zukra aura guruvAra zubha jAnane caahie| lAla vastra pahananA ho to maGgalavAra bhI zubha hotA hai / zubhanakSatramuhUrtamAha -- dhaniSThAdhuvarevatyo'zvinIhastAdipaJcakam / puSyaM punarvasuzcaiva zubhAni zvetavAMsasi // 23 // zveta paridhAna dhAraNa karanA ho to dhaniSThA, dhruva saMjJaka nakSatra (rohiNI aura tInoM uttarA), revatI, azvinI, hasta, citrA, svAtI, vizAkhA, anurAdhA, puSya aura punarvasu- ina nakSatroM ko zubha jAnanA caahie|* puSyaM punarvasuzcaiva rohiNI cottarAtrakam / kausumbhe varjayedvastre bhartRghAto bhavedyataH // 24 // vivAhitA ko kusumbI (lAla) vastra pahananA ho to puSya, punarvasu, rohiNI, uttarAphAlgunI, uttarASADhA aura uttarA bhAdrapadA - ina nakSatroM ko tyAga denA cAhie kyoMki inameM lAla vastra pahane to pati kA nAza hotA hai| raktavastrapravAlAnAM dhAraNaM svarNazaGkhayoH / dhaniSThAyAM tathAzvinyAM revatyAM karapaJjake // 25 // dhaniSThA, azvinI, revatI, hasta, citrA, svAtI, vizAkhA aura anurAdhA - ina * zrIpati kA kathana hai ki azvinI nakSatra meM vastra dhAraNa karane se adhika vastra milate haiN| bharaNI meM vastradhAraNa se vastroM kI hAni, kRttikA meM agni se vastradAha, rohiNI meM dhanAgama, mRgazirA meM vastroM kA cUhe dvArA nAza, ArdrA meM mRtyu, punarvasu meM zubhaphala, puSya meM dhanalAbha, AzleSA meM vastranAza, maghA me mRtyu, pUrvA phAlgunI meM zAsana se bhaya, uttarAphAlgunI meM dhanalAbha, hasta meM kArya siddhi, citrA meM zubhaphala, svAtI meM uttama bhoja kA lAbha, vizAkhA meM lokapriyatA prApta hotI hai-- vastraprApti stadapaharaNaM vaDitadAhortha siddhirASorbhAtimRti rathadhanaM prApsiMrarthAgamazca / mokSomRtyurnarayati bhayaM sampadaH karmasiddhi riSTA'vAptisyAH sadazanamatho vallabhatvaJjanAnAm // (ratnamAlA 19, 1) isI prakAra anurAdhA meM vastradhAraNa karane se mitralabdhi, jyeSThA meM vastra kA kSaya, mUla meM jala meM DUbane kI AzaMkA, pUrvASAr3hA meM roga, uttarASAr3hA meM miSThAnna lAbha, zravaNa meM netra pIr3A, dhaniSThA meM annaprApti, zatabhiSA meM viSa kA bhaya, pUrvAbhAdrapada meM jala kA bhaya, uttarAbhAdrapada meM putra kA lAbha aura revatI nakSatra meM navAmbara dhAraNa kie jAne para ratnoM kI prApti hotI hai - mitrAmirambaraddhati: salilaSNutizcogopyamaSTAmazanaM nayanAmayaM ca dhaanyntvissodbhv| bhayaM jalabhIrdhana ratnAptirambaralilaSNutizcaro gothamRSTamazanaM na dhRteH phalamazcibhAcca // tatraiva 19, 2 )
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 69 nakSatroM meM raktavastra, pravAla, suvarNa aura zaGkhAdi ko dhAraNa kiyA jAnA caahie|' viprasvAmyAdInAM AdezonalaGghanaM ---- dvijAdeze vivAhe ca svAmidatte ca vAsasi / tithivArarkSazItAMzuviSTayAdi na vilokayat // 26 // yadi brAhmaNa kI AjJA ho jAe, vivAhAvasara ho athavA apane svAmI se vastra ( kAryAlaya pozAka) prApta huA ho to use dhAraNa karane meM tithi, vAra, nakSatra, candrabala, viSTikaraNa Adi para vicAra nahIM karanA caahie|" anyadapyAha na dhAryamuttamairjIrNaM vastraM na ca malImasam / vinA raktotpalaM raktaM puSpaM ca na kadAcana // 27 // zreSTha puruSoM ko kabhI jIrNa yA malIna vastra dhAraNa nahIM karane caahie| isI prakAra raktotpala (lAla kamala) ke atirikta anya koI lAla raGga kA puSpa kisI bhI samaya dhAraNa nahIM kreN| AkAGkSannAtmano lakSmIM vastrANi kusumAnyapi / pAdatrANAni cAnyena vidhRtAni na dhArayet // 28 // jise lakSmI kI AkAMkSA ho, usa vyakti ko kisI anya ke pahane hue vastra, phUla aura jUte dhAraNa nahIM karane cAhie / vastrasya navabhAgAnusAre dagdhAdidoSe zubhAzubhAha navabhAgIkRte vastre catvArastatra koNakAH / karNavRtti dvayaM dvau cAJcalau madhyaM tathaikakam // 29 // catvAro devatAbhAgA dvau bhAgau daityanAyakau / ubhau ca mAnuSau bhAgAveko bhAgazca rAkSasaH // 30 // (kAjala - kAlikha lage hue, kIcar3a - gandagI se sane hue vastra kA zubhAzubha jAnane ke viSaya meM kahA jA rahA hai ki jo vastra dhAraNa karanA ho, usake kula dairdhya tIna se bhAjita kreN| isa prakAra ) vastra ke nau bhAga hoMge jisameM cAra kone ke cAra bhAga, do kinAre ke do bhAga, do pallU ke do bhAga aura eka madhya kA bhAga-ina nau * yaha mata zrIpati se tulanIya hai-- karAdipaJcake'zvite sapauSNa vAsave smRtA / dhRtisnu zaGkha kAJcanaM pravAlarakta vAsasAm // (ratnamAlA 4, 19) ** yaha mata varAhamihira se tulanIya hai-- vipramatAdatha bhUpatidattaM yacca vivAhavidhAvabhilabdham / teSu guNai rahiteSvapi bhoktuM nUtanamambaramiSTaphalaM syAt // (bRhatsaMhitA 71, 14 ) isI prakAra zrIpati kI ukti hai-- viprAdezAttathordvAhe kSamApAlena samarpitam / nindye'pi dhiSNye vArAdau dhAryate navAmbaram // ( ratnamAlA 19, 8 )
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 : vivekavilAsa devatA bhAgoM meM pahale cAra bhAga deva ke, dUsare do bhAga daitya ke, tIsare do bhAga manuSya ke aura cauthA eka bhAga rAkSasa kA jAnanA caahie| rAkSasAn vinivRtyaiva zayyAdipvapyayaM vidhiH / devatA manuSya devatA rAkSasa rAkSasa rAkSasa | devatA manuSya ma paGkAJjanAdibhirliptaM kuTTitaM muusskaadibhiH| tunnitaM pATitaM dagdhaM dRSTvA vastraM vicaaryet||31|| uttamo daivate lAbho dAnave rogsmbhvH| mAnuSe madhyamo lAbho rAkSase maraNaM punH||32|| vastra kIcar3a meM sana gayA ho yA kAjala laga gayA ho, cUhoM ne kATA ho, tunA huA, phaTA aura jalA huA ho to ukta cakrAnusAra dekhakara hI vicAra karanA caahie| isa prakAra se devatA ke bhAga meM kIcar3a se sanA huA, phaTA huA Adi ho to uttama lAbha hotA hai| daitya ke bhAga meM ho to bImArI kI AzaGkA jaane| manuSya ke bhAga meM ho to madhyama lAbha ho aura rAkSasa ke bhAga meM ho to mRtyu yA mRtyutulya kaSTa hotA hai| * yaha nirdeza varAhamihirAcArya kI uktiyoM kA anuvartI hai- lise maSIgomayakardamAdyaizchinne pradagdhe sphuTite ca vindyaat| puSTaM nave'lpAlpataraM ca bhukte pApaM zubhaM caadhikmuttriiye|| (bRhatsaMhitA 71, 10) isI prakAra zrIpati kA kathana hai ki kAjala, paGka, gobara Adi se lipta kisI prakAra ke dhAtu Adika se kartita vastra zubha nahIM hotaa| yaha cintAkAraka hotA hai| aisI sthiti meM usa vyakti kA bhaviSya azubha mArga para jAegA, aisA kahA gayA hai-kajjala kardamagomaya liptA vAsaMsi dagdhavati sphuTite vaa| cintyamidaM navadhAbhi-hitesminniSTamaniSTa phalaM ca sudhIbhiH / / (ratnamAlA 19, 7) zayyA, Asana, khar3AU Adi yadi Aga se jala jAe yA dagdha ho jAe to aise niyamAnusAra ye tyAjya hai athavA zubha yA gRhIta hai, ye vicAra kiyA jAnA caahie| isake lie nau vibhAga kI eka sAraNI banAkara vahA~ devatAoM kI sthApanA kareM jisameM madhya ke tIna bhAgoM meM rAkSasa tathA zeSa pAsa ke do vibhAgoM meM naroM kI sthApanA kareM aura isa prakAra kI sthiti meM phala jAne- nivasantyamarA hi vastrakoNe manujAH paashdshaantmdhyyoshc| apare'pi ca rakSasAM trayoMzAH zayane cAsanapAdukAsu caivN| (tatraiva 19, 3) deva manuSya aura rAkSasa sabhI ke vibhAgoM meM prAnta arthAt vastra kI sImA ke antima choroM para jalane Adi se bhaviSya meM aniSTa hone kI sUcanA milatI hai| eka prakAra se aisA saGketa prApta rAkSasa aMza meM hone para mRtyu kA saGketa hotA hai- bhogaprAptirdevatAze narAMze putrAptiH syAdrAkSasAMze ca mRtyuH / prAnte sarvAzeSvaniSTaM phalaM syAtpluSTe vastre nUtane sAdhvasAdhu // (tatraiva 19, 4) bhaTTotpala ne bRhatsaMhitA kI vivRtti meM isa sambandha meM maharSi garga kI ukti ko uddhRta kiyA haivastralputtaralomaM tu prAgdezaM navadhA bhvet| tridhA dazAntapAzAnte tridhA madhyaM pRthak-pRthak // caturyu koNeSu surAH pAzAnte madhyamenarAH dazAnte ca narA bhUyo madhyabhAge nizAcarAH // (bRhatsaMhitA 71, 10 para uddhRta)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 71 atha tAmbUla vicAraH nAgavallIdalAsvAdo yujyate kramukaiH smm| elAlavaGgakaGkola karpUrAdyanvitairapi // 33 // tAmbUla (nAgaravela kA) pAna, supArI, ilAyacI, lavaGga, kaGkola, kapUra ityAdi vastuoM ke sAtha khAnA caahie| cUrNapUgaphalAdhikya sAmye cA'tra sati kmaat| durgandhAraGgasaugandhya bahurAgAnvidurbudhAH // 34 // yadi tAmbUla meM cUnA adhika ho to durgandha detA hai| supAr3I adhika ho to raGga nahIM aataa| apekSAnusAra hI cUnA ho to sugandha hotI hai aura apekSita supAr3I ho to paryApta raGga AtA hai-aisA paNDitoM kA mata hai|* * pittshonnitvaataartruuksskssiinnaakssiroginnaam| taccApathyaM viSArtasya kssiibshossvtorpi||35|| aise vyakti jinako pitta, rakta aura vAta roga huA ho, rukSa aura kSINa hue ko, A~kha ke rogI, viSa se pIr3ita, pAgala aura zoSa-kSaya roga vAloM ke lie tAmbUla kadApi guNakArI nahIM hotA hai| tAmbUlaguNAH kAmadaM SaDrasAdhAramuSNaM zreSmApahaM tthaa| kAntidaM kRmidurgandha vAtAnAM ca vinaashnm||36|| yaH svAdayati tAmbUlaM vaktrabhUSAkara nrH| tasya dAmodarasyeva na zrIstyajati mndirm|| 37 // (aba pAna ke guNa kahate haiM) kAmoddIpaka, SaTrasa kA AdhAra, uSNa, kAnti pradAtA aura kapha, kRmi, durgandha aura vAyu vikAra kA vinAza karane vAlA, aise hI mu~ha kI zobhA utpanna karane vAle tAmbUla kA jo vyakti sevana karatA hai usake ghara * bRhatsaMhitA meM AyA hai ki rAta meM pAna khAnA ho to pattA aura dina meM khAnA ho to supAr3I adhika DAlakara khAnA acchA hotA hai| isa krama ke viparIta khAne se upahAsa hI samajhanA caahie| kakkola, supAr3I, lavalIphala aura jAtIphala se yukta pAna sevana karane se manuSya ko mada ke harSa se prasanna karatA hai-pattrAdhikaM nizi hitaM saphalaM divA ca proktAnyathAkaraNamasya viddmbnaiv| kakolapUgalavalIphalapArijAtairAmoditaM madamudA muditaM karoti // (bRhatsaMhitA 77, 37) **tulanIya- yuktena cUrNena karoti rAgaM rAgakSayaM puugphlaatiriktm| cUrNAdhikaM vaktravigandhakAri patrAdhikaM sAdhu karoti gandham // (bRhatsaMhitA 77, 36) viSNudharmottara meM AyA hai- ekapUgaM sadA zreyo dvipUgaM niSphalaM bhvet| atizreSThaM tripUgaM ca tvadhikaM naiva duSyati // (viSNudharmottara. lakSaNaprakAza meM uddhRta pRSTha 220)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 : vivekavilAsa dAmodara ke samAna kabhI lakSmI nahIM chor3atI hai| svApAnte vamane snAne bhojanAnte sdsypi| tatta grAhyamanalpIyaH sukhadaM mukhshuddhikRt||38|| sukha pradAyaka aura muMha ko zuddha karane vAlA tAmbUla nidrA, vamana, snAna aura bhojanoparAnta tathA sabhA-goSThI" ho to sevana karanA caahie| pAnasaMracanAha - parNamUle vasedvayAdhiH parNAgre paapsmbhvH| cUrNapatraM haredAyu zirA buddhivinaashinii||39|| yaha jJAtavya hai ki pAna ke mUla meM vyAdhi rahatI hai; agrabhAga meM pApa kA samUha rahatA hai| sUkhA huA cUrNa sama pAna khAne se AyuSya kA vinAza hotA hai aura pAna kI nasa buddhi kA nAza karatI hai| atha dravyopArjanAdhikAraH sudhIrarthArjane yatnaM kuryaatryaaypraaynnH| nyAya evAnapAyo yadupAyaH srvsmpdaam||40|| samajhadAra vyakti ko sadaiva nyAya mArga kA Azraya karake hI dravyopArjana karanA caahie| nyAya hI dravyopArjana kA zuddha upAya hai| dattaH svalpo'pi bhadrAya syAdartho nyaaysnycitH| anyAyAttaH punardattaH puSkalo'pi phlojjhitH||41|| nyAyapUrvaka kamAyA gayA dravya yadi (dharmAdi kRtyoM meM) alpa vyaya bhI kareM to kalyANa kA hetu hotA hai aura anyAyopArjita adhika vyaya ho taba bhI niSphala jAnanA caahie| dharmamarmAvirodhena sakalo'pi kulocitH| nistandreNa vidheyo'tra vyavasAyaH sumedhsaa||42|| buddhimAnoM ko cAhie ki vyApAra meM aisI vidhi hI apanAnI cAhie ki jisameM kabhI dharmatattva kA virodha nahIM ho-aise meM Alasya kA tyAgakara udyama karanA caahie| atha dRSTAntaM* yahA~ varAhamihira kA mata tulanIya hai-kAmaM pradIpayati rUpamabhivyakti saubhAgyamAvahati vaktrasugandhitAM c| Urja karoti kaphajAMzca nihanti rogAMstAmbUlamevamaparAMzca guNAn karoti // (bRhatsaMhitA 77, 35) **zArGgadharapaddhati, mAnasollAsa meM tAmbUla-goSThI kA varNana AyA hai| OM viSNudharmottara meM yaha zloka isa rUpa meM hai--parNamUle bhavet vyAdhiH parNAgre pApasambhavaH / cUrNaparNa haratyAyuH zirA buddhivinAzinI // (lakSaNaprakAza meM uddhRta pRSTha 220)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 73 prasUnamiva nirgandhaM taDAgamiva nirjalam ! kalevaramivAjIvaM ko niSeveta nirdhnm||43|| jaise sugandha rahita phUla ko koI sammAna nahIM detA, jaise jalahIna jalAzaya ko Adara nahIM milatA aura jisa prakAra jIva rahita kAyA ko Adara nahIM milatA vaise hI dravyahIna puruSa kI sthiti hai, usakI koI sevA nahIM krtaa| subhASitAni artha eva dhruvaM sarva purussaarthnibndhnm| arthena rahitAH sarva jIvanto'pi shvopmaaH||44|| artha nizcita hI samasta puruSArtha kA mUla kAraNa hai| isalie artha se rahita saba puruSa jIvita hote hue bhI mare hue ke samAna haiN| kRSyAdibhiH sa copAyairbhUribhiH smupaay'te| dayAdAnAdibhiH samyagdhanyairdharmAya sa dhruvm||45|| dharma-dhanya puruSa khetI, vyApArAdi aneka upAyoM dvArA dravyopArjana karatA hai aura anukampAdAna, pAtradAna ityAdi pramukha satkArya karake saddharma kA ora hI usakA vyaya karatA hai| kRSikarmaprazaMsAha vApakAlaM vijAnAti bhUmibhAgaM ca krsskH| kRSi sAdhyAM pathi kSetraM yazcojjhati sa vrdhte||46|| jo kisAna phasala kI buvAI kA kAla, bhUmi kA bhAga aura bhUmi ke upajanipaja ke guNadharma ko jAnatA hai aura mArgastha kheta ko tyAga detA hai vaha kRSi meM avazya lAbha prApta karatA hai| ......................... * maharSi kAzyapa kA mata hai ki bhUmi ke pAsa nitya jalasrota sulabha hone cAhie aura bhUmi meM jala ko svIkRta karane kA guNa ho| aise lakSaNoM se saMyukta hone para use khetoM, khalihAnoM ke lie grAhya karanA caahie| rAjA ko cAhie ki vaha zubha lakSaNoM vAlI bhUmi ko dekhakara use kRSiyogya bhUmi ke rUpa meM adhigRhIta kreN| bhUmi kI zubhAzubhatA kI parIkSA ke lie aise vyaktiyoM ko niyukta kiyA jAnA cAhie jo ki guNoM, lakSaNoM ke AdhAra para usakA vargIkaraNa karane kI paryApta dakSatA rakhate ho| bhUmivid cAhe brAhmaNa ho, kSatriya, vaizya yA zUdra ho, unake lie yaha bhI Avazyaka hai ki ve bhUmigata jalAnusandhAna kI vidhiyoM ke jJAtA hoM aura kRSizAstra vizArada bhI hone cAhie-sulabhodakanisrAvAM sulbhsviikRtodkaam| evaM lakSaNasaMyuktakhala bhUmivRtAM kvacit / / vasudhAM bhUpatirvIkSya gRhNIyAduttamAmiha / bhUparIkSAkravido guNADhyA nRpacoditAH // brAhmaNAH kSatriyA vApi vizaH zUdrAstu vA punaH / dakArgala pramANajJAH kRSizAstravizAradAH // (kAzyapIyakRSisUkti 1, 2, 45-47)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 : vivekavilAsa . vyayavicAraM - Arambho'yaM mahAneva lkssmiikaamnnkrmnni| sutIrthaviniyogena vinA pApAya kevlm||47|| dravyopArjana karane ke lie bahuta udyoga karanA par3atA hai| ataeva upArjita dravya kA supAtratA se vyaya na kiyA jAe to usameM kevala pApa kA hI bandhana hotA hai| lakSmIvRddhyArtha jIvadayAkartavyaM pAzupAlyaM zriyo vRddhayai kurvnnojhohyaalutaam| tatkRtyeSu svayaM jAgracchavicchedAdi vrjyet||48|| yadi lakSmI kI vRddhi ke hetu gAya-bhaiMsa Adi pramukha pazuoM kA rakSaNa karanA par3e to bhI dayA nahIM chor3anI cAhie apitu usa kArya meM svayaM jAgRta rahanA cAhie aura pazuoM ke aGgacihnAdi kA kabhI chedana nahIM karanA caahie| anna saGgrahanirdezaM - zreyo dharmAtsa cArtheSu so'pyanena tdnntH| tanniSpatau ca saGgrAhyaM kathaM ddyaadsnggrhii||49|| dharma se kalyANa hotA hai, dravya se dharma hotA hai, zarIra se dravyopArjana hotA hai aura yaha zarIra anna se jIvita rahatA hai| isalie anna utpanna hote hI usakA saMgraha karanA caahie| saMgraha nahIM kiyA ho to diyA kaise jaaegaa| saGgrahe'rtho'pi jAyeta prastAve tasya vikryaat| uddhAre nocitaH so'pi vairvigrhkaarnnm||50|| yadi anna kA saMgraha kiyA gayA ho to samaya para bikrI karane se lAbha bhI hotA hai parantu vaha udhAra nahIM becanA caahie| yadi udhAra diyA gayA to vaira aura kalaha kA kAraNa banatA hai| bhANDeSuhastAdi saMjJAjJAnanirdezaM - sarvadA sarvabhANDeSu nANakeSu ca shikssitH| jAnIyAtsarvabhASAviddhastasaJjJAM vaNigvaraH // 51 // sarvadA sabhI prakAra ke pAtroM ke mApa-taula, padArtha, rupayA-mudrA kA taulamaula aura unase sambandhita bhASAoM, hasta (mITara) Adi kI saMjJAoM kA vyavahArika jJAna honA caahie|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAGgulagaNitoccate - - atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 75 ekadvitricatuH saJjJAstarjanyAdyaGgaligrahe / sAGguSThAnAM punastAsAM saGgrahe paJca saMsthitAH // 52 // tarjanI aGgulI se lagAkara cAra aMguliyoM ko grahaNa karane se kramAnusAra eka, do, tIna aura cAra saMjJA hotI hai aura aGgUThA bhI sammilita kara lie jAne para pA~ca kI saMjJA hotI hai| kaniSThAditale spRSTe SaT saptASTau nava kramAt / tarjanyAM daza vijJeyA tadAdInAM nakhAhatau // 53 // ekadvitricaturyuktA daza jJeyA yathAkramam / hastasya talasaMsparze punaH paJcadaza smRtAH // 54 // kaniSThikA aGgulI se lekara cAra aGguliyoM ke tala ko sparza karane se anukrama se chaha, sAta, ATha aura nau kI saMjJA hotI hai aura tarjanI ko sparza kare to dasa kI saMjJA jAnanI caahie| yadi unhIM aGguliyoM ke nakhoM ko sparza kareM to kramAnusAra gyAraha, bAraha, teraha aura caudaha ko saMjJA tathA hathelI ko sparza karane se pandraha kI saMjJA jAnanI cAhie / tale kaniSThikAdInAM SaTsaptASTanavAdhikAH / kramazo daza vijJeyA hastasaJjJAvizAradaiH // 55 // hasta saMjJA ke jJAna meM paNDita puruSoM ko kaniSThAdi cAra aGguliyoM ke tala sparza karane se anukrama se solaha, satraha, aThAraha aura unnIsa kI saMjJA hotI hai / tarjanyAdau dvitricatuH paJcagrAhe yathAkramam / viMzatistriMzaccatvAri zatpaJcAzatprakalpanA // 56 // isI prakAra tarjanI Adi pA~ca aMguliyoM meM do, tIna, cAra aura pA~ca kA grahaNa karane se anukrama se bIsa, tIsa, cAlIsa aura pacAsa kI saMjJA jAnanI cAhie / kaniSThAdyaGgalitale SaSTisaptatyazItayaH / navatizca kamAjjJeyAstarjanyardhagrahe zatam // 57 // kaniSThAdi cAra aGguliyoM ke tala ke anukrama se sATha, sattara, assI aura nabbe kI saMjJA aura AdhI tarjanI grahaNa karane se sau kI saMjJA jAnanI caahie| sahastramayutaM lakSaM prayutaM cAtra vizrutam / maNibandhe punaH koTiM hastasaJjJAvido viduH // 58 // isake uparAnta anukrama se aGgulI kA AdhA bhAga grahaNa karane se hajAra, dasa
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 : vivekavilAsa hajAra, lAkha, dasa lAkha kI saMjJA hotI hai aura maNibandha ko grahaNa karane se karor3a kI saMjJA hotI hai| vyApAravyavahAraM -- krayANakeSvadRSTeSu na satyaGkAramarpayet / dadyAcca bahubhiH sArdhaM vAJchellakSmIM vaNigyadi // 59 // jo koI vyApArI lakSmI kI icchA rakhatA ho, usako binA padArtha dekhe kabhI bAnA (agrima) nahIM denA cAhie aura vastu ko dekhane ke bAda bhI denA bhI par3e to anya vyApAriyoM ke sAmane hI denA caahie| kuryAttatrArthasambandhamicchedyatra na sauhRdam / yadRcchayA na tiSThecca pratiSThAbhraMzabhIrukaH // 60 // jahA~ mitratA karane kI icchA nahIM ho, vahA~ isa prakAra se paise ke lena-dena kA sambandha rakhanA caahie| apane apamAna kA bhaya rakhakara svacchandatApUrvaka kabhI aisA vyavahAra nahIM karanA cAhie / vyApArIbhizca viprezca sAyudhaizca vaNigvaraH / zriyamicchanna kurvIta vyavahAraM kadAcana // 61 // * jise lakSmI kI icchA ho usa uttama vaNika ko vipra vyApArI ke sAtha aura zastradhArI logoM ke sAtha kabhI vyApAra-vyavahAra nahIM karanA cAhie / naTe paNyAGganAyA ca dyUtakAre viTe tathA / * dadyAduddhArake naiva dhanarakSAparAyaNaH // 62 // jo vaNik apanA dhana saJcita karanA cAhatA ho use naTa, vezyA, juArI aura jAra puruSa ko vastu udhAra nahIM denI caahie| dharmabAdhAkaraM yacca yacca syAdayazaskaram / bhUrilAbhamapi grAhyaM paNyaM puNyArthirbhina tat // 63 // bhojadeva ne saMkhyA- sthAnAnusAra mAna isa prakAra batAyA hai ki eka (1), dasa (10), zata (100), sahasra (1000), ayuta (10000), niyuta (100000), prayuta (1000000), arbuda (10000000), anyarbuda (100000000), vRnda ( 1000000000), kharba (10000000000), nikharba (100000000000), zaGku (1000000000000), padma ( 10000000000000), amburAzi (100000000000000) madhya (1000000000000000), antya (10000000000000000), para (100000000000000000), apara (1000000000000000000) tathA isI prakAra parArdha (10000000000000000000) ina saMkhyAoM ko uttarottara dasa-dasa kI vRddhi se jAnanA cAhie / isa prakAra ye bIsa saMkhyAoM ke sthAna batAe gae haiM- ekaM daza zatamasmAt sahasramanu cAyutam / niyutaM prayutaM tasmAdarbudanyarbude api // vRndakharvanikharvANi zaGkapadmAmburAzayaH / tataH syAnmadhyamantyaM ca paraM cAparamapyataH // parArdhaM ceti vijJeyaM dazavRddhayottarottaram / saGkhyAsthAnAni kathitAnyevametAni viMzatiH // (samarAGgaNasUtradhAra 9, 47-49)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 77 puNyArthI puruSoM ko dharma kI hAni athavA apayaza milatA ho, aisA padArtha bhalehi kitanA hI lAbha kyoM na milatA ho, to bhI nahIM kharIdanA caahie| anyadapyAha - dhanaM yaccAya'te kinycitkRttmaantulaadibhiH| nazyatatraiva dRzyeta tptpaatre'mbubinduvt|| 64 // jo loga khoTe, amAnaka bATa aura tarAjU rakhakara thor3A-bahuta dhana arjita karate haiM, unakA vaha dhana usI prakAra naSTazIla hotA hai jaise tapta kar3Aha para girate hue jalabindu dikhAI nahIM dete haiN| . tathA cAnyavyavahAraM - garvaM nyAsApahAraM ca vaNikputraH prityjet|| aGgIkuryAtkSamAmekAM bhUpatau durgate'pi c|| 65 // vyApArI ko sadaiva apane vyavahAra meM garva kA vicAra aura vizvAsaghAta kA bhAva tyAga denA caahie| use rAjA aura raGka meM samAna, kSamA bhAva hI dhAraNa karanA caahie| svacchasvabhAvA vizvastA gurunaaykbaalkaaH| devA vaddhAzca na prAjJairvaJcanIyAH kdaacn| 66 // samajhadAra manuSyoM ko cAhie ki nirmala svabhAva vAle aura apane guru, * tulA ko bahuta pavitra mAnA gayA hai| ise mAnaka hI banAe rakhanA caahie| cANakya ne tulA ke santulita aura zuddha hone para jora diyA hai| prAcInakAla meM mahAdAna ke prayojana se rAjaprAsAdoM meM tulA-sthAna rakhe jAte the| matsyapurANa ke 274veM adhyAya meM tulApuruSadAna kA mahattvapUrNa kahA gayA hai-'AdyaM tu sarvadAnAnAM tulApuruSa snykm|' yahI mAnyatA agnipurANa ke 210veM adhyAya meM hai jisameM solaha mahAdAna batAe gae haiN| isI prakAra bRhatsaMhitA ke 26veM adhyAya meM ASADhI taula kA varNana AyA hai| varAhamihira ne tulA ko brahmA kI putrI hokara bhI AdityA kahA hai, vaha kazyapa gotra kI hai- brahmaNo duhitAsi tvamAdityeti prkiirtitaa| kAzyapI gotratazcaiva nAmato vizrutA tulA // (bRhatsaMhitA 26, 5) tulA ke lakSaNa ke lie kahA gayA hai ki svarNa kA tulAdaNDa zreSTha hai, cA~dI kA madhyama aura ina donoM. ke nahIM milane para khera kI lakar3I kA tulAdaNDa banAnA cAhie yA phira, jisa bANa se koI vedhita huA ho, usakA tulAdaNDa banAyA jA sakatA hai| isameM tulAdaNDa bAraha aGgala pramANa kA ho sakatA hai- haimI pradhAnA rajatena madhyA tayoralAbhe khadireNa kaaryaa| viddha pumAn yena zareNa sA vA tulA pramANena bhavedvitastiH // (tatraiva 9) mAnasollAsa meM tulAvicAra isa prakAra AyA hai- kAMsyapAtradvayaM vRttaM samAna rUpanAmataH / catuzchidrasamAyuktaM pratyekaM rajjuyantritam // daNDaH kAMsyamayaH zUkSNo dvAdazAGgulasaMmitaH / pakSadvayamAnazca prAntayormudrikAyutaH / madhye tasya prakartavyaH kaNTaka: kAMsyanirmitaH / paJcAGgalAmatastasya mUle chidraM prakalpayet // nivezya chidradeze'sya zalAkAGgalamAtrikA / zalAke prAntayostasyAH kIlayet tornnaakRtiH|| toraNasya ziromadhye karttavyA lghukunnddlii| tatra raDaM niSanIyAt tAM dhRtvA tolayet sudhIH / / kalaJjamAnakaM dravyenekadeze niveshyet| anyato jalabindustu tolanArtha vinikSipet // kaNTake ca same jAte toraNasya ca mdhyme| tadA samaM vijAnIyAt tolanaM mAna kovidaH // (mAnaso. prathamabhAga, ratnaparIkSaNaM)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 : vivekavilAsa nAyaka, bAlaka, devatulya aura vRddhajanoM ko kisI bhI samaya nahIM ThaganA caahie| bhAvyaM pratibhuvA naiva dAkSiNyena ca sAkSiNA / kozapAnAdikaM caiva na kartavyaM yatastataH // 67 // isI prakAra buddhimAna ko kisI ke dakSiNA- upahAra yA lobha se mithyA sAkSI nahIM bananA caahie| isI prakAra jahA~-tahA~, bAta-bAta meM zapatha bhI nahIM lenI caahie| tatra prativAda - - sAdhvarthe jIvarakSAyai gurudevagRhAdiSu / mithyAkRtairapi nRRNAM zapathairnAsti pAtakam // 68 // sacce sAdhu-sajjanoM, jIvarakSA, guru aura devagRha inake lie yadi kabhI mithyA * zapatha bhI grahaNa karanI par3e to pApa nahIM lagatA hai| udyamavRttyAzrayaM asampattyA svamAtmAnaM naivAvagaNayedbudhaH / kintu kuryAdyathAzakti vyavasAyamupAyavit // 69 // kabhI sujanoM ko nirdhana avasthA meM svAtmA kI nindA nahIM karanI cAhie arthAt garIbI meM kabhI svayaM ko kose nahIM, apitu upAya khojakara apane yathA sAmarthya dravyopArjana ke lie udyama kA Azraya lenA caahie| agraNI vyavasAyIlakSaNaM vRSTizItAtapakSobha - kAmamohakSudhAdayaH / na ghnanti yasya kAryANi sau'graNIrvyavasAyinAm // 70 // varSA, jAr3A, dhUpa, kSobha ( krodhAdi se citta kA cAJcalya) kAma, moha, kSudhA Adi pramukha vikAra aura bAdhAe~ jisake kArya ko kabhI prabhAvita nahIM kara sakate, usa puruSa ko zreSTha vyavasAyI samajhanA cAhie / yo dyUtadhAtuvAdAdi sambandhAddhanamIhate / sa maSIkUrcakairdhAma dhavalIkartumicchati // 71 // jo koI vyakti dyUtakrIr3A yA kimiyAgIrI (nakalI dhAtu banAne kI kalA ) se dravyopArjana karane kI icchA rakhatA hai, vaha apane ghara para syAhI potakara usako saphedapoza dekhanA cAhatA hai arthAt yaha vyartha hai / anyAyIdhanaM nopayogI ityartha kathyate anyAyidevapAkhaNDi taddhanAnAM dhanena yaH / vRddhimicchati mugdho'sau viSamatti jijIviSuH // 72 // jo vyakti anyAyI, deva, pAkhaNDI aura kRpaNa - kaMjUsa- inake dhana se svayaM
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 79 dhanavAna banane kI icchA karatA hai, vaha puruSa jIne kI icchA se jaise viSa bhakSaNa hI karatA hai, aisA jAnanA caahie| godevakaraNArakSa talAvartakapaTTakAH / grAmyottarazca na prAyaH sukhAya prabhavantyamI // 73 gAya, deva aura kheta, inake rakhavAle, talArakSa, paTela aura grAmINa itane loga ( yadi saGkaTa meM A jAe to ) prAyaH sukha nahIM dete haiM / abhigamyo nRbhiryoga kSemasiddhyarthamAtmanaH / rAjAdinAyakaH kazcidindunevaM divAkaraH // 74 // jisa prakAra se candramA tejasvitA prApta karane ke lie sUrya ke samIpa jAtA hai, vaise hI buddhimAna puruSa ko apane kalyANa kI kAmanA se kisI rAjA, pramukha nAyaka ke pAsa jAnA caahie| nindantu mAninaH sevAM rAjAdInAM sukhaiSiNaH / svajanAsvajanoddhAra saMhArau na tayA vinA // 75 // sukha kI abhilASA karane vAle ahaGkArI puruSa rAjA, pramukha kI sevAcAkarI kI bhale hI nindA kareM kintu usake abhAva meM svajanoddhAra aura zatru kA saMhAra nahIM hotA hai| svAmIlakSaNaM -- akarNadurbalaH zUraH kRtajJaH sAtviko guNI / vadAnyo guNarAgI ca prabhuH puNyairavApyate // 76 // jo kAna kA kaccA nahIM hotA, kie hue upakAra ko mAnane vAlA, satvazAlI, guNI, udAra aura guNAnurAgI aisA svAmI to puNyakarma se hI prApta ho sakatA hai| sutantraH supavitrAtmA sevakAgamanaspRhI / aucityavitkSamI dakSaH salajjo durlabhaH prabhuH // 77 // zAstravidhi kA samyak jJAtA, pavitrAtmA, sevaka ke Agamana kI icchA karane vAlA, ucita kartavya kA jJAtA, kSamAzIla, dakSa aura lajjAzIla- aisA svAmI milanA durlabha hai| vidvAnapi parityAjyo netA mUrkhajanAvRtaH / mUrkho'pi sevya evAsau bahuzrutaparicchadaH // 78 // svAmI bhale hI kaisA hI vidvAn ho taba bhI yadi vaha mUrkha logoM kA parivAra rakhatA ho, to usako tyAga denA hI zreyaskara hai| jo svAmI svayaM mUr3ha hote hue bhI apane pAsa vidvAn va anubhavI logoM ko Azraya die ho, vaha sevA ke yogya hotA hai /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 : vivekavilAsa svAmI sambhAvitaizvaryaH sevyaH sevygunnaanvitH| sukSetrabIjavatkAlAntare'pi syAnna niSphalaH / / 79 // jisa vyakti meM svAmI ke samasta guNa vidyamAna hoM aura jisase lakSmI kI prApti kI sambhAvanA ho, aise svAmI kI sevA karanA cAhie. jaise ki uttama kheta meM boye gae bIja kI bhA~ti kAlAntara meM bhI usakI sevA niSphala nahIM hotI hai| atha mantrilakSaNaM svAbhibhakto mahotsAhaH kRtajJo dhArmikaH shuciH| akarkazaH kulInazca smRtijJaH stybhaasskH||80|| vinItaH sthUlalakSazcA vyasano vRddhsevkH| atandraH satvasampannaH prAjJaH shuuro'cirkriyH||81|| rAjA parIkSitaH sarvopadhAsu nijdeshjH| rAjArthasvArthalokArthakArako niHspRhaH shmii|| 82 // amoghavacanaH kalpaH paalitaashessdrshnH| pAtraucityena sarvatra niyojitpdkrmH||83|| AnvIkSikItrayIvArtA daNDanItikRtazramaH / kramAgato vaNikputraH sevyo mantrI na cAparaH // 84 // vyApArI ke putra ko cAhie ki vaha svAmIbhakta, ati utsAhI, kie kA upakAra mAnane vAlA, dharma para zraddhA rakhane vAlA, pavitra, komala, kulIna, smRtiyoMdharmazAstra kA jAnakAra, satyavAdI, vinaya sampanna, udAra, vyasana se dUra rahane vAlA, vRddha puruSoM kI sevA karane vAlA, nidrA-Alasya rahita, satvazAlI, buddhizAlI, zUravIra, zIghra kArya karane vAlA, bhakti, niSkAma buddhi, dhairya aura brahmacarya- ina cAra bAtoM meM rAjA ne acchI taraha se jisakI parIkSA lI ho, apane deza meM utpanna hone vAlA, rAjA ke apane aura logoM dvArA khar3I kI gaI ulajhanoM meM na par3ate hue kArya karane vAlA, nirIccha, zAnta, kathanAnusAra karane vAlA, samartha, samasta darzanoM kI rakSA karane vAlA, pAtra kI yogyatA dekhakara saba jagaha pA~va rakhane vAlA, AnvIkSikI (tarkazAstra), trayI vArtA yA lokapakSa aura daNDanIti- ina cAroM nItiyoM ke abhyAsI, vaMza paramparAgata jJAnavAn ko mantrI banAe, anya ko nhiiN| -----------... * vIramitrodaya ke lakSaNaprakAza (pRSTha 201-204) meM mantrI ke lakSaNa Ae haiN| mahAbhArata, viSNudharmottarapurANa, matsyapurANa, yAjJavalkyasmRti, zukranIti (dvitIya adhyAya) Adi meM bhI mantrI ke lakSaNa milate haiN|
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ senApatilakSaNaM - atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsaH : 81 abhyAsI vAhane zAstre zastre ca vijayI raNe / svAmibhakto jitAyAsaH sevyaH senApatiH zriye // 85 // senApati aise vyakti ko banAnA cAhie jo yAna - vAhana, zAstra aura zastra ina tInoM kA abhyAsI ho, yuddha meM vijaya varaNa karane vAlA, svAmIbhakta aura kitanA hI - kauzala dikhAnA ho taba bhI kAyaratA ko nahIM dikhAe - aisA senApati rAjA ko apanI Rddhi ke lie niyukta karanA caahie| raNa rAjadharme'nujIvivRttaM lakSaNaM - avaJcakaH sthiraH prAjJaH priyavAgvikramI zuciH / alubdhaH sodyamo bhaktaH sevakaH sadbhiriSyate // 86 // apane lie koI apekSA na rakhane vAlA, sthira svabhAva vAlA, buddhizAlI, priyabhASI, parAkramI, pavitra hRdaya, nirlobhI, udyamI aura svAmIbhakta - aisA vyakti sevaka ke rUpa meM uttama puruSoM ko mAnya hotA hai|" sevakaH suguNo namraH svAmyAhUto vizetsadA / svamArgeNocite sthAne gatvA cAsIta saMvRtaH // 87 // guNavAna sevaka ko svAmI pukAre taba savinaya apane ucita mArga se unake pAsa pahu~ce aura ucita sthAna para aGgopAGga Dhakakara baiTha jAnA caahie| AsInaH svAminaH pArzve tanmukhekSI kRtAJjaliH / svabhAvaM cAsya vijJAya dakSaH kAryANi sAdhayet // 88 // apane svAmI ke pAsa ucita sthAna para Asana grahaNakara sevaka ko, karabaddha hokara svAmI ke mu~ha kI ora dekhanA cAhie aura usakA svabhAva jAnakara dakSatA se kArya sampAdana karanA cAhie / * nAtyAsanno na dUrastho na samoccAsanasthitaH / na purastho na pRSThasthastiSThetsa sadasi prabhoH // 89 // sevaka ko kabhI svAmI ke nikaTa, usase bahuta dUra, bahuta pAsa, samAna yA U~ce Asana para, usake mu~ha ke sAmane yA pIche bhI nahIM baiThanA cAhie / Asanne syAtprabhobIdhA dUrasthe'psapragalbhatA / puraH sthite'nyakopo 'pi tasmin pazcAddarzanam // 90 // zukranIti meM AyA hai-- nItizastrAstravyUhAdinatividyAvizAradAH // abAlA madhyavayasaH zUrA dAntA dRDhAGgakAH / svadharmaniratA nityaM svAmibhaktA ripudviSaH // zUdrA vA kSatriyA vaizyA mlecchA. saGkarasambhavAH / senAdhipAH sainikAzca kAryo rAjJA jayArthinA // ( zukra. 2, 138-140) ** matsyapurANa ke 216veM adhyAya meM sevakoM ke lakSaNoM kA varNana 38 zlokoM meM isI prakAra AyA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 : vivekavilAsa . yadi sevaka apane svAmI ke bahuta pAsa baiThe to svAmI ko kaSTa hotA hai, bahuta .. dUra baiThe to dhyAna nahIM pahu~catA, sAmane khar3A rahe to dUsare logoM ko krodha hotA hai aura ..pIche baiThe to dikhAI nahIM detA hai| prabhupriye priyatvaM ca tadvairiNi ca vairitaa| tasyaivAvyabhicAreNa nityaM varteta sevkH||91|| : bhRtya ko cAhie ki apane svAmI ko jo manuSya priya ho usase prIti rakhe, apane svAmI kA jo zatru ho usase zatrutA kA bartAva kareM- isa niyama meM koI antara nahIM Ae, aisA vyavahAra karanA caahie| prAsAdAtsvAminA dattaM vstraalngkrnnaadikm|| prItyA dhAryaM svayaM deyaM nAnyasmai ca tdgrtH||92|| sevaka ko sadaiva svAmI dvArA khuza hokara pradAna kie gae vastrAlaGkAra hI pramukhatA aura premapUrvaka dhAraNa karane cAhie aura ve paridhAna, gahane Adi svAmI ke dekhate hue anya kisI ko nahIM dene caahie| svAmino'myadhiko veSaH samAno vA na yujyte| strastaM vastraM kSutaM jRmbhA nekSetAsya striyaM tthaa||93|| yaha sevaka kA kartavya hai ki vaha kabhI apane svAmI se adhika uttama aura usake jaise hI paridhAna dhAraNa nahIM kre| yadi svAmI ke vastrAdi apane sthAna se khisaka gae hoM athavA vaha chIMka letA ho yA jamhAI khAtA ho to usakI ora nahIM dekhanA caahie| usakI strI kI ora bhI nahIM dekhanA caahie| vijRmbhaNakSutodgAra hAsyAdInyihitAnanaH / kuryAtsabhAsu no nAsA zodhanaM hstmottnm||94|| sevaka ko bharI sabhA meM jamhAI, chIMka, DakAra aura hAsya jaisI kriyAe~ sadA mu~ha Dhakakara karanI caahie| kabhI sabake sAmane apanI nAka nahIM khujalAnA caahie| hAtha kI aGguliyA~ bhI nahIM mor3anI (kar3ike karanA, aGgulIbhaGga) caahie| kuryAtparyastikAM naiva na ca paadprsaarnnm| na nidrAM vikathAM nA'pi sabhAyAM kukriyAM na ca // 95 // sevaka ko kabhI bharI sabhA meM paira nahIM car3hAnA caahie| kabhI pA~va nahIM phailAne caahie| na nidrA na vikathA kI kriyA hoN| sabhA meM kuceSTA ko varjita jaane| zrotavyA sAvadhAnena svaamivaagnujiivinaa| bhASitaH svAminA jalpena caikvcnaadibhiH||96|| sevaka ko sadA hI svAmI kI AjJA paryApta sAvadhAna hokara sunanI cAhie
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsa: : 83 aura uparAnta pratyuttara dete samaya svAmI ko tuccha vacana nahIM kahanA caahie| AjJAlAbhAdayaH sarve yasmillA~kottarA guNAH / svAminaM nAvajAnIyAtsevakastaM kadAcana // 97 // jisa svAmI meM ucita AjJA kathana aura lAbha sahita pramukha sarva lokottara guNa vidyamAn hoM, usa svAmI kI sevaka ko kabhI bhI avajJA nahIM karanI caahie| ekAnte madhurairvAkyaiH sAntvayannahitAtprabhum / vadanyathA hi syAdeSa svayamupokSitaH // 98 // yadi kabhI avasara dekheM to sevaka ko cAhie ki svAmI ko ekAnta meM le jAkara madhura vacanoM se zAnta kara anucita kArya - vyavahAra se rokeN| aisA nahIM karane se sevaka ko svAmI kI upekSA karane kA doSa lagatA hai 1 maunaM kuryAdyadA svAmI yuktamapyavamanyate / prabhoragre na kuryAcca vairiNAM guNakIrtanam // 99 // jaba svAmI kisI yogya bAta para bhI dhikkAratA, phaTakAratA ho, taba sevaka .ko mauna dhAraNakara baiThanA caahie| kabhI usake sAmane usake zatru kA guNagAna nahIM kareM / prabhoH prasAde prAjye'pi prakRtIrnaiva kopayet / vyApAritazca kAryeSu yAcetAdhyakSapauruSam // 100 // sevaka kA kartavya hai ki yadi usa para usake svAmI kA atizaya anugraha ho to bhI prakRti (rAjya ke saptAGgoM) ko prabhAvita nahIM karanA caahie| kisI kArya karane ke lie svAmI ne preraNA dI ho to apane se Upara ke bala kI apekSA karanI caahie| kopaprasAdajaizcitrairuktibhiH saJjJayAthavA / anuraktaM viraktaM vA jAnIyAcca prabhormanaH // 101 // sevaka sadaiva svAmI ke kopa aura prasannatA pradarzaka cihnoM se, vacana - vyavahAra athavA dUsarI kisI saMjJA se usakA mana prasanna hai yA nahIM - yaha jJAta karanA caahie| prasannaprabhulakSaNaM harSo dRSTe dhRtiH pArzve sthite vAsanadApanam / snigdhoktiruktakAritvaM prasannaprabhulakSaNam // 102 // sevaka ko dekhate hI mudita mana ho, pAsa rakhe, khar3A ho to Asana ke lie kahe, sasneha vacana bole, kahA huA kArya kare- ye saba prasanna svAmI ke lakSaNa haiM 1 ityamanantara virakta svAmIlakSaNaM -
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 : vivekavilAsa ApApekSAnAlApo maanhaanirdrshnm| doSoktirapradAnaM ca virktprbhulkssnnm|| 103 // saGkaTakAla para upekSA kare, sambhASaNa nahIM kare, mAna hAni kare, mu~ha nahIM dikhAe, doSa nikAlatA ho aura kucha nahIM de- ye aprasanna svAmI ke lakSaNa haiN| - doSeNaikena na tyAjyaH sevakaH sugunno'dhipaiH| dhUmadoSabhayAdvahniH kimu kenaapypaasyte|| 104 // svAmI ko cAhie ki kevala eka hI doSa dekhakara kabhI apane guNavAn sevaka kA tyAga nahIM kre| kabhI dhUe~ ke doSa se agni kA kauna tyAga karatA hai| athodyama prazaMsAmAha - balAdavicalaH thAghyo dhnaatpurusssnggrhH| asadapyaya'te vittaM purussairvyvsaayibhiH|| 105 // sevaka-pramukha jisameM balAdhikya ho aura jo kisI se vicalita nahIM ho sake, aisA manuSya prazaMsanIya hai| balI puruSoM kA saMgraha dravya hotA hai aura vaha dravya yadi pUrva meM na bhI ho to vyavasAyI puruSa udyama se upArjita kara sakate haiN| Azaya hai ki udyama se dhana milatA hai, dhana se yogya sevaka rakhe jA sakate haiM aura yogya vyaktiyoM kA bala ho to use koI vicalita nahIM kara sakatA aura aisA puruSa hI jaga meM stuti-pAtra hai| analpaiH kimaho jalpairvyavasAyaH zriyo mukhm| ardhyA zrIH sA ca yA vRddhathai dAnabhogakarI ca yaa|| 106 // isa prasaGga meM adhika kyA kaheM? vyavasAya hI lakSmI ke Agamana kA dvAra hai| isalie jisa lakSmI se dravya kI vRddhi, dAna aura bhoga- ye tInoM cIjeM sambhava hai, usa udyama-lakSmI kA avazya upArjana karanA caahie| lAbhAnusAreNabhogAdInAM bhAgaM vyavasAye nidhau dharma bhogayoH possypossnne| caturazcaturo bhAgAnAyasyaivaM niyojyet|| 107 // udyama-vyavasAya karate hue jo lAbha labdha ho catura puruSa ko usake cAra bhAga karane caahie| isameM se eka bhaNDAra meM rakhanA cAhie; dUsarA dharma-karma meM lagAe~; tIsarA bhogArtha rakhe aura caturtha bhAga ko kuTumba ke poSaNa meM lagAnA caahie| . nalAlayati yo lakSmI shaastriiyvidhinaamunaa| savyathaiva sa niHzeSa purussaarthbhisskRtH|| 108 // jo vyakti zAstra ke anusAra kathita vidhi se lakSmI kA lAr3a nahIM lar3AtA hai,
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dinacaryA nAmAkhyaM dvitIyollAsa: : 85 usa vyakti ko cAroM hI puruSArthoM (artha, dharma, kAma aura mokSa) se bahiSkRta arthAt puruSArtha vihIna samajhanA caahie| sA ca saJjAyate lakSmI rakSINA vyvsaaytH| prAvRSeNyapayovAhAdiva kaannkaamytaa|| 109 // jisa prakAra se varSAkAla ke megha se vanAraNya kI zobhA ati bar3ha jAtI hai, usI prakAra udyama-vyavahAra karane se lakSmI kI paryApta abhivRddhi hotI hai| puNyapuruSArtha prazaMsAmAha - vyavasAyo'pyasau puNya naipuNyasacivo bhvet| saphalaH sarvadA puMsAM vArisekAdiva drumH| 110 // jisa prakAra se jala sIMcane se koI vRkSa phalavAna hotA hai, vaise hI pUrvajanma ke puNyoM aura puruSArtha yA manuSya kI nipuNatA ke sAhacarya se vyavasAya saphala hotA hai| puNyameva muhuH ke'pi prmaanniikurvte'lsaaH| nirIkSya tadvatAM dvAri tAmyato vyavasAyinaH // 111 // loka meM prAyaH yaha dekhane meM AtA hai ki kitane hI pramAdI loga puNyAtmAoM ke ghara para bhaTakate hue vyApAriyoM ko dekhakara nitya hI puNya kA AdhAra, Azraya grahaNa karate haiN| . tadayuktaM yataH puNyamapi nirvyvsaaykm| sarvathA phalavannAtra kdaacidvlokyte|| 112 // yaha mata ayukta hai kyoMki puNya bhI sarvathA udyama ke abhAva meM saphala huA isa loka meM kisI bhI kAla meM dikhAI nahIM detA hai| dvAvapyetau tato lamyA hetu natu pRthkpRthk| tenaM kAryo gRhasthena vyvsaayo'nuvaasrm|| 113 // pUrvajanma meM arjita puNya aura apanA puruSArtha donoM hI lakSmI prApti ke kAraka haiM kintu inameM eka ke abhAva meM dUsarA svatantrataH lakSmI kA kAraNa nahIM ho sakatA hai| aise meM gRhasthajana ko nityaprati udyama meM saMlagna rahanA caahie| udyamavRkSasya phalaM kAle'ntramucitaM vastramamalaM sadanaM nijm| / artho'rthyApyAyakazcaita dvayavasAyataroH phlm|| 114 // sadaiva hI avasara para ucita bhojana karanA, avasarocita vastra pahananA, apanA
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 : vivekavilAsa gRha parizuddha rakhanA aura yAcakoM ko santuSTiprada dravya denA-ye udyama rUpa vRkSa ke phala jAnane caahie| ullAsopasaMharati - itthaM kila dvitiiytRtiiyprhraardhkRtymkhilmpi| ... hRdi kurvantaH santaH kRtyavidhau nAtra muhyanti // 115 // isa prakAra yahA~ sampUrNa dUsare prahara aura tIsare arddha prahara ke samagra kRtyoM kA varNana kiyA gayA hai| jo satpuruSa ina satkRtyoM ko hRdaya meM dhAraNa karate haiM ve karaNIya kRtyoM meM kabhI kiMkartavyavimUr3ha nahIM hote haiN| iti zrIjinadattasUri viracite vivekavilAse dinacaryAyAM dvitiiyollaasH||2|| isa prakAra zrI jinadatta sUri viracita 'vivekavilAsa' meM dinacaryA kA dvitIya ullAsa pUrA huaa|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsaH // 3 // athAgamanoparAntamupavizyAdi nirdezaM - bahiHstho'bhyAgato gehamupavizya kSaNaM sudhIH / kuryAdvastraparAvarta dehazaucAdi karma ca // 1 // sudhIra puruSa ko kahIM se Akara apane ghara meM kSaNabhara baiThanA caahie| isake bAda hI vastrAdi parivartana kara kAyA kI zuddhi ke lie snAnadi karma karane caahie| jIvaprabhedamAha - ---- sthUlasUkSmavibhAgena jIvAH saMsAriNo dvidhA / manovAkkAyayogaistAn gRhI hanti nirantaram // 2 // saMsAra meM do prakAra ke jIva kahe gae haiM- sthUla aura sUkSma / gRhastha manuSya sadaiva hI mana, vacana aura kAyA ke yoga se unakA hanana karate haiN| dharmabAdhakavastunAmAha peSaNI kaNDanI cullI gargarI vardhanI tathA / amI pApakarAH paJca gRhiNI dharmabAdhakAH // 3 // ghara meM cakkI, Ukhala, cUlhA, gAgara aura mArjanI yA jhADU- ina pA~ca vastuoM se pApotpAdana (bhI) hotA hai arthAt ye dharma ke kArya meM bAdhaka haiN| gaditosti gRhasthasya tatpAtakavighAtakaH / dharmaH savistaro buddhairazrAntaM taM samAcaret // 4 // ina pAtakoM kA nAzakartA kevalameva dharma hI hai| jJAnI logoM ne bahuta vistArapUrvaka pratipAdita kiyA hai / satpuruSoM ko ukta dharma kA nirantara samAcaraNa karanA caahie| dazalakSaNAtmakadharmaM dayA dAnaM damo devapUjA bhaktigurau kSamA / satyaM zaucaM tapo'steyaM dharmo'yaM gRhamedhinAm // 5 // -
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 : vivekavilAsa dayA, dAna, indriyadamana, deva pUjA, guru bhakti, kSamA, satya, pavitratA, tapasyA aura corI na karanA- ye dasa prakAra ke gRhasthoM ke dharma kahe gae haiN| ananyajanyaM saujanyaM nirmAyA madhurA girH| sAraH paropakArazca kramo dhrmvidaamym||6|| apane hRdaya meM sarvottama sajjanatA dhAraNa karanA, kapaTa rahita mIThe vacana kahanA, aura sArabhUta paropakAra karanA- yahI dharma ke jAnane vAle puruSoM kI rIti kahI hai| pApanAzopAyamAha - dInoddharaNamadroho vinyendriysNymau| nyAyyA vRttirmudutvaM ca dharmo'yaM piipmniicched||7|| . isI prakAra asahAya-dInajanoM kA uddhAra karanA, kisI ke sAtha matsarAcaraNa na karanA, vinaya rakhanA, indriyoM ko vaza rakhanA, nyAya ke mArga se calanA aura komalatA rakhanA- isa dharma se pApakA nAza hotA hai| kRtvA mAdhyAhnikI pUjAM nivezyAnAdi bhaajne| naraH svagurudevebhyo'nyadevebhyazca ddhaukyet||8|| vyakti ko madhyAhna kAla kI pUjA karake kisI pAtra meM annAdi rakhakara ghara meM aura guru, mandira meM pratiSThApita pratimA ke sammukha naivedya nivedita karanA, namana karanA caahie| tathA cAtithi satkAraM anAhUtamavijJAtaM / daankaalsmaagtm| jAnIyAdatithiM prAjJa etasmAdvayatyaye prm||9|| binA nimantrita kie hI dAna-avasara para jo anajAna vyakti Akara khar3e ho jAeM, sujJa puruSa ko unako atithi jAnanA cAhie aura yadi paricita ho to pAhunA, ; mehamAna hoNge| atithInarthino duHsthAn bhaktizaktyanukampainaH / kRtvA kRtArthAnaucityAdbhoktuM yuktaM mhaatmnaam||10|| mahAtmA puruSoM ko va atithiyoM ko bhaktipUrvaka, yAcaka ko zaktyAnusAra / aura asahAya ko dayA se deza-kAla ke anusAra dAna dekara phira svayaM bhojana karanA caahie| ---------------. * manu ne dazalakSaNAtmaka dharma isa prakAra batAyA hai- dhRtiH kSamA damo'steyaM zaucamindriyanigrahaH / 'dhIrvidyA satyamakrodho dazakaM dhrmlkssnnm|| (manusmRti 6, 92)
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ArtastRSNAkSudhAbhyAM yo vitrasto vA svamandiram / AgataH so'tithiH pUjyo vizeSeNa manISiNA // 11 // sujJa puruSa ko cAhie ki tRSNA aura kSudhA se pIr3ita aura bhayagrasta hokara apane dvAra para Ae logoM ko atithi tulya jAnakara unakA vizeSa sammAna - satkAra kare / atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsa : : 89 kovido vAthavA mUrkho mitraM vA yadi vA ripuH / nidAnaM svargabhogAnAmazanAvasare'tithiH // 12 // paNDita yA mUrkha, mitra yA zatru cAhe koI hoM, to bhI ve yadi bhojana ke avasara atithi hokara A jAe~ to ve svarga kA bhoga dene vAle haiM, aisA svIkAranA cAhie / na prazno janmanaH kAryo na gotrAcArayorapi / nA'pi zrutasamRddhInAM sarvadharmamayo'tithiH // 13 // apane dvAra para jo bhI atithi banakara AyA ho usase usake janma, kArya, gotra aura AcArAdi kA prazna nahIM karanA caahie| aise hI usake jJAna kI bhI pUchatAcha nahIM karanI caahie| atithi rUpa se AyA huA sarvadharmamaya hotA hai / tithi - parva - harSa - zokAstyaktA yena mahAtmanA / zrIbhadbhiH so'tithirjJeyaH paraH prAghUrNikA mataH // 14 // sAmAnyatayA jisa mahApuruSa ne tithi, parva, harSa, zokAdi saMsAra ke karma chor3a die hoM, usako paNDita puruSoM ko atithi jAnanA cAhie aura isase koI anya ho to use pAhunA jAnanA cAhie / * mandirAdvimukho yasya gacchatyatithipuGgavaH / jAyate mahatI tasya puNyahAnirmanasvinaH // 15 // yadi kabhI atithi apane dvAra se nirAza hokara lauTa jAtA hai, to manuSya cAhe jitanA jAnakAra ho to bhI usake puNya kI bar3I hAni hotI hai / atithiryasya bhanizI gRhAt pratinivartate / sa tasmai duSkRtaM datvA puNyamAdAya gacchati // 16 // jisake ghara se atithi AzA bhaGga hone ke kAraNa lauTa jAtA hai, vaha atithi usa gRhapati ko pApa dekara usakA puNya hara le jAtA hai / dAna mAhAtmyaM - vaiSNavadharmazAstra meM yaha zloka isa prakAra AyA hai- atithiryasya bhagnAzo gRhAt pratinivartate / tasmAt sukRtamAdAya duSkRtaM tu prayacchati // (viSNusmRti 67, 33 )
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 : vivekavilAsa ekataH kurute vAJchAM vAsavaH kiittikaanytH| AhArasya tato dakSairdAnaM deyaM zubhArthibhiH // 17 // eka ora jahA~ indra jaisA devarAja AhArApekSA karatA hai vahIM eka kITa bhI AhAra kI bAJchA karatA hai| isalie zubhArthI dakSapuruSa ko cAhie ki vaha avazya dAnAcaraNa kreN| kSudhApIDitamaphalaM kSudhAklIbasya jIvasya paJca nshyntysNshym| suvAsanendriyabalaM dharmakRtyaM ratiH smRti // 18 // jo vyakti kSudhA se pIr3ita ho usakI uttama vAsanA, indriyoM kA bala, dharma kA kRtya, citta kI samAdhi yA ekAgratA aura smRti- ina pA~coM cIjoM kA nAza hotA hai| anyadapyAha - devasAdhupura svaamisvjnvysnaadissu| grahaNe ca na bhoktavyaM satyAM zaktau vivekinaa||19||. ..-- vivekI vyakti ko devatA, sAdhu, pura svAmI yA nagara adhyakSa aura apane svajana inameM se kisI para bhI saMkaTa A par3e athavA sUrya-candra grahaNa hotA ho to bhojana nahIM karanA caahie| . piturmAtuH zizUnAM ca grbhinniivRddhoginnaam| prathamaM bhojanaM datvA svayaM bhoktvymuttmaiH||20|| uttama puruSoM ko pitA, mAtA, bAlaka, garbhavatI strI, vRddha manuSya aura rogIina sabako pahale bhojana dekara bAda meM svayaM bhojana karanA caahie| catuSpadAnAM sarveSAM dhRtAnAM ca tathA nRnnaam| cintAM vidhAyaM dharmajJaH svayaM bhuJjIta naanythaa||21|| . dharma ke jAnane vAle manuSya ko apane samasta pazuoM kI aura apane adhInastha manuSyoM kI sudha lene ke bAda hI bhojana karanA caahie| anAvudIrNe jAtAyAM bubhukSAyAM ca bhojnm| AyurbalaM ca varNaM ca saMvardhayati dehinaam||22|| . jaba jaTharAgni pradIpta ho aura khAne kI icchA ho tabhI bhojana karane se manuSya kA AyuSya, bala aura zarIra kI kAnti bar3hatI hai| * yAjJavalkyasmRti meM AyA hai ki bAlakoM, vivAhita kanyA, rogI, garbhANI, Atura, kanyA, atithi, sevaka ko bhojana karavAne ke bAda hI svayaM bhojana karanA cAhie-bAlaM suvAsinIvRddhagarbhiNyAturakanyakAH / sambhojyAtithibhRtyAMzca dampatyoH shessbhojnm|| (yAjJavalkya. 1, 105)
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsa: : 91 ajIrNejAyate tridoSaM - ajIrNe punarAhAre gRhyamANaH prkopyet| vAtaM pittaM tathA zreSma doSamAzu shriirinnaam||23|| yadi ajIrNa ho gayA ho aura punaH AhAra kara liyA jAe to vyakti ko vAta, pitta, aura kapha- ina tInoM doSoM kA prakopa ho jAtA hai| rogotpatiH kilAjIrNAccaturdhA tatpunaH smRtm| rasazeSAmaviSTabdha vipkvaadivibhedtH||24|| jo khAyA huA ho yadi vaha pacatA nahIM ho to vaha ajIrNa kahalAtA hai| saba rogoM kI utpatti ajIrNa se hotI hai| vaha ajIrNa rasa-zeSa, Ama, viSTabdha aura vipakva- aise cAra prakAra kA hotA hai aura dUsare bhI ajIrNa ke prakAra kahe haiN| doSasya bhedalakSaNaM rasazeSa bhavejammA smudraarstthaamke| - aGgabhaGgaza viSTabbe dhUmodgAro vipakkataH // 25 // yadi rasazeSa ajIrNa ho to vyakti ko jamhAiyA~ AtI haiM, Ama ajIrNa huA ho to DakAreM AtI haiM, viSTabdha ajIrNa huA ho to zarIra TUTatA hai aura vipakva ajIrNa ho to dhUmra bAhara giratA ho, aisA pratIta hokara DakAra Ate haiN| . tasyopacAramAha nidrAnuvamanasveda jlpaanaadikrmbhiH| sadA pathyavidAM tAni shaantimaayaantynukrmaat||26|| yadi rasazeSa ajIrNa ke lakSaNa ho to (bhojana pUrva) so rahanA caahie| Ama ajIrNa ho to vamana kare; viSTabdha ajIrNa ho to pasInA kare aura vipakva ajIrNa ke lakSaNa ho to jalapAna karanA caahie| ina pathyocAra ke jAnakAra manuSya ukta cAroM prakAra ke ajIrNoM kA ina upAyoM se kramazaH nidAnopacAra pAte haiN| anyadapyAha svasthAnastheSu doSeSu jIrNe'bhyavahRte punH| syAtAM spaSTau zakRnmUtra vegau vaataanulomytH||27|| deha meM vidyamAna kapha, vAta aura pitta-ye tInoM doSa yadi apane-apane sthAna para hoM to, aura khAyA huA pAcana ho, taba zarIrastha vAyu anuloma (sIdhI gati vAlA) hone se mala-mUtra apane svAbhAvika vega se hote haiN| . srotomukhahadudgArA vizuddhAH syuH kssnnaattthaa| paTutvalAghave syAtAM tthendriyshriiryoH||28||
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 : vivekavilAsa yadi ajIrNAdi vikAra na ho to mala-mUtra tyAga karane ke bAda kSaNabhara meM nAsikA Adi zarIra ke chidra aura hRdaya zuddha hotA hai| DakAra durgaMdha rahita aura binA rasa ke zuddha Ate haiM aura zarIra va indriyA~ halkI va apanA svAbhAvika kArya karane meM tatpara hotI haiN| bhojanavidhi atiprAtazca sandhyAyAM rAtrau kutsanatha vrjn| savyAyau dattapANizca nAdyAtpANisthitaM tthaa||29|| subaha kA samaya ho to bahuta zIghra, sandhyAkAla ko, rAtri ko, anna kI nindA karate, rAste jAte, vAma pA~va para hAtha rakhakara aura khAne kI vastu vAma hAtha meM lekara bhojana nahIM karanA caahie| sAkAze sAtape sAndhakAre dramatale'pi c| kadAcidapi nAzrIyA dUvIkRtya ca trjniim||30|| kabhI muktAkAza sthala meM, dhUpa meM, andhere meM, vRkSa ke nIce aura tarjanI aGgalI U~cI karake bhojana nahIM karanA cAhie, yaha doSa hai| adhautamukhahastAMhirnanazca mlinaaNshukH|| savyena hastenopAttasthAlo bhuJjIta na kcit||31|| kabhI muMha, hAtha aura pA~va dhoye binA, nagnAvasthA meM, gande vastra pahanakara aura vAma hAtha se thAlI pakar3akara bhojana nahIM karanA cAhie, yaha anucita hai| ekavastrAnvitazcAI vAsA vessttitmstkH| apavitro'tigAddhayazca na bhuJjIta vickssnnH||32|| jJAnI puruSa ko kabhI eka vastra pahanakara athavA bhIgA vastra dhAraNakara, vastra se sira lapeTa kara, deha ke apavitra hote hue aura khAne kI vastu para bahuta hI lAlaca rakhate bhojana nahIM karanA caahie|" upAnatsahito vyagracittaH kevlbhuusthitH| paryastho vidigyAmyAnano naadyaatkRshaasnH||33|| * kUrmapurANa meM kahA gayA hai ki na andhakAra meM, na AkAza ke nIce aura na devasthAna meM hI bhojana kre| eka vastra pahanakara, savArI yA zayyA para baiThakara, binA jUte utAre aura haMsate hue tathA rote hue bhI bhojana nahIM karanA cAhie-nAndhakAre na cAkAze na ca devAlayAdiSu // naikavastrastu bhuJjIta na yAnazayanasthitaH / na pAdukAnirgato'tha na hasan vilapannapi / / (kUrma. uparibhAga 19, 22-23) **mArkaNDeyapurANa meM AyA hai ki binA nahAye, binA baiThe, anyamanasya hokara, zayyA para baiThakara yA leTakara, kevala pRthvI para baiThakara, bolate hue, eka vastra pahanakara tathA bhojana kI ora dekhane vAle manuSya ko na dekara kadApi bhojana nahIM kareM- nAsnAto naiva saMviSTo na caivAnyamanA naraH ||n caiva zayane noAmupaviSTo na shbdkRt| na caikavastro na vadan prakSatAmapradAya ca // (mArkaNDeya. 34, 59-60) .
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsaH : 93 jUte pahane hue, caJcala citta, kevala bhUmi para baiThakara, palaMga para baiThakara, Agneya, nairRtya, vAyavya, IzAna- ina cAroM vidizAoM aura dakSiNa dizA kI ora mu~ha rakhakara athavA gande bartana meM kabhI bhojana nahIM karanA caahie| varjitAhAravicAraM - Asanasthapado nAdyAccaNDAlaizca niriikssitH| patitaizca tathA bhinne bhAjane maline'pi ca // 34 // isI prakAra kabhI Asana para pA~va dekara, cANDAla aura dharmabhraSTa puruSoM ke dekhate hue aura khaNDita athavA malIna bartana meM AhAra grahaNa nahIM karanA caahie| amedhyasambhavaM nAdyA dRSTaM bhruunnaadighaatkaiH| rajasvalAparispRSTamAghAtaM gozvapakSibhiH // 35 // apavitra vastu se taiyAra cIja nahIM khAnI caahie| garbha, strI, bAlaka ityAdi kI hatyA karane vAle dvArA dekhA huA, rajasvalA strI kA sparza kiyA huA, gAya, kutte aura pakSiyoM kA sUMghA huA bhojana bhakSaNa nahIM karanA caahie| ajJAtAgamamajJAtaM punaruSNIkRtaM tthaa| yuktaM cabacabacAzabdai dyaadvktrvikaarvaan||36|| AhAra kiyA jAne vAlA anna kahA~ se AyA huA hai ? aisA jAne binA aura jisakA nAma bhI nahIM jAnate hoM aura do bAra garma kiyA huA anna kabhI nahIM khAnA caahie| aise hI bhojana karate samaya 'caba-caba' zabda nahIM karanA caahie| mu~ha Ter3hAkara athavA kisI taraha ceharA vakra dIkhe, aisA bhojana ke samaya nahIM karanA caahie| bhojanakAle svajanAnimantrite AhvAnotpAditaprItiH kRtdevbhidhaasmRtiH| same pRthau ca nAtyucce niviSTo viSTare sthire||37|| mAtRSvastrambikAjAmibhAryAdyaiH pkvmaadraat| zucibhirbhuktavadbhizca dattamadyAjanaiH saha // 38 // suvijJa vyakti ko cAhie ki apane pAsa meM rahate hue logoM ko bulAkara, prIti utpAdita karake, bhagavannAma smaraNakara aura ikasAra, gaharA aura adhika U~cA nahIM ho aise Asana para baiThakara mausI, mAtA, bahina yA apanI strI ke hAthoM taiyAra kiyA gayA aura pavitra tathA khAkara tRpta hue logoM kA parosA huA anna apane bhAI - --- -- -- - -- --- - - -- -- -- -- * ukta donoM zloka yAjJavalkyasmRti ke mata se tulanIya hai- zuktaM paryuSitocchiSTaM zvaspRSTaM ptitekssitm|| udakyAspRSTasaGghaSTaM paryAyAnaJca vrjyet|| goghrAtaM zakunocchiSTaM padA spRSTazca kAmataH // (yAjJavalkya. 1, 166-167 tulanIya garuDapurANa AcAra. 96, 64)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 : vivekavilAsa ke sAtha baiThakara khAnA caahie| kukSibharina kaH ko'tra vahvAdhAraH pumAn pumaan| tatastatkAlamAyAtAn bhojyedvaandhvaadikaan||39|| . isa saMsAra meM apanI udarapUrti kauna nahIM karatA? isalie jo bahuta logoM kA AdhArabhUta ho vahI puruSa kahalAtA hai| isase bhojana ke avasara para Ae hue apane sage sambandhiyoM ko aura dUsare logoM ko bhI avazya bhojana para nyautanA caahie| datvA dAnaM supAtrAya smRtvA vA shrddhyaanvitm| .. ye'zranti te narA dhanyAH kimaanainraadhmaiH||40|| jo vyakti supAtra ko dAna dekara athavA supAtra kA saMyoga nahIM ho to zraddhA se, bhAvanApUrvaka bhojana karatA hai, vaha dhanya hai| anyatra apanA hI peTa bharane vAle adhamAdhamoM ke hAthoM se kyA koI uttama kArya hogA, yaha vicAra karanA caahie| jJAnayuktaH kriyAdhAraH supaatrmbhidhiiyte| dattaM bahuphalaM tatra dhenukssetrnidrshnaat||41|| jJAnI aura kriyApAtra sAdhu ho to vaha supAtra kahA jAtA hai| jisa prakAra alpAvadhi kI prasUtA gAya kA khilAnA aura uttama kheta meM buvAI karanA lAbhaprada hotA hai, vaise hI supAtra ko AhArAdi die jAne se paryApta phala milatA hai| . kRtamaunamavakrAGgaM vhddkssinnnaasikm| kRtabhakSyasamAghrANaM htdRgdossvikriym||42|| nAtikSAraM na cAtyamlaM nAtyuSNaM naatishiitlm| . nAtizAkaM nAtigaulyaM mukhrockmucckaiH| 43 // susvAdavigatAsvAda vikthaaprivrjittm| . zAstravarjitaniHzeSAhAratyAga mnohrm||44|| bhakSyapAlananirmuktaM naatyaahaarmnlpkm| prativastupradhAnatvaM sngklpaasvaadsundrm||45|| suvijJa puruSa kI dAhinI nAsikA bahate samaya mauna rahakara, zarIra ke saba avayava sama rakhakara, khAne kI vastu sUMghakara aura dRSTi doSa TAlakara, na to bahuta khArA, na bahuta khaTTA, na bahuta garma, na bahuta ThaMDA, na bahuta zAkavAlA, na bahuta mIThA ho; pramANa se nyUnAdhika nahIM ho, zAstra meM varjita vastu se aura jisa vastu ke tyAga kI pratijJA lI ho, usa vastu se rahita, jisameM DAlI gaI saba vastue~ zreSTha aura acchI taraha pakAne se jinakA svAda bahuta manohara ho aisA, mu~ha ko adhika ruci utpannakartA anna, svAdiSTha vastu kI prazaMsA aura nirasa vastu kI nindA chor3akara bhojana karanA caahie|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsa : : 95 bhojanakAle jalapAnaM ---- piyannamRtapAnIya mardhabhukte mahAmatiH / bhuJjIta varjayannante chatrAhvaM puSphalaM jalam // 46 // bhojana jaba AdhA kara cuke taba jala pAnI caahie| isa prakAra jalapAna karanA amRtapAna ke samAna hai aura bhojanAnta meM bahuta pAnI nahIM pInA caahie| yaha jalapAna viSapAna ke samAna kahA jAtA hai / snigdhamadhuraprAkbhakSyate tadartha nirdezamAha - susnigdhamadhuraiH pUrvamazrIyAdanvitaM rasaiH / dravAmlalavaNairmadhye paryante kaTutiktakaiH // 47 // bhojana ke pahile acchI prakAra se snigdha (ghRta, telamaya) aura madhura padArtha (miSThAnna) khaae| bIca meM khaTTI vastue~ khAnI cAhie aura anta meM kar3ave aura tikta vastuoM ko grahaNa kare / * lavaNAhArArtha nirdezaM - nAmizraM lavaNaM grAhyaM naiva kevalapANinA / rasAnapi na vairasya hetUnsaMyojayenmithaH // 48 // kevala namaka grahaNa nahIM karanA caahie| kevala hAtha se namaka nahIM lenA caahie| jisase vastu virasa ho jAe vaise madhurAdi rasa kI paraspara milAvaTa nahIM karanI cAhie / tyajetkSAraprabhUtAnnamanna dagdhAdikaM tyajet / kITAsthipramukhairyuktamucchiSTaM cAkhilaM tyajet // 49 // jisa AhAra meM kSAra (namaka) adhika DAla diyA gayA ho aura jalA huA, barAbara nahIM car3hA huA, kITAdi jIvoM aura haDDI ityAdi se mizrita tathA kisI kA ucchiSTa (jhUThA ) anna- ina sabako chor3a denA cAhie / pazvAdInAM dugdhopayogavicAramAha - dhenvA navaprasUtAyA dazAhAntarbhavaM payaH / AraNyakAvikauSTraM ca tathaivaikazaphaM tyajet // 50 // nava prasUtA gAya kA dUdha 10 dina taka prayoga meM nahIM le / vanya jIvoM kA dUdha, viSNupurANa meM bhI AyA hai ki pahale mIThA padArtha, bIca meM namakIna va khaTTI tathA bAda meM kar3ave va tikta padArthoM ko khAnA cAhie-- azrIyAttanmayo bhUtvA pUrvaM tu madhuraM rasam / lavaNAmlau tathA madhye kaTutiktAdikAMstataH // (viSNu. 3, 11, 87 ) garuDapurANa meM yahI mata isa prakAra AyA hai-- pUrvaM madhuramanIyAt lavaNAnnau ca madhyataH / kaTutiktakaSAyAMzca payazcaiva tathAntataH // ( AcAra. 205, 144)
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 : vivekavilAsa bher3oM, U~TanI aura samasta eka khura vAle pazuoM kA dUdha grahaNa nahIM karanA caahie| AhArAt nimittavicAraM niHsvAdamannaM kaTu vA hRdyamapyazrato ydi| tatsvasyAnyasya vA kaSTaM mRtyuH svasyArucau punH| 51 // - yadi kabhI aisA ho ki miSThAnna khAte hue bhI vaha svAda rahita yA kaTu lage to usase apane ko athavA dUsare kA kaSTa hotA hai| isI prakAra yadi uttama annAhAra karate samaya bhI aruci utpanna ho to apanI mRtyu kI athavA maraNa tulya kaSTa kI AzaGkA jAnanI caahie| bhojanAnantaraM sarvarasaliptena paanninaa| ekaH pratidinaM peye jalasya culuko'ngginaa| 52 // vyakti ko bhojana kara cukane ke bAda saba rasa se bhare hue hAtha se eka cullU jala pratidina pInA caahie| na pibetpazuvattoyaM pItazeSaM ca vrjyet| tathA nAJjalinA peyaM payaH pathyaM mitaM ytH||53|| pAnI kabhI pazu ke samAna nahIM pInA caahie| kisI ke pIne bAda ucchiSTa jala ko nahIM pie~ aura aJjali se bhI pAnI nahIM pInA cAhie kyoMki pAnI apekSAnusAra hI pIne kA nirdeza hai|" kareNa salilATTaiNa na gaNDau nAparaM krm| nekSaNe ca spRzetkintuspaSTavye jAnunI shriye||54|| bhojana ke uparAnta bhIge hue hAtha se donoM kapola, dUsarA hAtha aura donoM netra- inako sparza nahIM karanA cAhie apitu kalyANa ke lie apanI piNDaliyoM ko 'sparza karanA caahie| . uktaM ca - 'mA kareNa karaM pArtha mA gallau mA ca ckssussii| jAnunI spRza rAjendra! bhartavyA bahavo ydi'||5|| ------------- * manu kA mata hai nava byAMta gAya kA dUdha dasa dina taka varjita hai, UMTanI, eka khura vAle pazu (ghor3I Adi), bher3a, garbhiNI, jaMgalI pazu, strI evaM mare hue bachar3e vAlI gAya kA dUdha nahIM pInA cAhie * - anirdazAyA goH kSIramauSTramaikazaphaM tthaa| AvikaM sandhinIkSIraM vivatsAyAzca go: pyH|| (manusmRti ___5, 8 tulanIya yAjJavalkyasmRti 1, 170 tathA gautamasmRti 17) **suzruta kA mata hai ki aJjali se jala nahIM pie- nAJjalipuTenApa: pibet| (suzruta. cikitsA. 24, 98) isI prakAra jala meM muMha lagAkara pazu kI bhA~ti jala pIne kI manAhI hai-na vAmahastenaikena pibedakoNa vA jlm|| (nAradapurANa pUrva. 26, 36 tathA padmapurANa svarga. 55, 74)
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsaH : 97 yaha kahA bhI gayA hai- 'he rAjAdhirAja arjuna! tujhe bahuta se vyaktiyoM kA poSaNa karanA ho, to bhojana ke bAda bhIge hAtha se donoM gAloM ko, dUsare hAtha ko aura donoM netroM kA sparza mata karo parantu piNDalI va jaGghA ko sparza karanA caahie| tathA ca bhojanavyavahAraM-.. samAnAM jAtizIlAbhyAM svsaamydhikysNspRshaam|| bhojanAya gRhe gacchedgacchedveSavatAM na tu||56|| jo jAti aura zIla-AcAra se apanI barAbarI kA ho aura apane ko apane barAbara athavA apane se bhI adhika siddha karatA ho usake yahA~ para bhojana ke lie jAnA ucita hai parantu jo apane virodhI hoM, unake yahA~ bhojana vyavahAra nahIM kre| . mumUrSuvadhyacaurANAM kulttaalinggivairinnaam| bahuvairavatAM kalpapAlocchiSTAnabhojinAm / / 57 // kukrmjiivinaamugrptitaasbpaayinaam| raGgopajIvivikRti saanybhrtRkyossitaam||58|| dharmavikrayiNAM raajmhaajnvirodhinaam| svayaM haniSyamANAnAM gRhe bhojyaM na jAtu cit||59|| mauta ke kinAre Ae hue, rAjAdi kA vadha karane yogya hue, cora, kulaTA, kumArgI, liGgadhArI, vairI, jisake bahuta zatru hoM, madya vikretA, ucchiSTi yA jhUThA anna khAne vAle, kukarma karake apanA bharaNa-poSaNa karane vAle, ugra svabhAvI, pApI, raMgajIvI, do pati vAlI strI, dharma vikretA (bAta-bAta meM zapatha khAne vAle), rAjA aura mahAjana ke vairI, jisase bhaviSya meM apanI hAni kI AzaGkA, madyapeyI aura mahApAtaka se patita hue manuSyoM ke ghara kisI bhI samaya bhojana nahIM karanA caahie| tatra zalAkAnimittamAha - bhojanAnantaraM yAcyaM shlaakaadvymaadraat| yadyekA patitA bhUmAvAyurvittaM ca hiiyte|| 60 // bhojana ke bAda AdarapUrvaka do salAiyA~ (dA~toM kI saphAI ke lie) mA~ganI caahie| unameM se yadi eka nIce gira jAe to vyakti ke AyuSya aura dravya kI hAni jAnanI caahie| yAjJavalkya kA mata hai- kadaryabaddhacaurANAM kliivrnggaavtaarinnaam| vainnaabhishstvaadhussygnnikaagnndiikssinnaam| cikitsakAturakruddhaeNcalImattavidviSAm // krUrograpatitavrAtyadAmbhikocchiSTabhojinAm / avIrAstrIsvarNakArastrIjita graamyaajinaam| zastravikrayikaritantuvAyazvavRttinAm / / nRshNsraajrjkkRtghnvdhjiivinaam| cailadhAvasurAjIvasahopa pativezmanAm // pizunAnRtinocaiva tathA ckrikbndinaam| eSAmannaM na bhoktavyaM somvikryinnstthaa| (yAjJavalkya.1, 161-165)
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 : vivekavilAsa anyadapyAha - ---- bhojanAnantaraM vAmakaTistho ghaTikAdvayam / zayIta nidrayA hInaM pUrvaM padazataM vrajet // 61 // bhojana karane ke bAda pahale 100 kadama TahalanA cAhie aura bAda meM do ghar3I bAyIM karavaTa se nidrA lene ke binA sonA cAhie / aGgamardananIhAra bhArotkSepopavezanam / snAnAdyaM ca kiyatkAlaM bhuktvA kuryAnna buddhimAn // 62 // buddhimAn ko bhojana karane ke bAda thor3I dera taka aGga mardana (masAja) aura nihAra (malamUtra kA tyAga ) nahIM karanA caahie| isI prakAra bhAra nahIM uThanA caahie| baiThe nahIM rahanA cAhie aura snAnAdi kriyAe~ bhI nahIM karanI caahie| prasaGgAnusAreNa ghaTikAyantralakSaNaM - * daza tAmrapalAvarte pAtre vRttIkRte sati / vidhAtavyaH samutsedho ghaTikAyAM SaDaGgulaH // 63 // viSkambhaM tatra kurvIta pramANe dvAdazAGgulaH I SaSTyambhaH palapUreNa ghaTikA sadbhiriSyate // 64 // ( yugmam ) (jalaghar3I nirmANa ke lie) dasa pala (40 tolA ) tA~be kA golAkAra pAtra taiyAra kre| isakI U~cAI chaha aGgula rakhe aura vistAra (pUrNa vyAsa) bAraha aGgula kA kalpita kare jisameM sATha pala (240 tolA ) jala DAlane se bhara jaae| (isa prakAra banA huA yaha pAtra pAnI bhare pAtra meM rakhane se eka ahorAtra yA 24 ghaNTe meM sATha bAra DUba jAegA) isa prakAra se vidvAnoM ne ghaTikA kA pramANa kahA hai| meSAdInAM dhruvAGpramANAnusAreNa ghaTikAjJAnaM - catuzcatvAriMzadatho triMzattadardhaviMzatI / paJcadaza trizadapi catvAriMzaccaturyutAH // 65 // SaSTiH sadvAdazA SaSTirazItizca dvisaptatiH / SaSTirmeSAdiSu jJeyA dhruvAGkAH zatasaMyutAH // 66 // raviM dakSiNataH kRtvA jJAtvA chAyApadAni ca / taiH pAdaiH saptasaMyuktairbhAgaM kRtvA dhruvAGkataH // 67 // nAradasaMhitA meM ghaTikAyantra kI vidhi isI prakAra AI hai - SaDaGgulamitotsedhaM dvAdazAGgulamAyatam // kuryAt kapAlavattAmrapAtraM taddazabhiH palaiH / pUrNa SaSTirjalapalaiH SaSTirmaJjati vAsare // mASamAtratryaMzayutaM svarNavRttazalAkayA / caturbhiraGgulairApastathA viddhaM parisphuTitam // kAryeNAbhyadhikaH SaDbhiH palaistAmrasya bhaajnm| dvAdazaM mukhaviSkambha utsedhaH SaDbhiraGgulaiH // svarNamAsena vai kRtvA caturaGgulakAtmakaH / madhyabhAge tathA viddhA nADikA ghaTikA smRtA // ( nArada. 29, 86-90)
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsa : : 99 labdhAGke ghaTIsaGkhyAM vijAnIyAdbudhaH sadA / pUrvAhNe gatakAlasya zeSasya tvaparAhNake // 68 // (caturbhiH kalApam ) meSAdi rAziyoM ke dhruvAGka ke anusAra ghaTikAnayana kI vidhi isa prakAra hai| meSa se kramaza: sUrya kI bAraha rAziyoM ke 144, 130, 115, 120, 115, 130, 144, 160, 172, 180, 172 aura 160 - ye dhruvAGka jAnane caahie| sUrya ko dAhinI ora rakhate hue apanI chAyA nApanI caahie| chAyA kA jitanA pramANa AyA ho, usa saMkhyA meM sAta bar3hAe~ aura usa aGka se jisa rAzi kA sUrya ho usa rAzi ke dhruvAGka ko bhAga denA / jo saMkhyA labdha ho, vaha ghar3I hogI / madhyAhna ho, vahA~ taka gata kAla kI ghaTI saMkhyA jAnanI cAhie aura madhyAhna ke bAda zeSa rahe dina kI ghaTI saMkhyA jAnanI caahie| AhArakAle vizeSamAha - -- mitrodAsInavidveSi maye'mutra jagattraye / bhavatyabhyavahAryeSu viSAzeSo'pi karhicit // 69 // isa jagata meM tIna prakAra ke loga haiM- mitra, udAsIna aura zatru / AhArakAla ke avasara para isa prakAra ke vyaktiyoM kA dhyAna rakhanA caahie| dhyAna nahIM rakhane para viSAdi ke prayoga hone kI sambhAvanA rahatI hai| dhImantaH svahitAH samyagamIbhirlakSaNaiH sphuTam / prayuktamaribhirguptaM viSaM jAnanti tadyathA // 70 // apanI hitaicchA rakhane vAle buddhimAn loga zatru dvArA kisI AhAra yogya vastu meM milAe gae viSa ke lakSaNoM ko jAna sakate haiN| isakI vidhi Age dI jA rahI haisvarAkSArthe khAdyAnne viSalakSaNaM * ---------- avikledyaM bhavedannaM pacyamAnaM viSAnvitam / cirAcca pacyate sadyaH pakkaM paryuSitopamam // 71 // yaha dhyAna meM rakhanA cAhie ki viSayukta anna pakAte samaya bhigoyA huA hI nahIM rahatA hai / pakate hue bahuta samaya lagatA hai aura pakAyA bhI jAe to zIghra bAsI jaisA bhI ho jAtA hai| 1 stabdhamUSpavinirmuktaM picchilaM candrikAnvitam / varNagandharasAnyatva dUSitaM ca prajAyate // 72 // prasUri kRta trailokyajyotiSazAstra meM siMha, dhanu va kumbha rAziyoM ke dhruvAGka 90, karka ke 121 aura zeSa rAziyoM ke dhruvAGka kramazaH 105 -105 kahe gae haiM jo milAkara 1231 hote haiMsiMhadhanurghaTA sarve navatiH saMkhyakA matAH / zatasaMkhyA bhavet karkastvekaviMzatimizritaH // paJcottarazataM zeSA meSAdaya udAhRtAH / rAzInAM dvAdazazatonyeka triMzacca piNDakaH // (trailokyajyotiSa meM cUr3AmaNidvAreNArghakANDe 134-135)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 : vivekavilAsa stabdha jaisA, vASpa rahita, andara se pAnI chor3atA huA, candrikA vAlA aura jisakA varNa, gandha aura rasa svAbhAvika rUpa ke viparIta ho gae, aisA bhojana viSayukta hai, aisA jAnanA caahie| saviSANi kSaNAdeva zuSyanti vynyjnaanypi| .. kvAthe tu dhyAmatA phenaH sImantA bubudaastthaa||7||..... viSayukta vyaJjana (avaleha, coSya, peyAdi) kSaNa mAtra meM sUkha jAte haiM aura yadi jahara vAlA ubAlA liyA ho to vaha kAlA par3a jAtA hai, phena Ate haiM, dhAriyeM par3a jAtI haiM aura budabude uThate hue dikhAI dete haiN| jAyante rAjayo nIlA rase kSIre ca lohitaaH| syurmadyatoyayoH kRSNA dadhi zyAmAstu raajyH||74|| yadi rasAdi peya padArtha meM viSa ho to nIla varNa kI dhAriyA~ par3atI haiN| dUdha meM ho to lAla varNa kI dhAriyA~, madya yA pAnI meM ho to kAlI dhAriyoM par3atI haiM aura dahI meM ho to zyAma varNa kI dhAriyA~ dikhAI dene lagatI haiN| taLe tu nIlapItA syAtkapotAbhA tu mstuni| .. kRSNA sauvIrake rAjighRte tu jlsnnibhaa||75|| yadi viSa mizrita chAcha ho to usameM nIla jaisI aura pIlI dhAriyA~ par3atI haiN| mastu (dahI kI tarI) meM ho to kapota varNa jaisA usa para A jAtA hai| kaoNjI meM kAlI aura viSayukta ghRta para jala jaisI dhAriyA~ par3atI haiN| phalauSadhAdInAM parIkSaNaM dravauSadhe tu kapilA kSaudre ca kapilA bhvet| tailai'ruNA vasAgandhiH pAka Ane phale kssnnaat||76|| yadi pravAhI auSadha aura zahada viSayukta ho to unameM kapila rekhAe~ par3atI haiM, tela meM viSa ho to lAla dhAriyA~ aura vasA jaisI durgandha AtI hai| isI prakAra kacce AmAdi phala meM viSa ho to ve phala tatkAla pakatA hai| sapAkAnAM phalAnAM ca prakopaH sahasA tthaa| jAyeta mlAnirArdrANAM saGkocazca vissaadih||77|| isI prakAra yadi paripakva phaloM meM viSa ho to ve turanta phaTa jAte haiM, sar3a bhI * matsyapurANa meM viSayukta padArthoM ke lakSaNa evaM unase bacAva ke upAyoM kA varNana isI prakAra se huA hai| yathA- vyApanarasagandhaM ca candrikAbhistathA yutam // vyaJjanAM tu zuSkatvaM dravANAM buddodravaH / sasaindhavAnAM dravyANAM jAyate phenmaalitaa|| zasyarAjizca tAmrA syAtrIlA ca pystthaa| kokilAbhA ca madyasya toyasya ca nRpottama // dhAnyAmlasya tathA kRSNA kapilA kodravasya c| madhuzyAmA ca takrasya nIlA pItA tathaiva ca // (matsya. 219, 23-26)
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsaH : 101 jAte haiM aura harI sabjI Adi vastu meM viSa ho to vaha kumhalAkara sikur3a jAtI haiN| zuSkANAM zyAmatApyevaM vaivaNyamradimA punaH / karkazAnAM mRdUnAM ca kAThinyaM jAyate viSAt // 78 // yadi zuSka phaloM meM viSa ho to ve kAle aura vivarNa ho jAte haiN| kaThora phala viSa mulAyama ho jAte haiM aura mulAyama phala kaThora ho jAte haiM / mAlyAstaraNe viSalakSaNaM - mAlyAnAM mlAnatA svalpo vikAso gandhahInatA / syAdvayAmamaNlatvaM ca saMvyAnAstaraNe viSAt // 79 // khAdyAnnAdi kI bhA~ti yadi puSpahAra viSayukta hoM to ve zIghra murajhA jAtI haiM, barAbara khilatI pratIta nahIM hotIM aura sugandhahIna ho jAtI haiN| or3hane-bichAne ke vastra, kavacAdi viSa vAle hoM to una para kAle dhabbe par3a jAte haiN| maNilohamayAnAM ca pAtrANAM maladigdhatA / svarNarAgaprabhAsparza gauravastrehasaMkSayaH // 80 // viSayukta ratna aura dhAtu ke martabAna maile ho jAte haiM aura suvarNa ke pAtra hoM to viSa se varNa, camaka, komala sparza guratva aura snehana jaise saba guNa lupta ho jAte haiN|* : viSAhAroparAntazarIralakSaNaM - dantAnAM zAtanaM romapakSmaNAM ca bhavedviSAt / sandehe tu parIkSeta tAnyagnyAdiSu tadyathA // 81 // viSa se vyAkti ke dA~ta, zarIra aura bhoMha ke keza- ye tInoM gira jAte haiM / viSa prayoga kA saMzaya ho to viSayukta vastu agni Adi meM DAlakara usakI parIkSA karanI cAhie / annaM hAlAhalAkIrNaM prApya vaizvAnaro bhRzam / ekAvartastathA rUkSo muhuzcaTacaTAyate // 82 // indrAyudhamivAneka vaNAvAlA dadhAti ca / sphuratkuNapagandhizca mandatejAzca jAyate // 83 // yadi viSayukta annAdi padArtha agni meM DAlA jAe to usakI jvAlA bhraMza hotI dikhAI detI hai aura usameM se 'caT - caT' jaise zabda nikalate haiN| yadi viSa vAlI * tulanIya -- ghRtasyodakasaGkAzA kapotAbhA ca mastunaH / haritA mAkSikasyApi tailasya ca tathAruNA // phalAnAmapya pakvAnAM pAkaH kSipraM prajAyate / prakopAzcaiba pakvAnAM mAlyAnAM mlanatA tathA // mRdutA kaThinAnAM syAnmRdUnAM ca viparyayaH / sUkSmANAM rUpadalanaM tathA caivAtiraGgatA // zyAmamaNDalatA caiva vastrANAM vai `tathaiva ca / lauhAnAM ca maNInAM ca malapaGkapadigdhatA // anulepanagandhArnA mAlyAnAM ca nRpottama / vigandhatA ca vijJeyA varNAnAM mlanatA tathA / pItAvabhAsatA jJeyA tathA rAjan jalasya tu // (tatraiva 219, 27-31)
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 : vivekavilAsa agni meM DAlI jAegI to indradhanuSa jaise nAnA varNa yukta usakI jvAlA ho jAtI hai| mRta kalevara jaisI usameM se durgandha uThatI hai aura usakA teja bhI manda ho jAtA hai| ziro'rtiH pInasaH zreSmA lAlA nynyostthaa| AkulatvaM kSaNAdroma hrssstddhuumsevnaat||84|| viSamaya vastu ke dhuMe se siradarda hotA hai, zleSmA va kapha bar3ha jAtA hai, A~kha se pAnI Tapakane lagatA hai, AkulatA bar3hatI hai aura kSaNabhara meM romAJca hotA pratIta hotA hai| viSadasya parIkSaNaM viSaduSTAzanAsvAdAtkAkaH kSAmasvaro bhvet| lIyate makSikA nAtra nilInA ca vipdyte||85|| viSa mizrata anna ko cakhane para gale meM kAka kA pardA baiTha jAtA hai| usa anna para makkhiyA~ nahIM baiThatIM aura yadi baiTha bhI jAe to mara jAtI haiN| annaM saviSamAghrAya bhRGgaH kUjati caadhikm| sArikA saviSe'nne tu vikrozati tathA shukH||86|| viSamaya anna dekhakara bhramara adhika guJjAra karatA hai| mainA (vamana karatI haiM) aura totA viSamaya anna sUMghakara bahuta zora karatA hai| viSAnnadarzanAnnetre cakorasya virjytH| . mriyate kokilo mattaH krauJco mAdyati ttkssnnaat||87|| cakora pakSI ke netra viSAkta anna dekhate hI zveta ho jAte haiN| kokila pakSI madonmatta hokara mara jAtA hai| krauJca pakSI usI samaya madonmatta hotA hai| nakulo haTaromA syAnmayUrastu prmodte| asya cAlokamAtreNa viSaM mandAyate kssnnaat|| 88 // . nevalA yadi viSa vAlA anna dekhe to vaha romAJcita ho jAtA hai| mayUra harSita hotA hai| mayUra kI dRSTi se pala bhara meM jahara manda ho jAtA hai| ----------- ----- * yaha varNana matsyapurANa se tulanIya hai| yahI varNana viSNudharmottarapurANa meM bhI milatA hai| yathA samIpairvikSiped vahnau tadannaM tvarayAnvitaH / indrAyudhasavarNaM tu rUkSaM sphoTasamanvitam // ekAvataM tu durgandhi bhRzaM cttcttaayte| tabhUmasevanAjantoH zirorogazca jAyate // saviSe'nne nilIyante na ca pArthiva mkssikaaH| nilInAzca vipadyante saMspRSTe saviSa tthaa|| virajyati cakorasya dRSTiH paarthivsttm| vikRti ca svaro yAti kokilasya tathA nRp|| gatiH skhalati haMsasya bhRGgarAzca kuujti| krauJco madamathAbhyeti kRkavAkurvirauti ca // vikrozati zuko rAjan sArikA vamate ttH| cAmIkaro'nyato yAti mRtyu kAraNDavastathA // mehate vAnaro rAjan glAyate jIvajIvakaH / iSTaromA ca zikhI visssNdrshnaannRp| annaM ca saviSaM rAjaMzcireNa ca vipadyate // tadA bhavati niHzrAvyaM pakSaparyuSitopamam / (matsya. 219, 15-23)
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmakRtyAhAravyAdhighaTikAdInAM varNanaM nAma tRtIyollAsaH : 103 udvegaM yAti mArjAraH purISaM kurute kapiH / gati skhalati haMsasya tAmracUDo virauti ca // 7 // viSAkta anna dekhakara bilAva ko udvega hotA hai; bandara viSThA karatA hai; haMsa calate hue giratA jAtA hai aura murgA bA~ga dene lagatA hai / anyadapi -- saviSaM dehibhiH sarva bhakSyamAMNa karotyalam / oSThe cimacimAmAsye dAhaM lAlAjalaplavam // 10 // viSa mizrata anna manuSyoM ke khAne meM A jAe to usake oSTha meM cabalatA hone lagatI hai| mu~ha meM jalana hotI hai aura bAra-bAra lAra Tapakane lagatI hai| hanustambho rasajJAyAM kurute zUlagaurave / tathA kSArarasAjJAnaM dAtA cAsyAkulo bhavet // 91 // isI prakAra viSa mizrata anna khAne meM Ae to kaNTha avaruddha ho jAtA hai| jihvA bhArI ho jAtI hai jIbha meM darda hotA hai| use khArIya rasAnubhUti nahIM hotii| dUsarI ora viSa dene vAlA vyAkula ho jAtA hai / sphATikaSTaGkaNakSAro dhAryaH puMso mukhAntare / na vetti kSAratAM yAvadityuktaM sthAvare viSe // 92 // viSa-prayoga kI AzaGkA ho to puruSa ke mu~ha meM phiTakar3I aura TaGkaNakhAra rakhane ke lie denA caahie| jaba taka vaha khArI na lage taba taka viSa vikAra haiaisA jAnanA caahie| isa prakAra sthAvara viSa jJAnopAya kahA hai| ullAsopasaMharati - itthaM caturthapraharArdhakRtyaM sUryodayAdatra mayA babhASe / tatkurvatAM dehabhRtAM nitAntamAvirbhavatyeva na rogayogaH // 93 // isa prakAra maiMne yahA~ sUryodaya se lagAkara cauthe prahara ke arddhabhAga taka kA kRtyAdi varNita kiyA hai| isake anusaraNa karane se manuSyoM ke zarIra meM kabhI bhI roga kA prAdurbhAva nahIM hotA hai / iti zrIjinadattasUri viracite vivekavilAse dinacaryAyAM tRtIyollAsaH // 3 // isa prakAra zrIjinadatta sUri viracita viveka vilAsa meM dinacaryA kA tRtIya ullAsa pUrA huaa|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAyavyayavAhanasandhyAhArazaucAdInAM varNanaM nAma cturthollaasH||4|| atha caturthaprahAroparAntadinacAryAyAM - utthAya zayanotsaGgAdvapuH shaucmthaacret| vicintyAyavyayo samyagmantrayedepa mntribhiH||1|| (caturtha prahara ke Adhe bhAga ke bAda) vivekI puruSoM ko zayana se uThakara zarIra-zuddhi karanI caahie| isa bIca Aya-vyaya kA bhalI prakAra se vicAra karake mantrI ke sAtha vicAra-vinimaya karanA caahie| vAhanAstrAdicintAM vAcarANAM vA niyojnm| kuryAdikramacintAM vA vihAra vA ydRcchyaa||2|| isI prakAra apane vAhana, Ayudha, AcAra, parAkramAdi kAryoM kA vicAra karanA cAhie athavA sevakoM, dUtoM kA unake kAma para niyukta karanA caahie| isake atirikta anya icchita vyavahAra kie jA sakate haiN| tato vaikAlikaM kAryaM mitaahaarmnutsukm| ghaTikAdvayazeSe'hni kAlaucityAzanena ca // 3 // jaba do ghar3I dina zeSa rahe, Rtu aura sandhyAkAla ko jaisA ucita pratIta ho, vaisA bahuta utsukatA na dikhAte hue parimita AhAra karanA caahie| sandhyA AhAravicAraM bhAnoH karairasaMspRSTamucchiSTaM pretsnycraat| sUkSmajIvAkulaM cApi nizi bhojyaM na yujyte||4|| AhAra ke lie yaha jJAtavya hai ki sUrya kI kiraNoM se asparzita, pretasaMskAra se apavitra, sUkSma sampAtima jIvoM se Akula huA ho- aisA anna rAtri ko bhakSaNa karanA ayukta hotA hai| zaucamAcarya mArtaNDa bimbe'rdhAsmamite sudhiiH| dharmakRtyaiH kulAyAtaiH svamAtmAnaM pvitryet||5||
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ athAyavyayavAhanasandhyAhArazaucAdInAM varNanaM nAma caturthollAsaH : 105 Adhe sUrya maNDala ke asta hote-hote deha-zuddhi kare aura kulocita dharmakRtyoM kA sampAdana karate hue apanI AtmA ko pavitra karane kA yatna karanA caahie| sAyaMkAle niSiddhakarmAha - na zaudhayena knndduuyenaakmedhimnghinnaa| na ca prakSAlayetkAsaM na kuryaatsvaamismmukhm||6|| sandhyAkAla meM annAdi kA zodhana nahIM karanA cAhie na hI kUTanA caahie| pA~va para pA~va nahIM car3hAnA cAhie aura svAmI ke sammukha khA~sanA nahIM caahie| sandhyAyA zrIguhaM nidrAM maithunaM dussttgrbhkRt| pAThaM vaikalyadaM rogapradAM bhuktiM na caacret||7|| yaha jJAta rahe ki sandhyAkAla meM nidrA lene se lakSmI kA vinAza hotA hai; maithuna karane se duSTa garbhotpatti hotI hai| par3hane se pATha meM vikalatA hotI hai aura bhojana karane se rogotpatti hotI hai| isalie ina kAryoM ko nahIM karanA caahie| sAyaMkAlapramANamAha arke'rdhAstAmite yAvanakSatrANi nbhstle| dvitINi naiva vIkSyante tAvatsAyaM vidurbudhaaH||8|| Adhe sUrya maNDala ke DUbane para AkAza meM do-tIna nakSatra jahA~ taka nahIM dikhAI de jAe taba taka sAyaMkAla kA samaya hai- aisA paNDitoM kA kathana hai|" tatrAvasare atithyAdInAM AdaradAnirdezaM * divasa aura donoM sandhyAoM kI velA meM samAgama se kaI janmoM taka rogI aura daridra honA par3atA hai-divase sanyayonidrAM strIsambhogaM karoti yH| saptajanma bhavedrogI daridraH saptajanmasu / (brahmavaivartapurANa zrIkRSNajanmakANDa 75, 80) **vizvAmitrasmRti meM kahA gayA hai ki sAyaMkAla kI sandhyA sUrya ke rahate uttama, sUryAsta ke bAda va tAroM ke nikalane se pUrva madhyama aura tArA nikalane ke bAda adhama kahI hai- uttamA sUryasahitA madhyamA luptsuurykaa| adhamA tArakopetA sAyaM sandhyA tridhAsmRtA / (vizvAmitra. 1, 24) divasa ke pA~ca kAla hai| sUryodaya se tIna muhUrta kA prAta:kAla, isake bAda tIna muhUrta kA saGgavakAla, punaH tIna muhUrta kA madhyAhna aura isake uparAnta tIna muhUrta kA aparAhnakAla tathA anta meM tIna muhUrta kA sAyAhnakAla hotA hai-trimuhUrtastu prAta:syAttAvAneva tu saGgavaH / madhyAhnastrimuhUrtaH syAdaparAhastathaiva ca / / sAyaM tu trimuhUrta: syAtpaJcadhA kAla ucyte|| (prajApatismRti 156-157) dhArAdhipa bhojarAja kA mata hai ki vaha kAla jabaki sUrya asta hotA huA kumakuma yA lAla nalepa ke samAna pratIta hotA hai. jaba ki AkAza meM sthita tArAgaNa apane prakAza se TimaTimAte hue dikhAI nahIM dete, jabaki AkAza gAyoM ke khuroM kI nokoM se cUrNa kI huI dhUli se bhara jAtA hai, vaha velA dhanadhAnya kI vRddhi karane vAlI sAyaMkAlika godhUlikA kahI jAtI hai-yAvatkuMkumaraktacandananibhopyastaM na yAto raviryAvaccoDugaNo nabhastalagato no dRzyate razmibhiH / gobhiH svAbhikhurAgrabhAgadalitairvyApta nabhaH pAMzubhiH sA velA dhanadhAnyavRddhijananI godhUlikA zasyate // (rAjamArtaNDa 534)
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 : vivekavilAsa sUryoDhasyAtithestathyamAtitheyaM vickssnnaiH| zayanasthAnapAnIya pramukhaiH kaarymaadraat||9|| vicakSaNa puruSa cAhie ki sUryAsta hone ke avasara para Agantuka atithi kA satkAra, zayyA, sthAna, jalapAna Adi se acchI taraha pAhunAcAra kre| ullAsopasaMharati aho'tIte yAmayugme vidheyaM yAmArtheSu proktamitthaM cturyu| antAzcittaM cintyametacca samyak stheyaH zreyaH kAmyayA kssunnnndhiibhiH||10|| isa taraha sUryodaya se lagAkara madhyAhna taka do prahara kA aura madhyAhna ke bAda ke do prahara ko milAkara cAra arddha prahara kA kRtya kahA hai| jise samagra kalyANa kI icchA ho use apane citta meM acchI taraha se isa para vicAra karanA caahie| iti zrIjinadattasUri viracite vivekavilAse dinacAryAyAM cturthollaasH||4|| isa prakAra zrIjinadattasUri kRta vivekavilAsa meM dinacaryA kA caturtha ullAsa pUrA huaa|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma pnycmollaasH||5|| atha divasAvasAne dIpadAnanirdezaM - dIpaMH pradakSiNAvarto niHprkmpo'tibhaasurH| Ayato ghanamUrtizca niHzabdo rucirstthaa||1|| caJcatkAJcanasaGkAza prbhaamnnddlmnndditH| gRhAlokAya mAGgalyaH kartavyo rjniimukhe||2||(yugmm) jaba sandhyAkAla ho jAe taba prakAza ke lie yaha kartavya kahA gayA hai ki nitya maGgalamaya dIpaka jalAnA caahie| dIpadAna ke avasara para dhyAna rakhanA cAhie 'ki vaha dAhinI ora AvRttimAna, atizata daidIpyamAna, dIrghakAya, acchI jyotiprada, niHzabda, rucira aura svarNima prabhA maNDala se maNDita honA caahie| niSiddhadIpalakSaNaM-... sasphuliGgo'lpamUrtizca vaamaavrtstnuprbhH| vAtakITAdyabhAve'pi vidhyaayNstailvrtimaan||3|| vikIrNArciH sazabdazca pradIpo mndirsthitH| puruSANAmaniSTAni prasAdhayati nishcitm||4||(yugmm ) sphuliGga karane vAlA, laghu AkAra kA, bAyIM ora AvRti vAlA, alpa prakAza dene vAlA, pavana va pataGgAdi kA upadrava nahIM hone para bhI aura tela-bAtI ke hote hue bhI bujha jAne vAlA, bikharI huI jyoti se yukta aura tar3a-tar3a zabda karane vAlA- aisA dIpaka jisa ghara meM kiyA jAtA hai, vaha vahA~ rahane vAle manuSya ko nizcita hI aniSTa sUcita karatA hai| . rAtrAvasare niSiddhakarmAha - rAtrau ma devatApUjA snAnadAnAzanAni c| na vA khadiratAmbUlaM kuryAnmantraM ca no sudhiiH||5||
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 : vivekavilAsa buddhimAna manuSya ko rAta meM devapUjA, snAna, dAna, bhojana, katthe sahita tAmbUla aura parAmarza- inakA vyavahAra nahIM karanA caahie| tyAjya zayanaM khaTvAM jIvAkulAM hrasvAM bhagnAM kaSTAM mliimsaam| gratipAdAnvitAM vahni dArujAtAM ca sntyjet||6|| . . kabhI aise khATa, palaGga para nahIM honA cAhie jisameM jUM-khaTamala Adi par3a gae hoN| choTI khATa, TUTI huI, zayana karane vAle ko kaSTaprada, mailI khATa, par3e pAe vAlI aura dagdha lakar3I se banI khATa ko tyAjya jAnanA caahie| zubhAzubhazayanAsanayoH zayanAsanayoH kASThamAcaturyogataH shubhm| paJcAdikASTayoge tu nAzaH svasya kulasya ca // 7 // cAra kASThoM se nirmita palaGga, baiThane kA Asana aura kI zabhakArI hotI hai| yadi pA~ca athavA usase adhika lakar3I kI banAI gaI ho to usase usake prayoga karane vAle va usake kula kA vinAza hotA hai| zayanasthalalakSaNaM pUjyordhvastho na naamincottraapraashiraaH| nAnuvaMza na pAdAntaM nAgadantaH svpetpumaan||8|| jo apane pUjya hoM (anna, gau, guru, devatA) unase U~ce sthAna para, bhIge hue pA~va aura uttara evaM pazcima dizA kI ora sira rakhakara nahIM sonA caahie| isI prakAra puruSa ko kabhI vaMza-anuvaMza ke nIce, pAdAnta aura nAgadanta yA na~gUce ke nIce nahIM sonA cAhie, yaha ghAtaka hai| devatAdhAni valmIke bhUruhANAM tale'pi c| tathA pretavane caiva svapennapi vidikshiraaH||1|| kabhI deva mandira meM; sarpa kI bA~bI para; (imalI Adi) vRkSoM ke nIce zmazAna aura vana meM nahIM soe| kabhI vidizA meM sira rakha bhI nahIM sonA caahie| * varAhamihira ne kahA hai- dhAnyagoguruhutAzasurANAM na svapedupari naapynuvNshm| nottarAparazirA na ca nagno naiva cAcaraNaH shriymicchn|| (bRhatsaMhitA, 52, 124) isI prakAra vizvakarmA kA mata hai- zayyAnuvaMzavinyastAtulA hanyAtkuTumbinaH / kartuH zayyA svatAnasthA nAgadantAH kSayAvahAH // (tatraiva bhaTTotpalavivRti meM uddhRta) zrIpati kI bhI yahI ukti hai- godhAnyadevAgnigurupadiSTAnsvapana caivAparasaumyamUrdhAH / na cAnuvaMzo na jalArdrapAdaH zriyobhilASI puruSo na nagnaH // (ratnamAlA 17, 30)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 109 nidrAsamayamAsAdya tAmbUlaM mukhtstyjet| lalATAttilakaM kaNThAnmAlyaM talpAttu yossitm||10|| nidrA Agamana ke samaya mukha se tAmbUla ko thUka denA caahie| isI prakAra lalATa se tilaka, kaNTha meM par3I huI mAlA evaM zayyA se strI ko tyAga denA caahie|" prajJAM harati tAmbUlamAyuharati paunndduukm| bhogisparzakaraM mAlyaM balahAnikarAH striyH||11|| nidrA kAla meM yadi mu~ha meM tAmbUla ho to vaha buddhi kA nAza karatA hai; kapAla para tilaka ho to AyuSya haraNa karatA hai; gale meM mAlA ho to use sarpa Akara sparza kare aisA sambhava hai aura aurateM pAsa ho to bala kI hAni hotI hai| ityamanantara sAmudrikazAstrAnusAreNa varalakSaNa - vapuH zIlaM kulaM vittaM vayo vidyA snaathtaa| etAni yasya vidyante tasmai deyA nijaa.sutaa|| 12 // kanyA ke pitA ko yaha nizcita karanA cAhie ki jisakA zarIra, zIla, kula, dhana, vaya aura vidyA- ye chaha cIjeM acchI hoM aura jisa para bar3e logoM kA varadahasta ho, usako apanI kanyA denI caahie| mUrkhanirdhanadUrastha shuurmokssbhilaassinnaam| triguNAdhikavarSANAM na deyA kanyakA budhaiH / / 13 // jJAnI manuSya ko apanI kanyA kabhI mUrkha, nirdhana, dUrastha, zUra, mokSAkAMkSI aura putrI se tIna gunI Ayu se adhika varSa ke vara ko nahIM denI caahie| aGgAvayavapramANamAha - vakSo vaktraM lalATaM ca vistIrNaM zasyate trym| gambhIra tritayaM zasyaM nAbhiH sattvaM svrstthaa||14|| puruSa kI chAtI, mu~ha aura kapAla- ye tInoM caur3e hoM to prazaMsanIya haiM aura nAbhi, svabhAva aura svara- ye tIna gambhIra hoM to prazasta jAnane caahie| kaNThaH pRSThaM ca liGgaM ca jaGghAyoryugalaM tthaa| catvAri yasya hrasvAni pUjAmAnoti so'nvhm|| 15 // jisa puruSa ke kaNTha, pITha, liGga aura donoM javAe~-itane avayava choTe hoM to vaha puruSa nitya pUjA jAtA hai| * 'nidrAsamayamAsAdya tAmbUlaM vdnaattyjet| paryAtpramadAM bhAlAtpuNDraM puSpANi mastakAt' pAThAntara (tulanIya- bhagavantabhAskara, aacaarmyuukh)| **dharmasindhu meM AyA hai- nidrAkAle tAmbUlaM mukhAt striyaM zayanAd bhAlAttilakaM zirasaH puSpaM ca tyjet| (dharma. 3, pU., kSudrakAlaM)
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 : vivekavilAsa aGgalIparvabhiH kezai khairdantaistvacApi c| sUkSmakaiH paJcabhirmA bhavanti sukhjiivinH||16|| - jisakI aGgulI ke parva, keza, nakha, danta aura camar3I- ye pA~ca vastue~ sUkSma yA patalI hoM to vaha manuSya sukhapUrvaka jIvita rahatA hai| stnyonetryormdhyN dordvayaM nAsikA hnuH| paJca dIrghANi yasya syuH sa dhanyaH purussottmH||17|| jisa puruSa ke donoM stana aura donoM netroM ke bIca kA bhAga, donoM bAhu, nAsikA aura kaNTha- itane avayava lambe hoM to use uttama va dhanya jAnanA caahie| nAsA grIvA nakhAH kakSA hRdayaM vadanaM tthaa| SaDbhirabhyunnataimAH sadaivonnatibhAjinaH // 18 // isI prakAra nAsikA, grIvA, nAkhUna, kA~kha, chAtI aura muMha- ye chaha avayava U~ce hoM to vaha puruSa hamezA unnati karatA hai| netrAntarasanAtAlu nakharA adharo'pi c| pANipAdatale cA'pi sapta raktAni siddhye||19|| A~kha ke kone, jIbha, tAlU, nakha, oSTha, hAtha aura pA~va ke taliye- ye sAta avayava rakta AbhA vAle hoM to unase kArya siddhi hotI hai| gateH prazasyate varNa tataH sneho'mutaH svrH| atasteja itaH satvamidaM dvaatriNshto'dhikm||20|| gati se varNa adhika jAnanA cAhie aura varNa se sneha / isI prakAra sneha se svara aura svara se teja ko adhika jAnanA caahie| teja aura battIsoM lakSaNa se satva adhika jAnanA caahie| * puruSoM ke battIsa lakSaNa muhUrtatattva, meM isa prakAra Ae haiM- puruSoM meM satva (citta kA eka guNa, svabhAva), nAbhi evaM zabda- ye 3 gambhIra honA zubha haiN| nakha, netra, oSTha, tAlu, pA~va, jihvA aura hAtha- ye 7 raktavarNa hoM to zubha haiN| aGgaliyoM ke parva, dantapaMkti, tvacA, nakha tathA kezarAziye 5 yadi sUkSma ho to zubhakAraka hote haiN| lalATa, mukha aura vakSasthala- ye 3 yadi vistIrNa hoM to zubha jAnane caahie| nAsikA, kucoM kA antarAla, A~kheM, hanu aura bhujA- ye 5 agara dIrgha ho to prazasta hote haiN| pITha, liGga, jaGghA evaM grIvA- ye 4 yadi laghu hoM to sukhada haiN| kRkATikA yA ghaMTU, mukha, nakha, Ura, kakSA aura nAsikA- ye 6 yadi sAmAnyata: unnata hoM to zubha hote haiN| ukta lakSaNa rAjAoM ke jAnanA cAhie- gambhIraM satvanAbhisvaramaruNanakhAkSyoSThatAlvajrijihvA hastaM parvadvijatvaG nakhakacakRzatA puurnnbhaalaannorH| dIrgha nAsAkucAntarnayanahanubhujaM, pRSThaliGgADhyajaGghA grIvAlpoccaM kRkATImukhanakha- yugurorAjJikakSA ca nAsA / / (muhUrtatattva 16, 7) mahApuruSoM ke ina lakSaNoM kI saMkhyA milAkara kula 33 hotI haiN| varAhamihira ne garga ke matAnusAra kahA hai ki jisake tIna aGga vistIrNa, tIna gambhIra, chaha U~ce, cAra laghu, sAta raktavarNa aura pA~ca aGga lambe yA sUkSma hote haiM, vaha rAjA hotA hai| utpalabhaTTa ne bhI yaha mata vyakta kiyA hai| manuSya ke
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 111 guNAnusAreNa naralakSaNaM sAtvikaH sukRtI jJAnI (dAtA!) rAjaso viSayI bhrmii| tApasaH pAtakI lobhI( lolaH!) sAtviko'mISu sttmH||21|| . guNAnusAra satvaguNa pradhAna manuSya puNyazIla aura jJAnI (dAtA!) hote haiM; rajoguNI manuSya viSayI aura caJcala prakRti ke aura tamoguNI manuSya pApI aura lobhI prakRti ke hote hai| sudhArmikalakSaNaM sadharmaH subhago nIruk susvapraH sunayaH kviH| sUcayatyAtmanaH zrImAnnaraH svrggmaagmau||22|| jo dharmAzrayI, sundara, sukhapUrvaka jAgrata ho sake, aisI nidrA kA svAmI aura susvapna dekhane vAlA, nyAyapriya aura sujJa-kavi ho, vaha zrImAn nara apanA svarga se AnA aura phira svarga meM jAnA sUcita karatA hai| mAnavayonyodbhUta naralakSaNaM nirdambhaH sadayo dAnI dAnto dakSa RjuH sdaa| martyayonisamudbhUto bhAvI tatra punaH pumaan||23|| isI prakAra jo manuSya adambhI, dayAlu, udAra, indriyoM ko vazIbhUta karane meM dakSa aura sadaiva sarala svabhAva kA ho, vaha manuSya yoni meM se hI AyA aura nidhanoparAnta punaH manuSya yoni meM hI utpanna hogA, aisA jaane| tiryaJcayonyodbhUta naralakSaNaM - .. mAyAlobhakSudhAlasya bhvaahaaraadicessttitaiH| tiryagyonisamutpattiM khyaapytyaatmnH||24|| jo vyakti kapaTI, lobhI, bhUkhA, pramAdI, bahuta khAne vAlA aura aise hI anya lakSaNoM vAlA ho, vaha usakA tiryazca yoni se Agamana aura punaH tiryaJca yoni meM hI gamana darzAtA hai| narakagAmI naralakSaNaM - ina aGgoM kA vibhAga varAhamihira ne isa prakAra kiyA hai-triSu vipulo gambhIrastriSveva SaDunatazcaturhasvaH / saptasu rakto rAjA paJcasu dIrghazca sUkSmazca // nAbhi svaraH sattvamiti prazastaM gambhIrametat tritayaM narANAm / uro lalATaM vadanaM ca puMsA vistIrNametat tritayaM prshstm|| vakSo'tha kakSA nakhanAsikAsyaM kRkATikA ceti ssddunntaani| hrasvAni catvAri ca liGga pRSThaM grIvA ca jo ca hitapradAni // netrAnta pAdakaratAlvadharoSThajihvA raktA nakhAzca khalu sapta sukhaavhaani| sUkSmANi paJca dazanAGgaliparvakezA: sAkaM tvacA kararuhA na ca duHkhitAnAm / hanulocanabAhunAsikAH stanayorantaramatra pnycmm| iti dIrghamidaM tu paJcakaM na bhavetyeva nRNAmabhUbhRtAm // (savivRttibRhatsaMhitA 67, 84-88)
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 : vivekavilAsa sarogaH svajanadveSI kttuvaangmuurkhsnggkRt| zAsti svasya gatAyAtaM naro nrkvrmni||25|| jo manuSya rogI, parivAra-dveSI, kaTuvaktA aura mUrkha logoM kI saGgati karane vAlA ho, vaha apanA naraka meM se AnA aura nidhanoparAnta naraka meM jAnA batAtA hai| nAsikAnetradantoSTha karakarNAmiNA nraaH| samAH samena vijJeyA viSamA viSameNa tu||26|| jina logoM ke nAka, A~kha, danta, oSTha, hAtha, kAna aura pA~va- ye sAta avayava sIdhe hoM, ve manuSya svabhAva ke sIdhe hote haiM aura uparyukta sAtoM avayava jisake vakrIya ho unako Ter3he svabhAva ke jAnane caahie| gatyAvayavAnusAreNa yAnAdInAM labdhiM gatisvarAsthitvagmAMsa netradiSvaGgakeSu c| yAnamAjJA dhanaM bhogaH sukhaM yoSit krmaadbhvet||27|| manuSya kI gati ke anusAra hI use vAhana, svara ke anusAra AjJA, zarIra kI racanA se dhana, camar3I se bhoga, mA~sa se sukha aura netra se strI kI prApti kahI jAtI hai arthAt gati Adi chaha vastue~ jisa prakAra kI hoM, vaise hI vAhanAdi chahoM vastue~ sulabha hotI haiN| AvarttAdilakSaNaM ca dehAvayavaphalAdInAM - Avarto dakSiNe bhAge dakSiNaH shubhkRntrnnaam| vAme vAme'tinindyazca diganyatve tu madhyamaH // 28 // puruSa kI dAhinI ora dakSiNAvarta bhauMrI ho to zubha aura bAyIM ora vAmAvarta ho to bahuta hI azubha samajhanI caahie| yadi dAhinI ora vAmAvarta aura bAyIM ora dakSiNAvarta ho to madhyama jAnanA caahie| utpAtaH piTako lakSma tilako mshko'vrnnH| sparzanaM sphuraNaM puMsaH zubhAyAGge prdkssinne||29|| __puruSa kI dAhinI ora koI zakuna, phor3A, cihna (lAJchana), tila aura chidra rahita masa ho aura udhara hI sparza va sphuraNa ho to zubhakArI hote haiN| vAmabhruvAM punarvAmestryaMzakasya narasya c| ghAto'pi dakSiNe kaizcinnarasyAle zubho mtH||30|| .
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsa: : 113 puruSa kI dAhinI ora ke jo uttama lakSaNa kahe gae, ve striyoM kI aura strIlagna meM utpanna hue puruSa ke bhI vAma ora uttama jAnane caahie| katipaya zAstrakAra puruSa ke dAhinI ora khaDgAdi se hue ghAta ko bhI uttama batAte haiN| yadeva zubhamazubhaM vA lakSaNaM balavattadevaphaladaM puSTaM yadeva dehe syAllakSaNaM vaapylkssnnm| itaradbAdhyate tena balavat phaladaM punaH (bhvet!)||31|| manuSya ke deha para jo bhI zubha athavA azubha lakSaNa prabalatA" se ho, vaha anya saba lakSaNoM ko prabhAvazUnya kara detA hai aura svayaM prabala hone se phala pradAtA hotA hai| atha hastalakSaNaM maNibandhAtparaH pANistasya lkssnnmucyte| tatra cAGguSTha ekaH syAccatusro'GgulayaH punH||32|| maNibandha se zarIra kA jo bhAga AyA ho vaha hAtha kahalAtA hai| usakA lakSaNa aba kahatA huuN| hAtha meM eka aMgUThA aura cAra dUsarI aGgaliyA~ hotI haiN| nAmAnyAsAM yathArthAni jJeyAnyaGgulitaH krmaat| tarjanI madhyamAnAmA kaniSThA ca cturthikaa||33|| a~gUThe kI ora se una cAroM aGgaliyoM ke krama se nAma tarjanI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThA hote haiN| (ye nAma arthAnusAra rakhe gae haiN| jaise tarjanA kare tarjanI; madhyabhAga meM AI vaha madhyamA; jisakI vizeSa saMjJA nahIM, vaha anAmikA aura jo sabase choTI hotI hai vaha kaniSThA kahalAtI hai)| akarmakaThinaH pANirdakSiNo vIkSyate nRnnaam|| vAmabhuvAM punarvAmaH sa prshsyo'tikomlH||34|| puruSa kA dAhinA hAtha kAryAdi karane se kaThora nahIM huA ho to vaha dekhA jAtA hai aura striyoM kA vAma hAtha dekhA jAtA hai| yadi vaha ati komala ho to prazaMsA karane yogya hotA hai| . .. * granthakAra ne yahA~ samudra kRta granthoM kA smaraNa kiyA hai| samudratilaka, sAmudrikazAstra, aGgavidyA, bhaviSyapurANa, garuDapurANa, bRhatsaMhitA aura usa para bhaTTotpalIya vivRtti, gargasaMhitA, bArhaspatyasaMhitA, samAsasaMhitA, muhUrtatattva, jaganmohana, hastasaJjIvanAdi granthoM meM yaha viSaya vivRtta haiN| yahA~ vistAra bhaya ke kAraNa adhikodAharaNa nahIM die jA rahe haiN| **sAmudratilaka meM kahA hai- yallakSma punaH zubhamapi kararekhAprabhRtikaM vsNvdti| bAhyAbhyantaramaparaM tatra samudreNa nirdissttm|| (lakSaNaprakAza pRSTha 110)
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 : vivekavilAsa lAghyazcoSNo'ruNo'svedo'cchidraH snigdhazca maaNslH| bhUkSNastAmranakho dIrghAGgalIko vipulaH krH||35|| garma, lAla, binA pasIne kA, chidra rahita, snigdha, mAMsala, komala, lAla nakha se aura lambI aGgaliyoM se zobhita vizAla hAtha uttama hotA hai| pANestalena zoNena dhanI nIlena mdypH| . pItenAgamyanArIgaH kalmASeNa dhnojjhitH|| 36 // jisa manuSya kI hathelI lAla ho, to vaha dhanavAna hotA hai| nIlavarNa ho to madyapAna karatA hai| pItavarNa ho to agamya strI ke sAtha viSaya-bhoga karatA hai aura citra-vicitra varNa ho to daridrI hotA hai| dAnonate tale pANenine pitRdhnojjhitH| dhanI sambhUtanine syAdviSame nirdhanaH punH||37|| yadi hathelI U~cI ho to aisA vyakti dAtA hotA hai| dabI huI ho to vaha pitA ke dravya se rahita hotA haiN| gaharI hone para bhI acchI rekhA se yukta ho to vaha dhanADhya hotA hai aura yadi viSama (U~cI-nIcI) hathelI ho to nirdhana hotA hai| arekhaM bahurekhaM vA yeSAM pANitalaM nRnnaam| te syuralpAyuSo niHsvA duHkhitA nAtra sNshyH||38|| jisake hAtha meM bilkula rekhA nahIM ho athavA ho to bahuta-sI rekhAe~ hoM, vaha alyAyuSI, daridrI aura duHkhI hotA hai, isameM koI saMzaya nahIM hai| karapRSThaM suvistIrNaM pInaM snigdhaM smunntm| lAghyaM gUDhaziraMnhaNAM phnnbhRtphnnsnnibhm||39|| jisa manuSya ke hAtha meM pIche kA bhAga vistAra vAlA ho, puSTa, snigdha, U~cA, bhItara kI naseM nahIM dikhane se sundara aura sarpa ke phana jaisA ho, to vaha prazaMsA yogya kahA jAnA caahie| vivarNaM paruSaM rUkSaM romazaM maaNsvrjitm| maNibandhasamaM nimnaM na zreSThaM krpRsstthkm||40|| yadi manuSya ke hAtha kA pichalA bhAga kAnti rahita, kaThina, zuSka, romayukta, binA mA~sa kA, aura maNibandha jitanA dabA huA ho to vaha zreSTha nahIM hotA hai| maNibandhalakSaNaM pANimUlaM dRDhaM gUDhaM zrAdhyaM suUissttsndhikm| zUthaM sazabdaM hInaM ca nirdhntvaadiduHkhdm||41|| jisa manuSya kA maNibandha dRr3ha, gupta (jisameM asthiyA~ na dIkhatI hoM) aura
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 115 barAbara jor3a se zobhita ho to prazaMsA yogya jAne aura DhIlA, hilAte samaya kaTa-kaTa zabda karane vAlA aura hIna ho to nirdhanatA jaise duHkha dene vAlA khie| aGgalalakSaNaM dIrghanirmAsaparvANaH sUkSmA dIrghAH sukomlaaH| sughanAH saralA vRttAH strInnoraGgalayaH shriye||42|| striyoM aura puruSoM kI aGgaliyA~ lambI aura mAMsa rahita jor3a kI sUkSma, dIrgha, mulAyama, ghanI (sudRr3ha) sarala aura gola ho to kalyANakArI jaane| yacchanti viralAH zuSkAH sthUlA vakrA dridrtaam| zastraghAtaM bahirnamrAzceTatvaM cipiTAzca taaH||43|| __yadi aGgaliyA~ vibhinna, zuSka, sthUlAkAra aura vakra hoM to daridratA tathA bAhara kI ora jhukI huI hoM to zastrAghAta aura capaTI hoM to dAsatva dene vAlI hotI anAmikAntyarekhAyAH kaniSThA syaadydaadhikaa| dhanavRddhistadAM puMsAM mAtRpakSo bhustthaa||44|| jisa vyakti kI anAmikA kI aMta rekhA se kaniSThikA adhika lambI ho to usake dhanavRddhi aura nanihAla ke adhika pakSa ko batAtI hai| madhyamAprAntarekhAyA adhikaM tarjanI ydi| pracurastatpituH pakSaH zrIzca vytyyto'nythaa||45|| madhyamA aGgalI kI antima rekhA se yadi tarjanI adhika lambI ho to pitA kA pakSa sudRr3ha aura lakSmI kI pracura kRpA hotI hai| aGgaSThasyaGgalInAM vA yadyUnAdhikatA bhvet| dhanairdhAnyaistadA hIno naraH syAdAyuSApi c||46|| a~gUThe aura zeSa cAra aGgaliyoM meM yadi nyUnAdhikatA ho to aisA manuSya dhana, dhAnya aura AyuSya se hIna hotA hai| maNibandhe yavazreNyastistrazcettanRpo bhvet| yadi tAH pANipRSThe'pi tato'dhikataraM phlm||47|| yadi maNibandha para tIna jau kI paMktiyA~ ho to aisA vyakti rAjA hotA hai| isI prakAra yadi jau kI paMktiyA~ hAtha ke pIche bhI hoM to vaha rAjya se bhI adhika phala prApta karatA hai| dvAbhyAM ca yavamAlAbhyAM rAjamantrI dhanI budhH| ekayA yavapaktyA tu zreSThA bhudhno'citH||48||
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 : vivekavilAsa yadi maNibandha para jau kI paMktiyA~ hoM to aisA vyakti rAjya meM mantrI hotA hai . yA bar3A dhanADhya athavA paNDita hotA hai aura eka hI paMkti ho to loka samudAya meM zreSTha, pUjita aura bar3A dhanavAna hotA hai| kararekhAlakSaNaM- . . sUkSmAH snigdhAzca gambhIrAH pralambA mdhupingglaaH| avyAvRttAgatacchedAH kare rekhAH zubhA nRnnaam||49|| manuSya ke hAtha kI rekhAe~ patalI, snigdha (snehayukta), gaharI, lambI, madhu jaise bhUre varNa kI avyAvRttA (pIche kI ora Ter3hI) nahIM huI hoM aura chidra rahita hoM to zubha jAnanI caahie| tyAgAya zoNagambhIrAH sukhAya mdhupingglaaH| sUkSmAH zriyai bhaveyustAH saubhAgyAya smuulkaaH||50|| manuSya ke kara rekhA lAla, gaharI hoM to udAratA detI hai| madhu.jaise bhUre varNa kI hoM to sukhada, patalI ho to lakSmIdAyaka aura mUla se anta taka chidra rahita hoM to saubhAgya detI hai| chinnAH sapallavA rUkSA viSamAH sthaankcyutaaH| vivarNAH sphuTitAH kRSNA nIlAstanvyazca nottmaaH||51|| vyakti ke hAtha meM rekhA chidrI huI, zAkhA vAlI, sUkhI, Ar3I-auMdhI, sthAnabhraSTa, vivarNa, phUTI huI, kAlI, nIlavarNa kI aura patalI ho to uttama nahIM hotI hai| klezaM sapallavA rekhA chinnA jiivitsNshym| kadannaM paruSA dravya vinAzaM vissmaarpyet||52|| sadA zAkhA vAlI rekhA kleza detI hai| chidrI huI jIvana kA saMzaya batAtI hai| kaThora rekhA kharAba annaprada aura Ar3I-tirachI rekhA vinAza karatI hai| maNipabandhAt piturlekhA karabhAta vibhvaayussoH| dve lekhe yAnti tisro'pi trjnynggsstthkaantrm|| 53 // hAtha meM maNibandha se pitA kI rekhA nikalatI hai aura karabha (kaniSThA ke nIce ke bhAga) se dhana aura AyuSya kI do rekhAe~ nikalatI hai| tInoM rekhAe~ tarjanI aura aMguSTha ina donoM ke bIca meM jAtI haiN| yeSAM rekhA imAstisraM sampUrNA dossvrjitaaH|... teSAM gotradhanAyUMSi sampUrNAnyanyathA na tu|| 54 // jisake hAtha kI uparyukta tInoM rekhAe~ sampUrNa aura nirdoSa hoM, usakA kula, * yahA~ se kaI zlokoM ko vIramitrodayakAra mitra mizra ne 'lakSaNaprakAza' meM uddhRta kiyA hai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 117 dhana aura AyuSya paripUrNa hotA hai| yadi ye rekhAe~ barAbara na ho, to ukta bAtoM meM bahuta antara AtA hai| ullaGghayante ca yAvantyo'Ggulyo jiivitrekhyaa| ... paJcaviMzatayo jJeyAstAvantyaH zaradAM budhaiH||55|| karabha (kaniSThA ke nIce ke bhAga) se nikalI AyuSya rekhA jitanI aGgaliyoM ko ullaGghana kara jAe utanI Ayu kI paccIsI hai, aisA sujJAniyoM ko jAnanA caahie| . maNibandhonmukhA AyurlekhAyAM ye tu pllvaaH| sampade te bahirye te vipksse'ngglismmukhaaH||56|| AyuSya kI rekhA se maNibandha ke sAmane zAkhA gaI hoM ve lakSmI dene vAlI aura aGgaliyoM kI ora gaI hoM ve ApattikAraka jAnanI caahie| gatvA miliyoH prAntaM dravyapitrozca rekhyoH| gRhabandhI vinirdiSTo gRhabhaGgo'nyathA punH||57|| dhana aura pitA kI rekhA yadi prAnta para mila jAe to ghara-parivAra acchI taraha se cale aura yadi ye do rekhAe~ na milI hoM to ghara bhaGga hotA hai, aisA jaaneN| UvarakhAlakSaNasaphalaM UrkhA rekhA maNerbandhAdUrdhvagA sA ca pnycdhaa| aSThAzrayiNI saukhya rAjyalAbhAya jaayte||58|| maNibandha se U~cI gaI huI rekhA UdhvarekhA kahalAtI hai| yaha pA~ca prakAra kI hotI hai| inameM se pahalI maNibandha se aMguSTha taka jAtI hai, vaha rAjya va sukha ke lAbha ke hetu se kahI hai| rAjA rAjasahazo vA tarjanagitayA tyaa| madhyamAM gatayAcAryaH khyAto rAjAtha sainyapaH // 59 // isI prakAra dUsarI maNibandha se tarjanI taka UdhvarekhA jAtI hai, usase vyakti rAjA yA rAjA ke samAna RddhizAlI hotA hai| tIsarI UrdhvarekhA maNibandha se madhyamA taka jAtI hai| usase vyakti AcArya, prakhyAta rAjA athavA senApati hotA hai| anAmikA prayAntyA tu sArthavAho mhaadhnH| - kaniSThA gatayA zreSThAH supratiSThA bhveddhvm|| 60 // -- isI taraha cauthI maNibandha se anAmikA ko jAtI hai, isase bar3A dhanavAna sArthavAha yA calita-vyApArI hotA hai| pA~cavIM UrdhvarekhA maNibandha se kaniSThA ko jAtI hai, isase vyakti loka meM nizcita hI uttama aura pratiSThita hotA hai|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 : vivekavilAsa gRhiNIbodhinIrekhA - AyurlekhAkaniSThAntaM lekhAH syurgRhiNIpradAH / samAbhiH zamazIlA syAdviSamAbhiH kuzIlikA // 61 // AyuSya kI rekhA se kaniSThA taka kI jo rekhA hotI hai use striyoM kI jAnanI caahie| yadi vaha rekhA sama ho to zIlavanta strI milegI aura viSama ho to durAcAriNI bhAryA milatI hai| bhrAtRbhaginIbodhinIrekhAdInAM - AyurlekhAvasAnAbhirlekhAbhirmaNibandhataH / svaSTAbhirbhrAtaro 'spaSTatarAbhirjAmayaH punaH // 62 // maNibandha se AyuSya rekhA taka jitanI rekhAe~ spaSTa hoM, vyakti ke utane bhAI jAnanA cAhie aura jitanI aspaSTa hoM utanI jAmaya (bahaneM) jAnanI caahie| aspaSTAbhiradIrghAbhirbhrAtRjAmyAyuSastruTi: / yavairaGgaSThamUlasthaistatsaGkhyAH sUnavo nRNAm // 63 // bhAI aura bahana kI rekhAe~ yadi aspaSTa aura choTI hoM to apane bhAI-bahanoM kA AyuSya khaNDita jAnanA cAhie aura aMguSTha ke mUla se jitane jau hoM, utane putra jAnanA caahie| yavAnusAreNavidyAdiphalaM - yavairaGguSThamadhyasthairvidyAkhyAtivibhUtayaH / zuklapakSe tathA janma dakSiNAGguSThajaizca taiH // 64 // a~gUThe ke madhya bhAga meM yadi jau hoM to usase vidyA, khyAti aura lakSmI prApta hotI hai| ye jau yadi dAhine a~gUThe ke madhya bhAga meM hoM to usa manuSya kA janma nizcita hI mAsa ke zukla pakSa meM huA hai, aisA jAnanA caahie| kRSNapakSe nRNAM janma vAmAGgaSThagatairyavaiH / bahUnAmathavaikasya yavasya syAtsamaM phalam // 65 // bAyeM a~gUThe meM yadi jau hoM to usa vyakti kA janma kRSNapakSa kA jaaneN| eka athavA adhika jau hoM to una saba kA phala bhI eka-sA hotA hai| matsyamukhaphalaM eko'pyabhimukhaH svasya matsyaH zrIvRddhikAraNam / sampUrNau kiM punastau dvau pANimUle sthitau nRNAm // 66 // vyakti ke hAtha ke mUla bhAga meM yadi eka hI matsya sIdhe mu~ha kA ho to usase lakSmI kI vRddhi hotI hai aura yadi sampUrNa matsya ho to phira dhana-vaibhava kA kahanA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 119 hI kyA, vRddhi hI hogI / zubhaphaladacaturcihnA: zapharo makaraH zaGkhaH padmaH pANau svasammukhaH / phaladaH sarvadaivAntakAle punarasammukhaH // 67 // zaphara (matsya kI eka prajAti), makara, zaGkha aura kamala- ye cAra cihna hAtha meM apane sammukha hoM to sadaiva uttama phalaprada jAne / yadi sammukha na hoM to anta samaya para zubhaphala dene vAle hote haiM / zataM sahastraM lakSaM ca koTi dadyAdyathA kramam / mInAdayaH kare spaSTAzchinnabhinnAdayo'lpadAH // 68 // matsya Adi ukta cihna yadi hAtha meM bahuta spaSTa hoM to vyakti ko kramazaH sau, hajAra, lAkha aura karor3apati banAte haiM parantu yadi chinna-bhinna aura aspaSTAdi hoM to alpa dravya hI pradAna karate haiN| siMhAsanAdilakSmaphalaM siMhAsanadinezAbhyAM nandyAvartendutoraNaiH / 'pANirekhAsthitairmartyAH sArvabhaumA na saMzayaH // 69 // yadi manuSya kI hastarekhA meM siMhAsana, sUrya, nandyAvarta cihna, candramA aura to vaha manuSya sArvabhauma rAjA (bahuta prabhutva - prabhAva sampanna) ho, isameM koI saMzaya nahIM jaane| chatracAmarAdiphalaM - ---- - AtapatraM kare yasya daNDena sahitaM punaH / cAmaradvitayaM cApi cakravartI sa jAyate // 70 // jisakI hastarekhA meM yadi daNDa sahita chatra aura do ca~vara hote haiM, vaha nizcita hI cakravartI rAjA hotA hai / zrIvatsavajraprAsAdalakSmaphalaM zrIvatsena sukhI cakreNorvIzaH pavinA dhanI / bhaveddevakulAkAra rekhAbhirdhArmikaH pumAn // 71 // jisa manuSya ke hAtha meM zrIvatsa cihna ho to vaha sukhI hotA hai| vajra ho to rAjA aura yadi devamandira ke AkAra kI rekhAe~ hoM to vaha dhArmika pravRtti kA hotA hai / yAnAdilakSmaphalaM yApyayAnarathAzvebhavRSarekhAktiAH karAH / yeSAM te parasainyAnAM haThagrahaNakarmaThAH // 72 //
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ _120 : vivekavilAsa jisa manuSya ke hAtha meM pAlakI-yAna, ratha, azva, gaja aura vRSabha-ye pA~ca cihna rekhAkAra ho to vaha manuSya zatrusainya ko haThapUrvaka pakar3ane meM siddhahasta hotA hai| SaTatriMzAyudhaphalaM - ekamapyAyudhaM pANau SaTtriMzanmadhyato ydi| tadA parairajeyaH syAddhIro bhuumiptirjyii||73|| chattIsa prakAra ke AyudhoM meM se yadi eka bhI Ayudha manuSya ke hAtha meM rekhArUpa meM ho to use zatru nahIM jIta sakate aura vaha jayavanta rAjA hotA hai| jalayAnaphalaM uDupo maGginI poto yasya pUrNAH kraantre| sa rUpyasvarNaratnAnAM pAtraM sAMyAtrikaH pumaan||74|| yadi naukA, maGginA (choTA naukA), pota" (jahAja)- ye tIna cihna hAtha meM pUrNataH hoM, to vaha manuSya apane jIvana meM svarNa, cA~dI aura ratna ina tInoM kA svAmI aura sAMyAtrika hotA hai| halAnusAreNakRSIvalAH trikoNarekhayA siirmusloluukhlaadinii| vastunA hastajAtena puruSaH syaatkRssiivlH||75|| yadi hala, mUsala, Ukhala aura trikoNa rekhAdi cihna manuSya ke hAtha meM rekhArUpa meM hoM to vaha vyakti kRSIvala yA kisAna hotA hai| gomantaH syunarAH saudhai( spaSTai!) rdAmabhiH paannisNsthitaiH| kamaNDaludhvajau kumbhasvastikau zrIpradau nRnnaam||76|| * aparAjitapucchA meM vizvakarmA ne chattIsa prakAra ke AyudhoM ke nAma isa prakAra batAe haiM- (1.) trizUla, (2.) chUrikA, (3.) khaGga, (4.) kheTa yA DhAla, (5.) khaTvAGga, (6.) dhanuSa, (7.) bANa, (8.)pAza, (9.) aGkuza, (10.) ghaNTA, (11.) riSTi, (12.) darpaNa, (13.) daNDa, (14.) zaGkha, (15.) cakra, (16.) gadA, (17.) vajra, (18.) zakti, (19.) mudgara, (20.) bhRzuNDI , (21.) muzala, (22.) parazu, (23.) kartikA, (24.) kapAla yA khopar3I-khappara, (255) zira yA zatru kA, (26) sarpa, (27.) zRGga yA sIMga, (28.) hala, (29.)kunta yA bhAlA, (30.) pustaka, (31.) mAlA, (32.) kamaNDala, (33.) zUci yA saravA, (34.) patra-kamala, (35.) pAnapAtra aura (36.) yogamudrA- AyudhAnomato vakSye nAmasaGkhyAvaliM krmaat| trizUlacchurikAkhaGgakheTAH khaTvAGgakaM dhanuH / / bANapAzAGkazA ghaNTAriSTidarpaNadaNDakAH / zaGkhazcakaM gadAvajrazaktimudgarabhRzuNDayaH / / muzalaH parazuzceva karttikA ca kpaalkm| ziraH sarpazca zRGgaM ca hala: kuntastathaiva c|| pustakAkSakamaNDalu zrucayaH pdmptrke| yogamadrA tathA caiva SaTtriMzacchatrakANi c|| (aparAjita. 235, 10-13) **bhojarAjakRta 'yuktikalpataru' meM vividha prakAra kI naukAoM, jalayAnoM kA varNana AyA hai| zilparatnaM meM naukA nirmANa kI vidhi AI hai| sAmudrikatilaka meM yaha zloka isa rUpa meM AyA hai-uDupo vA beDI vA poto vA yasya karatale puurnnH| dhanakAJcanaratnAnAM pAtraM sAMyAtrika sa syAt // (sAmudrika. 1,175)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 121 jisake hAtha meM goTha-dAmana (gobandhana sthala va gAya ke gale meM bAndhane kA dhAgA) kA cihna ho, vaha manuSya bahuta gauoM kA svAmI hotA hai aura jisake hAtha meM kamaDaNlu, dhvaja, kumbha va svastika- ye cAra cihna hoM vaha manuSya dhanavAna hotA hai| pratirekhAdharmarekhAzca phalaM - anAmikAntyaparvasthA pratirekhA prabhutvakRt / UrdhvA punastale tasya dharmarekheyamucyate // 77 // anAmikA aGgulI ke antaparva para vidyamAna Ar3I rekhA prabhutA pradAyaka hotI hai aura usI anAmikA ke nIce UrdhvarekhA ho to vaha dharma rekhA kahalAtI hai| rekhAbhyAM madhyamAsthAbhyAmAbhyAM proktaviparyayaH / tarjanIgRhabandhAntarlekhA syAtsukhamRtyudA // 78 // uparyukta donoM rekhAe~ yadi madhyamA aGgulI ke nIce hoM, to vaha manuSya daridrI aura adharmI hotA hai aura tarjanI aGgulI va gRhabandha ke madhya meM rekhA ho to vaha sukhapUrvaka maraNa dene vAlI hotI hai| aGgaSThapitRrekhAntastiryagrekhA padapradA / apatyarekhAH sarvAH syurmatsyAGguSThatalAntare // 79 // yadi a~gUThe aura pitA kI rekhA ke madhya meM tiryak rekhA ho to vaha pada va padonnati dene vAlI hotI hai| matsya va a~gUThe ke bIca kI rekhAoM se santati kI jAnanI caahie| aGguSThasya tale yasya rekhA kAkapadAkRtiH / tasya syAtpazcime kAle vipattiH zUlarogataH // 80 // * jisa hAtha meM ke a~gUThe ke tale kaue ke pA~va jaisI rekhA ho, to vaha manuSya apanI antima avasthA meM zUla roga se maratA hai / zriSTAnyaGgalimadhyAni drvysnycyhetve| tAni cecchidrayuktAni tyAgazIlastato naraH // 81 // cAroM aGguliyoM kI vibhinnatA yadi chidra rahita ho arthAt cAroM aGguliyA~ sammilita sIdhI jor3a vAlI aura madhya meM chidra na dikhAI de to aisA vyakti dhanasampadA kA bacata karatA hai aura yadi madhya meM chidra dikhAI de to aisA vyakti tyAgazIla hotA hai / tarjanImadhyamArandhre madhyamAnAmikAntare / anAmikAkaniSThAntazchidre sati yathAkramam // 82 // * isake bAda vIramitrodaya ke 'lakSaNaprakAza' meM kahA gayA hai-- atra hemAdriNA AyUrekhAmaNibandhamadhye pradezinIM prApiNIbhistisRbhirlekhAbhiH zatamAyurityuktam / taccodahRtabahuvacanaviruddhatvAnmUlAnupalambhAccopekSaNIyam // (lakSaNaprakAza pRSTha 78)
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 : vivekavilAsa janmataH prathame tryaMze( tvaMze!) dvitIye ca tRtiiyke| bhojanAvasare duHkha ke'pyAhuH shriimtaampi||83|| AvartA dakSiNAH zastAH saanggusstthaangguliprvsu| ityngguliilkssnnN| kisI kI hathelI meM tarjanI va madhyamA ke madhya chidra dIkhe to Ayu ke prathama tRtIyAMza (tIsare bhAga) meM, madhyamA aura anAmikA ke bIca meM chidra ho to Ayu ke dvitIya tRtIyAMza aura anAmikA va kaniSThA ke madhya meM chidra dikhAI de to Ayu ke tRtIya tRtIyAMza meM bar3e bhAgyazAlI loga bhI bhojana ko lekara dukhI hote haiM, aisA katipaya AcAryoM kA mata hai| aMgUThe aura anya cAroM aGgaliyoM ke agrabhAga meM dAhinI ora Avarta (bha~variyA~) hoM to unako zreSTha jAnanA caahie| atha nakhalakSaNaM - tAmrasnigdhocichakhotuGgaparvArdhotthA nakhAH shubhaaH||84|| (hathelI ke nAkhUna yadi) lAla, snigdha, arNa vAle, U~ce aura antima parva (jor3a) ke arddha bhAga se nikale hue hoM to zubha jAnane caahie| zvetairyatitvamasthAbhai khaiH pItaiH srogtaa|| puSpitairduSTazIlatvaM krauryaM vyAghropamai khaiH||85|| .. jisake nakha zveta hoM to yatipana, asthiyoM jaise varNa ke hoM to daridratA, pIle "hoM to roga, puSpa vAle (zveta bindu yukta) hoM to kuzIlapana aura bAghanakha jaise hoM to krUrapana ko darzAte haiN| zuktyAbhaiH zyAmalaiH sthUlaiH sphuTitAtraizca niilkaiH| adhotarUkSavakraizca nakhaiH paatkino'dhmaaH|| 86 // jinake nakha sIpa jaise, zyAmavarNa, sthUlAkAra, agrabhAga meM phUTe hue, nIlavarNa, nisteja, sUkhe hue aura vakrI hoM ve adhama yA pApI jAnane caahie| nakheSu bindavaH zvetAH paannyoshcrnnyorpi| AgantavaH prazastAH syuriti bhojnRpo'bhydhaat||87|| hAtha aura paira ke nakha para bhI yadi zveta bindu utpanna hokara kaI dina rahane ke uparAnta naSTa ho jAte haiM to ve zreSTha hai, aisA bhojarAja kA mata hai| lakSaNaprakAza meM yaha zloka isa prakAra AyA hai- apasavyasavyakarayonakheSu sitabindavazcaraNayorvA / AgantavaH prazastAH puruSANAM bhojarAjamatam / / (pRSTha 81) mitramizra ne isa zloka ko sAmudratilaka se uddhata batAyA hai| sAmudratilakakAra ne bhojakRta kisI sAmudrikazAstra kA honA svIkArA haizrIbhojanRpasumantaprabhRtInAmagratopi vidynte| sAmudrikazAstrANi prAyo gahanAni tAni prm|| (sAmudrikatilaka 1, 11) sAtha hI sAmudrikatilakakAra ne (1, 199 para) ukta zloka diyA bhI hai|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsa: : 123 tarjanyAdinakhairbhaggairjAtamAtrasya tu krmaat|| ardhatryaMzacaturthAMzASTAMzAH syuH shjaayussH||88|| manuSya kI tarjanI, madhyamA, anAmikA aura kaniSThA- ina cAra aGgaliyoM meM eka aGgalI kA janma se hI nakha vakra ho to aise manuSya kramazaH pacAsa varSa, taiMtIsa varSa aura cAra mahIne, paccIsa varSa aura sAr3he bAraha varSa taka jIte haiN| aGguSThasya nakhe bhagne dharmatIrtharato nrH| kUrmonnate'GguSThanakhe maraH syAdbhAgyavarjitaH // 89 // - iti vrlkssnnm| jisa vyakti kA aMgUThA vakra ho vaha manuSya dharma aura tIrthasevana karatA hai aura jisake aMgUThe kA nakha kachue kI pITha kI bhA~ti U~cA ho, vaha bhAgyahIna hotA hai| adhunA vadhUlakSaNocyate - bandhulakSaNalAvaNya kuljaatyaadylkRtaam| kanyakAM vRnnuyaadruupvtiimvynggvigrhaam||10|| (vivAhAdi ke prasaGga meM yaha jJAtavya hai ki) jo bhAiyoM vAlI bahana ho, uttama lakSaNoM se paripUrNa ho, lAvaNyamaya, ucca kula, uttama jAti, rUpavatI aura .. jisake zarIra. ke avayava meM koI kamI nahIM ho, aisI kanyA se puruSa ko vivAha karanA caahie| kanyAvayavicAraM -- . - aSTamAdvarSato yAvadvarSamekAdazaM bhvet| satAvatkumArikA loke nyAyyamudvAhamarhati // 91 // kanyA AThaveM varSa se gyArahaveM varSa taka loka samudAya meM kumArI kahI jAtI hai| isalie nyAyataH (isake bAda, vartamAna meM aThAraha varSa ke bAda) vaha rItyAnusAra vivAha karane yogya hai| bAlyAvasthAddazalakSaNAH pAdagulphau ca jaGgre ca jAnunI meddh'musskko| .. nAbhikaTyau ca jaTharaM hRdayaM ca stnaanvitm||92|| jatrubAhU tathaivauSTha kandhare dRgbhruvau tthaa| .. bhAlamaulI daza kSetrANyetAnyAbAlyato'Ggake // 13 // * dhArAdhipa bhoja kA mata hai ki ATha varSa kI lar3akI gaurI va dasa varSa kI hone para kanyA kahI jAtI hai, jaba vaha bAraha varSa kI hotI hai taba rajasvalA hotI hai-aSTavarSA bhavegaurI dazavarSA tu knykaa| samprApte dvAdaze varSe paratastu rajasvalA // (rAjamArtaNDa 392)
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124: vivekavilAsa kanyA meM 1. pA~va aura gulpha, 2. jAMgha aura jAnu, 3. liGga aura aNDa, 4. nAbhi aura kaTI, 5. peTa, 6. stana aura hRdaya, 7. jatru (grIvA aura bhujA kA jor3a) aura bhujA, 8. oTha aura kaNTha, 9. netra aura bhRkuTi, 10. kapAla aura mastaka - ye daza kSetra bAlyAvasthA se hI zarIra meM hote haiM / ekaikakSetrasambhUtaM lakSaNaM vApyalakSaNam / dazabhirdazabhirvarSaistrItrodatte nijaM phalam // 94 // ukta eka-eka kSetra ke zubhAzubha lakSaNa strI puruSoM ko krama se dasa varSa meM phala dene vAle kahe gae haiN| yatpAdAGgalayaH kSoNIM kaniSThAdyAH spRzanti na / ekadvitricatuH saGkhyAn kramAtsA mArayetpatIn // 95 // jisa strI ke pA~va kI kaniSThA pramukha cAra aGguliyoM meM kaniSThA se lagAkara eka, do, tIna athavA cAroM aGguliyA~ calate samaya bhUmipara na aTakatI ho vaha strI kramazaH eka, do, tIna aura cAra bhartAra kA hanana karane vAlI kahI gaI hai| pAdAGgulIlakSaNaM - yatpAdAGgulirekApi bhaveddhInA kathaJcana / yena kenApi sA sArdhaM prAyaH kalahakAriNI // 96 // * jisa strI ke pA~va kI ekAdha aGgulI kisI prakAra se choTI ho to vaha strI jisa kisI ke sAtha kalaha karane vAlI hotI hai / * alpavRttena vakreNa zuSkeNalaghunApi ca / cipiTenAtiriktena pAdAGguSThena dUSitA // 97 // * jisa strI ke pA~va kA a~gUThA kiJcit gola, Ter3hA, sUkhA huA, choTA, capaTA yA lambA aura dUsarI aGguliyoM se alaga par3a gayA ho, vaha strI doSayukta hotI hai| kRpaNA syAnmahApANirdIrghapArSNistu kopanA / duHzIlonnatapArSNizca nindyA viSamapArSNikA // 98 // jisa strI ke pA~va kA tala yA paTarI bar3I ho vaha kRpaNa hotI hai| lambI ho vaha krodhI hotI hai| U~cI ho vaha durAcAriNI aura nIcI ho vaha nindanIya kahI hai| anyAnya azubhalakSaNaM - * jaganmohana meM samudra kA mata hai - yasyA na spRzate bhUmimaGgulI ca kaniSThikA / bhartAraM prathamaM hatvA dvitIyena saha sthitA // yasyA na spRzate bhUmiM kaniSThA viralA dvijAH / sannatabhrukuTIgaNDA puMzcalI caapybhaaginii|| yasyA anAmikA hrasvA tAM vidyAtkalahapriyAm / aGguSThaM tu vyatikramya yasyAH pAde pradezinI // kumArI kurute jAraM yauvanasyaiva kA kathA (lakSaNaprakAza pRSTha 133 ) .
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ F ucchaladbhUlicaraNA sarvasthUlamahAGgaliH / bahirvinipatatpAdA dIrghapAdapradezinI // 99 // viralAGgulika sthUla pRthU pAdau ca vibhratIH / sazabdagamanA sthUlagulphA svedayutAMhikA / / 100 // atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 125 jo calate samaya pA~va se dhUla ur3AtI ho; jisake pA~va kA a~gUThA dUsarI aGguliyoM se adhika moTA ho; jo calate hue AjU-bAjU bAhara rakhatI ho, jisake pA~va kA tarjanI bahuta lambI ho; jisake pA~va chUTI huI aGgulI ke moTe aura caur3e hoM; calate hue jisake paira meM zabda ho; jisake jAnu moTe hoM; jisake pA~va para pasInA bahuta AtA ho (aisI kanyA sadoSA jAnanI caahie)| anyadapyAha - uddhapiNDikA sthUla jaGghA vAyasajaGgikA / nirmAMsaghaTakacchAya viziSTakRzajAnukA // 101 // bahudhAraprastravikA zuSkasakaTakaTyapi / caturviMzatito nyUnAdhikAGgalakaTI natA // 102 // mRdaGgayavakUSmANDo darikAtyuccanAbhikA / dadhatI valitaM romAvartinaM kukSimunnatam // 103 // jisa strI ke pA~va kI piNDala U~cI aura bandhI huI jaisI ho; jisakI piNDaliyA~ mAMsa rahita; ghar3e ke paiMde jaise; Dhulamula; moTe aura kRza hoM; jisakI laghunIti bahuta dhArA vAlI ho; jisakI kamara sUkhI ; taMga aura caur3AI meM 24 aGgula se kama yA adhika ho, jisakA peTa mRdaGga; jau yA bhUre kaddU jaisA ho; jisakI nAbhi bahuta U~cI ho; jisakI kukSI karacalI vAlI; keza kI bha~varI vAlI aura U~cI ho ( vaha sadoSA hotI hai) / anyadapi . -- aSTAdazAGgulanyUnAdhikavakSoruhAntarA / tilakaM lakSma vA zyAmaM dadhAnA vAmake stane // 104 // kuce varAGgepArzve'pi vAma ucce manAk sati / nArIprasavinI nArI dakSiNe ca para (nara! ) prasUH // 105 // saGkIrNapRthulaprocca nirmAMsAMsayutApi ca / sthUloccakuTilaskandhA nimnanirmAMsakakSikA // 106 // jisake donoM stanoM ke bIca 18 aGgula se nyUnAdhika antara ho; jisake bAyeM stana para tila athavA koI kAlA cihna ho (strI kA bAyA~ stana bAyIM yoni kA bhAga
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 : vivekavilAsa tathA bAyA~ pAsA jo dAhine se U~cA ho to vaha kanyA ko janma detI hai aura uparyukta tInoM avayava yadi bAyeM se dAhinI ora U~ce hoM to vaha putra ko janma detI hai ataeva) jisakA bAyA~ stana bAyIM guhyAGga kA bhAga aura bAyA~ pAsA U~cA ho; jisakA khabhA taMga; caur3A aura mAMsa rahita ho; jisakA kaMdhA U~cA aura Ter3hA ho; jisakI kukSI gaharI aura mAMsa rahita ho (vaha sadoSA hai)| tathA cAnyadapyAha - meSavallaghukagrIvA dIrghagrIvA bkossttrvt| vyAghrAsyA zyAmacibukA hAsya kuupkpolikaa|| 107 // zyAmazvetasthUlajihvAtihAsA kaaktaalukaa| jambUtaruphalacchAya dshnaavlipiitthikaa|| 108 // AkekarAkSI mArjAra netrA paaraaptekssnnaa| kRSNAkSI caJcalAlokAtimaunA bhubhaassinnii|| 109 // jisakI grIvA meMr3he jaisI choTI athavA bagule athavA U~Ta jaisI lambI ho; jisakA mu~ha bAgha jaisA ho; jisakI Thor3I kAlI ho; ha~sate hue jisake gAla meM kUpa jaise gaDDe par3ate hoM; jisakI jIbha kAlI; sapheda athavA moTI ho; jo bahuta ha~sane vAlI ho; jisakA tAlU kAka jaisA U~cA ho; masUDhe jAmunI varNa ke hoM; jisakI dRSTi bahuta kaTAkSa karatI hoM; jisakI A~kha bilAva yA porave jaisI kAlI yA caJcala ho; jo bahuta mauna rakhe yA bahuta baka-baka kare (vaha sadoSA hai)| anyadapyAha - sthUlAdharazirovakA nAsikA shuurpkrnnikaa| hInAdharA pralamboSThI miladbhUyugmakA tthaa|| 110 // atisaGkIrNaviSama diirghlomshbhaalkaa| aGgalatritayAdUnAdhikabhAlasthalApi c|| 111 // bhAlena khaNDarekheNa rekhAhInena ninditaa| sUkSmasthUlasphuTitAgra kttyullnikcoccyaa|| 112 // jisa strI ke nIce kA oTha, sira, mu~ha aura nAka moTe hoM; jisake kAna zUrpa jaise hoM; jisake oTha choTe yA lambe hoM; jisakI donoM bhRkuTiyA~ sAtha milI huI hoM; jisakA kapAla bahuta taMga, U~cA-nIcA lambA; romayukta tIna aGgala se nyUnAdhika; khaNDita rekhA vAlA athavA bilkula rekhA rahita ho; jisake sira ke keza sUkhe; jor3e sira se zAkhA vAle aura kamara se bhI nIce utare itane lambe hoM (vaha sadoSA hai)| anyadapyAha -
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 127 ekasmin kUpake sthUla bhuromsmnvitaa| sapuSpanakharA zvetanakhI zUrpanakhI tthaa|| 113 // utkaTasnAyudurdazI kpildyutidhaarinnii| atizyAmAtigaurA ca atisthuulaatitnvikaa|| 114 // atidIrghAtihrasvA ca vissmaanggydhikaanggikaa| .. hInAGgI zaucavikalA sUkSma rUkSa! )krkshkaanggikaa|| 115 // isI prakAra se jisa strI ke zarIra ke romakUpa meM eka se adhika mukha vAle aura moTe roma nikalate hoM; jisake nakha phUle hue, sapheda yA zUrpa jaise hoM; jisakI naseM teja na hone ke kAraNa nahIM dIkha sake aisI hoM; jisake zarIra kA kAnti bhUre varNa kI ho; jo bahuta kAlI; bahuta gorI; bahuta moTI; bahuta patalI; bahuta lambI, bahuta choTI; bikhare hue aGgavAlI ho; jisake zarIra meM aGgalI va anya avayava nyUnAdhika ho, jisakI camar3I zuSka aura sakhta ho aura jo zarIra kI pavitratA na rakhatI ho (use doSa sahita jAnanA caahie)| saJcAriSNurugAghrAtA( -svarugAkAntA!) dharmavidveSiNI tthaa| dharmAntararatA cApi nIcakarmaratApi vA // 116 // ajIvatprasavastoka prsvsvsRmaatRkaa| rasavatyAdivijJAna rhitedRkkumaarikaa|| 117 // .. duHzIlA durbhagA vandhyA daridrA duHkhitaa'dhmaa| alpAyurvidhavA kanyA syaadebhirdulkssnnaiH||118||(viNshtyaa kulakam) isake atirikta jisake zarIra ko saJcArI roga huA ho; jo sarvadharma se dveSabhAva rakhatI ho yA paradharma meM Asakta huI ho; jo nIca karma meM sahaja lagAva rakhatI ho; jisakI mAM aura bahana kI santati jindA nahIM rahatI ho yA kama hotI hoM aura jise rasoI ityAdi jIvanopayogI kAryoM-kalAoM kA ucita jJAna nahIM ho- aise (ukta bIsa zlokoM meM varNita) samasta doSoM vAlI kanyA apalakSaNataH durAcAriNI, durbhAgyavAlI, vandhyA, daridrI, pIr3ita, alpAyuSI, adhama athavA vidhavA hotI hai| upAGgamathavAGga syAdyadIyaM bhuromkm| varjayettAM prayatnena vissknyaashodriim|| 119 // jisake hAtha-pA~va ityAdi aGga aura aGgulI ityAdi upAGga atyadhika roma vAle hoM, usa kanyA ko viSakanyA kI sahodarI jAnakara prayatnapUrvaka chor3a denA caahie| athAvarttalakSaNaphalaM kaTIkRkATikAzIrSodarabhAleSu mdhygH| nAsAnte ca zubho na syAdAvartaH sRSTigo'pi sn|| 120 //
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 : vivekavilAsa yadi kamara, grIvA, mastaka, udara aura kapAla ke madhyabhAga aura nAsikA ke anta meM bhramara sIdhA ho to bhI vaha zubha nahIM jAnanA caahie| AvartA vAmabhAge'pi strINAM sNhaarvRttyH| na zabhAstu zabhA bhAladakSiNe'Gge ca dRssttitH|| 121 // striyoM ke bAyeM bhAga para viparIta bhramara hoM to unako zubha nahIM jAnanA cAhie parantu dAhine bhAga para aura vizeSa rUpa se kapAla ke dAhine bhAga para sIdhe bhramara hoM to zubha jaane| nAmAnusAreNavaraNavicAraM - devoraganadIzaila nakSatrANAM ptntrinnaam| zvapAkapreSyabhISmAnAM sajJayA vanitA tyjet|| 122 // nAma ke anusAra devatA, sarpa, nadI, parvata, nakSatra, pakSI, caNDAla, sevaka aura anya kisI bhayaGkara vastu kI saMjJA dhAraNa karane vAlI strI varjita smjhe|" dhraadhaanyltaagulmsiNhvyaaghrphlaabhidhaam| tyajennarI bhavedeSA svairAcArapriyA ytH|| 1230 isI prakAra bhUmi, dhAnya, latA, gulma (paudhA) siMha, bAgha aura kisI phala kA nAma dhAraNa karane vAlI strI ko bhI prayatna se varjita jAnanA cAhie kyoMki, aisI strI svaicchAcAriNI hotI hai| atra lakSaNaparIkSAyAzcAvazyakatvamAha - nAparIkSya spRzetkanyAmavijJAtAM kdaacn| nighranti yena yogaistAH kdaaciddkssnirmitaiH|| 124 // vivekI puruSa ko binA parIkSA kie kabhI ajJAta kanyAoM kA sparza nahIM karanA cahie kyoMki ve kanyAe~ dakSa manuSya ke kie hue mantra, auSadhAdi ke prayoga se viSamaya hokara sparza karane vAle puruSa kA prANAnta kara DAlatI hai| mahauSadhaprayogeNa kanyA viSamayI kil| . jAteti zrUyate jJeyA tairetaiH sApi lkssnnaiH|| 125 // * jaganmohana meM samadra ke mata se AyA hai- trissvaavto bhavedyasyA lalATa udare bhge| trINi bhakSayenArI devare zvasaraM ptim|| AvataH pRSThato yasyA na sA klyaannbhaaginii| bahana sA ramate nArI duHkhitAn kurute sadA // (lakSaNaprakAza pRSTha 184 para uddhRta) **bhoja kA mata hai ki kanyA kA nadI, parvata, per3a, yUpa, devatA aura antara-vAma deva, sAgara, paudhe, gotra se nAmAdi nahIM honA caahie| jisane ra dekha liyA ho, parapuruSarata ho, usase vivAha nahIM karekanyA nadIparvatapAdapAnAM nAmrI tathA yUpadivaukasAM c| anteravAmairamarasyasaMjJA kramAtsarit pAdapagotranAmIH / / dRSTarajAH parapuruSaratA na vivAhyA kanyakA sadbhiH // (rAjamArtaNDa 218-219)
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsa : : 129 aisA kaI bAra sunA bhI jAtA hai ki 'dakSa manuSya ke kie bar3e auSadha-prayoga: se kanyA viSamayI huI / ' Age viSakanyA ke lakSaNoM ke sambandha meM kahA jaaegaa| viSakanyAlakSaNaM - yasyAH kezAMzukasparzAnglAyanti kusumastrajaH / snAnAmbhasi vipadyante bahavaH kSudrajantavaH // 126 // mriyante matkuNAstalpe tathA yUkAzca vAsati / vAtaleSmavyathAmuktA sA ca pittodayAnvitA // 127 // jisake keza aura vastra ke sparza se phUloM ke hAra kumhalA jAte hoM; jisake snAna ke pAnI meM bahuta se kSudra jIvoM kA prANAnta ho jAtA ho, jisake bistara meM khaTamaloM kI mauta ho jAtI ho; jisake vastra meM jue~ bhI maratI hoM, jo kapha-vAta vikAra se mukta ho kintu jise pitta vikAra hotA ho-aisI kanyA viSa kanyA ho sakatI hai| janmakAle vArAdisthityAnusAreNavicAraM bhaumArkazanivArANAM vAraH ko'pi bhavedyadi / tathASAzatabhiSakRttikAnAM ca sampadi // 128 // dvAdazI vA dvitIyA vA saptamI vA tithiryadi / tatastatra sutA jAtA kIrtyate viSakanyakA // 129 // jisa strI ke janmakAla meM zani, ravi aura maGgala - ina tInoM meM se koI vAra ho; AzleSA, zatabhiSA aura kRttikA nakSatroM meM se koI eka hoM aura dvitIyA, saptamI va dvAdazI - ina tIna tithiyoM meM koI eka tithi ho taba janma lene vAlI kanyA ke viSakanyA hone kI sambhAvanA kahI jAtI hai| " cANakya, zukra, bRhaspati Adi rAjazAstriyoM ne viSakanyAoM ke lakSaNa die haiN| saMskRta ke kaI kAvya granthoM meM viSakanyAoM para vicAra kiyA gayA hai| ** muhUrtakalpadruma meM viSakanyAyoga AyA hai| jaba ravivAra, dvitIyA tithi aura zatabhiSA nakSatra ho; maGgalavAra, saptamI tithi aura AzleSA nakSatra ho tathA zanivAra, dvAdazI tithi aura kRttikA nakSatra ho - aise yoga meM kanyA utpanna huI ho to vaha viSAGganA kahI jAtI hai| aisI kanyA parigrahaNa kI dRSTi se tyAjya hai, grahaNa karane para bahudoSa pradAyaka hotI hai-- mandArasUrye yadi vAruNAhivahnyarkSabhadrAtithayo'tra jaataa| viSAGganA tAM parivarjayennA tatsaGgate syurbahulAdidoSAH // ( muhUrtakalpadruma 14, 51 ) yaha mAnyatA gaNapati rAvala ne bhI dI hai - sUryabhaumArkivAreSu bhadrAtithi zatAbhidhe / AzleSA kRttikA cetsyAttatra jAtA viSAGganA // ( muhUrtagaNapati 15, 73) jisa kanyA ke janma lagna meM zatru kSetra meM pApagraha ho tathA do zubhagraha bhI hoM to vaha viSakanyA hotI hai| isI prakAra lagna meM zani, pA~caveM sUrya evaM naveM maGgala ho to bhI viSAGganA hotI hai| viSakanyA doSa kA parihAra karane ke lie sAvitrIvrata karake pIpala se vivAha karAkara ciraJjIvI vara ke lie denA zubha hotA hai- janorlane ripukSetre saMsthitaH pApakhecaraH / dvau saumyAvapi yoge'smin saJjAtA viSakanyakA / lagne zanaizcaro yasyAH sute'rko navame kuja: / viSAkhyA sApi nodvAhyA trividhA viSakanyakAH // sAvitryAdivrataM kRtvA vaivadhvanivRttaye / azvatthAdibhirudvAhya dadyAttAM cirajIvine // (tatraiva 15, 74-76)
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 : vivekavilAsa - aGganAsahavyavahAravicAraM gurusvAmisucchiSya svajanAGganayA sh| ... mAtRjAmisutAtvena vyavahartavyamuttamaiH / / 130 // . zreSTha puruSoM ko apane guru, svAmI, mitra, ziSya aura sambandhiyoM kI striyoM ke sAtha mAM, bahana, aura putrI ke samAna vyavahAra karanA caahie| niyama yaha hai ki jo apane se bar3I ho vaha mAtRtulya, barAbara vaya kI ho vaha bahanatulya aura choTI ho vaha putrI ke samAna hotI hai| sambandhinI kumArI ca liGginI shrnnaagtaa| varNAdhikA ca pUjyatva saGkalpena vilokyte|| 131 // .. zreSTha puruSoM ko apanI sambandhI, kumArI, sAdhvI yA yoginI Adi tathA zaraNAzrita aura apane se ucca varNa kI striyoM ko sadA hI pUjya mAnanA caahie| tyAjyAstriyAH sadoSAM bahulobhAM ca bhugraamaantrpriyaam| anIpsitasamAcArAM caJcalAM ca rjsvlaam|| 132 // azaucAM hInavRttAM cAtivRddhAM kautukpriyaam| aniSTA svajanadviSTAM sagarvAM naashryestriym|| 133 // atyadhika doSa vAlI, ati lobhI, bastI-bastI ghUmane vAlI, durAcAriNI, caJcala, rajasvalA, apavitra, hIna vRtti vAlI, bahuta vRddha, nATaka Adi kautuka dekhane meM bahuta tatparatA dikhAne vAlI, anacAhI, svajana se dveSa rakhane vAlI aura ahaGkArI strI ko kabhI aGgIkAra nahIM karanA caahie| . parastrI vidhavA bhattyaktA tyaktavratApi c| rAjakulaprativaddhA vivA yatrato budhaiH|| 134 // buddhimAna puruSa ke lie (tatkAlIna paramparAnusAra) yaha ucita hai ki jIvita pati kI strI, vidhavA, parityaktA, AdarapUrvaka kie hue vrata ko bhaGga karane vAlI aura rAjadvAra meM Ane-jAne vAlI striyoM ko virjita smjhe| durgadurgatidUtISa vairaacitrkbhittissu| sAdhuvAdadruzastrISu parastrISu rameta n|| 135 // bandIgRha athavA nArakIya gati ko bulA le jAne vAlI dUtI jaisI, vairarUpa citra kA aGkana karane meM dIvAra-mAdhyama ke samAna aura yazarUpI vRkSa ke chedana meM zastra jaisI striyoM meM Asakta nahIM rahanA caahie| athodvAhavasarepratijJAtvacanapAlananirdezaM -
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 131 jagatsamakSaM strIpuMsau vivAhe dakSiNaM karam / anyonyAvyabhicArAya dattaH kila parasparam // 136 // ato vyabhicarantau tau nijaM puNyaM vilumpataH / anyo'nyaghAtakau syAtAM parastrIpuMguhAvapi // 137 // lokAcAra ke anusAra strI aura puruSa donoM vivAha ke samaya dharma-artha-kAma ina tInoM kA AcaraNa eka dUsare ko chor3akara nahIM kareMge- aisI pratijJA kara jagat ke samakSa paraspara dAhine hAtha ko thAmate haiN| ataH yadi strI-puruSa donoM apane die hue vacana ko na pAlakara vyabhicAra kareM, to ve usakA puNya kho dete haiM aura paraspara - vizvAsaghAta karane vAle hote haiN| isI prakAra strI parapuruSa ke sAtha vyabhicAra kare, to vaha puruSa kI vivAhitA strI kA ghAta karane vAlI hotI hai aura parastrI ke sAtha vyabhicAra kare to parastrI ke pati kA ghAta karane vAlA hotA hai, aisA jAnanA caahie| vayAnusAreNastrIraJjananirdezamAha bAlA khelanakaiH kAle dattairdivyaphalAzanaiH / modate yauvanasthA tu vastrAlaGkaraNAdibhiH // 138 // hRSyenmadhyavayAH prauDhA ratikIDAsu kauzalaiH / vRddhA tu madhurAlApairgauraveNa tu rajyate // 139 // bAlA strI sadaiva ucita avasara para die hue khilaune aura uttama phala-phUla evaM upahAra-AhAra se prasanna hotI hai| taruNI acche vastrAbhUSaNoM se prasanna hotI hai / praur3hA strI kAma-krIr3A meM kuzalatA dekhakara prasanna hotI hai jabaki vRddhA strI madhura vacana- vyavahAra aura Adara-satkAra se prasanna hotI hai / SoDazAbdA bhavedbAlA triMzatAdbhUtayauvanA / paJcapaJcAzatA madhyA vRddhA strI tadanantaram // 140 // strI 16 varSa kI ho to vahA~ bAlA kahI jAtI hai; 30 varSa taka kI taruNI; 50 varSa taka kI madhyamA yA praur3hA aura usake Upara kI umra vAlI vRddhA kahalAtI hai| * ukta mata vAtsyAyana, kokkoka Adi ne diyA hai| mahArANA kumbhA ne kahA hai ki solaha varSa kI kanyA bAlA kahI jAtI hai jabaki taruNI strI tIsa varSa kI vaya vAlI hotI hai| pacAsa varSa kI Ayu hone para praur3hA aura ise adhika vRddhA hotI hai| bAlA AhArAdi bAhyarati se adhika prasanna hotI hai jabaki taruNI antararati se tathA praur3hA adbhuta prakAra se surata karane se raJjita hotI hai| bAlA striyA~ sadaiva tAmbUla, kusumahAra se vazIbhUta ho jAtI haiM jabaki taruNI AbhUSaNa se, praur3hA atyanta prema ke pradarzana yA manthana se aura vRddhA madhura vacana vyavahAra se vazIbhUta hotI hai-- SoDazAbdAH bhavedbAlA taruNI triMzavarSiNI / paJcAzadavarSikA prauDhA vRddhA strI tadanantaram // bhakSa bAhya ratairbAlA taruNyabhyantarestathA / adbhutaiH surataiH prauDhA rajyate kAminI kramAt // tAmbUla kusumairabAlA bhUSaNaistaruNIM bhajet / atyanta manthanaiH prauDhA vRddhA madhurajalpanaiH // (kAmarAjaratisAra 3, 76-78)
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 : vivekavilAsa padminyAdibhedena strI caturvidhA taduktam - padminI citriNI caiva zaGkhinI hastinI tthaa| tattadiSTavidhAnenAnukUlyA strI vickssnnaiH|| 141 // vicakSaNa puruSo ko padminI, citriNI, zaMkhinI aura hastinI ina cAroM prakAra kI striyoM ko zAstra meM kahe hue iSTa prakAra se anukUla rakhanA caahie| 141 / / tatra lakSaNamuktam - hastinI madyagandhA ca ugragandhA ca citrinnii| zaGginI kSAragandhA ca padmagandhA ca pdminii||142|| hastinI strI kI madya jaisI gandha hotI hai; citriNI kI ugragandha; zaGginI kI kSArIya aura padminI kI kamala jaisI sugandha hotI hai| hastinI ghuruzobhA syAtkaTizobhA ca citrinnii| zaGkhinI pAdazobhA ca mukhazobhA ca pdminii|| 143 // hastinI bheda vAlI striyoM ke chatiyeM-uru; citriNI kI kaTi; zaGkhinI ke pA~va aura padminI kA mu~ha bahuta sundara hotA hai| hastinI sUkSmakezA ca vakrakezA ca citrinnii| zaGkhinI dIrghakezA ca ghanakezA ca pdminii|| 144 // hastinI ke keza sUkSma hote haiM; citriNI ke vakrIya; zaGkhinI ke lambe aura padminI ke ghane, gucchedAra hote haiN| tasya vazyaprayogavicAraM - Asane vAtha zayyAyAM jIvAne viniyojyet| jAyante niyataM vazyAH kAminyo nAtra sNshyH| 145 // jisa nAsikA meM svara pravAhamAna ho, usa ora yadi strI ko Asana athavA bichaune para biThAyA jAe jo vaha nizcaya hI vaza meM hotI hai, isameM koI sandeha nhiiN| argalA rakSaNe strINAM prItirevA nirrglaa| padAtipariveSastupatyu klezAya kevlm|| 146 // pati kI anupama prIti hI strI ko anucita mArga para jAne se rokatI hai| anyathA strI ke Asa-pAsa usakI rakSA ke lie sevikA kA parivAra rakhanA ise kevala pati ke kleza ke lie jAnanA caahie| * smaradIpikA meM AyA hai- padminI citriNI caiva zaGginI hastinI tthaa| pratyekaM ca varastrINAM khyAtaM jaatictussttym|| (lakSaNaprakAza pRSTha 189 para uddhRta)
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 133 na ca jvaravatI nRtyazRthAGgI pathi viklavA / mAsaikaprasavA nArI kAmyA SaNmAsagarbhiNI // 147 // jvara se pIr3ita, nRtya karane se zItala avayava kI, calane se thakI huI, chaha mAsa kI garbhavatI aura prasUti hue jise eka hI mAsa huA ho-aisI strI abhogyA hai / vRkSAvRkSAntaraM gacchana prAjJaizcintyo'travAnaraH / mano yatra smarastatra jJAnaM vazyakaraM hyadaH // 148 // sujJa puruSa kA yaha kartavya hai ki vaha apane mana kI tulanA usa vAnara se kare jo ki eka vRkSa se dUsare vRkSa para kUdatA hai arthAt jaise bandara eka vRkSa chor3akara dUsare para jAtA hai vaise hI mana eka viSaya rakhakara dUsare viSaya para jAtA hai| jahA~ mana jAtA hai, vahA~ smara yA kAmadeva sAtha hI rahatA hai| isalie mana ko vazIbhUta rakhanA caahie| kAmAturastrIlakSaNaM - kampanartanahAsyAzru mokSaproccaiH svarAdikam / pramadA suratonmattA kurute tatra niHsahA // 149 // kAma vikAra sahana karane meM azakta huI aura ratyartha unmatta huI strI zarIra kampAtI hai; nAcatI hai; ha~satI hai; A~sU nikAlatI hai aura jora se bolatI hai ityAdi lakSaNoM se apanI manodazA prakaTa karatI hai / ityamanantara nimittavicAraM - tAnte kasmAdbhaNTAnAdastvanutthitaH / yena tasyaiva paJcatvaM paJcamAsyA tato bhavet // 150 // jo puruSa sahavAsa karane ke bAda binA baje hI ghaNTe kA ninAda sunatA ho, usakA pA~ca mahIne meM maraNa hotA hai, aisA jAnanA cAhie / bhogakAlavicAraM - - pakSAnnidAghe hemante nityamanyartuSu tryahAt / striyaM kAmayamAnasya jAyate na balakSayaH // 151 // jo gRhastha grISma Rtu meM pandrahaveM dina, hemanta Rtu meM pratidina aura anya RtuoM meM tIsare dina sahavAsa karatA hai, usakA bala kSINa nahIM hotA | 151 // tryahAdvasantazaradoH pakSAdvarSAnidAghayoH / seveta kAminIM kAmaM hemanta zizire balI // 152 // balI puruSa ko basanta aura zarada- ina donoM RtuoM meM tIsare dina; varSA aura grISma RtuoM meM pandrahaveM dina tathA hemanta aura zizira RtuoM meM icchAnukUla sahavAsa karanA cAhie /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 : vivekavilAsa atiirdhyaatiprsnggo'tidaanmtyaagmstthaa| catvAro'mI na kartavyAH kAmibhiH kaaminiissvpi|| 153 // sakAma puruSa ko kabhI kAminiyoM se bhI bahuta IrSyA, adhika prasaGga, adhika dAna aura adhika gamana- ye cAra cIjeM nahIM karanI caahie| atIyA'to hi roSaH syaadudvego'tiprsnggtH| lobho'tidAnataH striinnaamtyaagmaadljtaa|| 154 // jo puruSa strI para bahuta IrSyA rakhatA hai to vaha krodha kA zikAra ho jAtA hai; bahuta prasaGga karane se udvega pAtA hai, dravyAdi bahuta dene se strI kA lobha bar3hatA hai aura nityagamana strI nirlata ho jAtI hai| anyadapyAha - vitanvatIM kSutaM jRmbhAM snAnapAnAzanAni c| mUlakarma ca kurvANAM kuveSA ca rjsvlaam||155|| tathAnyanarasaMyuktAM pazyetkAmI na kaaminiim| evaM hi mAnasaM tasyAM virajyetAsya nishcitm|| 156 // kabhI aisI strI kI ora puruSa ko nahIM dekhanA cAhie jo chIMkatI ho; jamhAI letI ho; snAna karatI ho; bhojana aura laghuzaGkAdi karatI ho| kuveSA yA gande vastroM meM ho; rajasvalA ho aura kisI puruSa ke sAtha vArtAlApa karatI ho| yadi aisA kiyA jAtA hai to ukta strI se puruSa kA mana virakta ho jAtA hai| atyaalokaadnaalokaattthaanaalaapnaadpi| pravAsAdatimAnAcca truTyati prema yossitaam|| 157 // bAra-bAra dekhane se; bilkula na dekhane se; bahuta bolane se; videzagamana se aura ati ahaGkAra se strI kA prema TUTatA hai|. viraktastrIlakSaNaM na prItivacanaM datte nAlokayatiM sundrm| uktA dhatte krudhaM dveSAnmitradveSaM krotylm|| 158 // virahe hRSyati vyAjAdIAmapi krotylm| yoge sIdati sAbAdhaM vadanaM mottytyth|| 159 // zete zayyAgatA zIghraM sparzAdudvijate traam| kRtaM kimapi na stauti virakterlakSaNaM striyaaH|| 160 // jisa strI kA rAga puruSa se utara gayA ho vaha prema sahita nahIM bolatI hai| acchI taraha sAmane nahIM dekhatI; pukArane para krodha karatI hai; dveSa rakhakara puruSa ke
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 135 mitra ke sAtha IrSyA karatI hai| pati ke viyoga se prasanna hotI hai| kisI bahAne se IrSyA karatI ho; pati kA saMyoga hone se dukhAnubhUti karatI ho; mu~ha bahuta mor3atI ho; zayyA para Akara U~gha jAe; pati ke sparza karane se udvega pAtI ho aura pati ke kisI bhI kAma kI prazaMsA nahIM karatI ho to ye rAga sahita strI ke lakSaNa kahe gae haiN| antarprasaGgaM anyajane na prakAzayet - - vizrambhoktimupAlambhamAGgikaM vaikRtaM tathA / ratikrIDAM ca kAminyA nAparAsu prakAzayet // 161 // strI ke premabhare bola athavA usakA diyA huA upAlambha, kaTAkSayukta dekhanA Adi krIr3AoM aura usake sAtha rati-krIr3A anya kisI strI yA puruSa ko nahIM batAnI caahie| anyadapi ---- kAminyA vIkSyamANAyA jugupsAjanakaM budhaH / leSmakSepAdi no kuryAdvirajyete tathAhi sA // 162 // suvijJa ko strI ke dekhate hue kabhI durbhAvanA upajAne vAlA kArya nahIM karanA cAhie na hI leSma se bharI apanI nAka sApha karane ko udyata honA caahie| isase nArI meM virakta hotI hai / datte yAM kanyakAM yasmai mAtA bhrAtA pitAthavA / devateva tayA pUjyo gatasarvaguNo'pi san // 163 // mAtA-pitA yA unake abhAva meM bhrAtA paramparAnusAra jisake sAtha vivAha kara de, kanyA ko cAhie ki vaha usakI devatulya sevA kareM bhale hI vaha sarvaguNa rahita ho / bAlayauvanavArdhake / pitRbhartRsutairnAya * rakSaNIyAH prayatnane kalaGkaH syAtkule'nyathA // 164 // kanyA jaba bAlikA ho taba pitA ko; yuvAvasthA meM pati ko aura vRddha hone para putra ko strI kI rakSA karanI cAhie, yaha kartavya hai| aisA nahIM karane para kula meM kalaGka lagatA hai|" patnI kartavyamAha * manu kA vacana hai- yasmai dadyAtpitA tvenAM bhrAtA vAnumate pituH / taM zuzrUSeta jIvantaM saMsthitaM ca na laGghayet // (manusmRti 5, 151 ) isI prakAra bhAgavata meM AyA hai-- strINAM ca patidevAnAM tcchushruussaanukuultaa| tadbandhuSvanuvRttizca nityaM tadvratadhAraNam // (bhAgavata 7, 11, 25 ) **manu kA kathana hai- bAlye piturvaze tiSThetpANigrAhasya yauvane / putrANAM bhartari prete na bhajetstrI svatantratAm // (manu. 5, 148 )
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 : vivekavilAsa dakSA tuSTA priyAlApA pticittaagugaaminii| kAlaucityAdvayayakarI yA sA lkssmiirivaapraa|| 165 // jo strI samajhadAra; sadA santoSI; madhura vacana bolane vAlI; pati kA mana jaise prasanna rahe, vaise hI AcaraNa karane vAlI aura samayocita rUpa se vyaya karane vAlI ho, use lakSmI ke samAna jAnanA caahie| zayite dayite zete'smAtpUrvaM tu vibudhyte| bhuMkte bhuktavati jJAta satkRtyA striimtllikaa|| 166 // jo strI apane pati ke so jAne pazcAta sotI hai, usase pUrva jage; usake bhojana karane ke bAda svayaM kare aura pati kI sevA kisa prakAra acchI taraha kI jAe- yaha bhalIbhA~ti jAnatI ho, use zreSTha nArI samajhanA caahie| na kutsayedvaraM bAlA zruzurapramukhAMzca yaa| tAmbUlamapi nAdatte dattamanyena sottmaa||167|| jo strI apane pati aura sAsa-sasura Adi sahita apane parivAra ke doSa nahIM batAtI ho aura parapuruSa ke die tAmbUlAdi kA sparza na kare, usa strI ko uttama jaane| kulastriyA na gantavyamutsave catvare'pi c| devayAtrAkathAsthAne na tathA rnggjaagre|| 168 // kulIna strI ko kabhI (akele) mele yA utsava meM; caurAhe para; yAtrA para, kathA-sthala, nATaka-lIlA aura jAgaraNa meM nahIM jAnA caahie| supatnIlakSaNaM yA dRSTvA patimAyAntamabhyuttiSThati smbhrmaat| tatpAdanyastadRSTizca datte tasyAsanaM svym|| 169 // bhASitA tena savrIDaM namrIbhavati ca kssnnaat| svayaM savinayaM tasya paricaryAM karoti ca // 170 // nirvyAjahRdayA patyau zvazrUSu vyaktabhaktibhAk / sadA namrA nanAndRNAM baddhasnehA ca bndhussu|| 171 // sapatnISvapi saprItiH parivAreSu vtslaa| sanarmapezalAlApA kmiturmitrmnnddle|| 172 // yA ca tevaSiSu dveSa sNshressklussaashyaa| gRhazrIriva sA sAkSAnehinI gRhmedhinaam|| 173 // jo strI apane pati ko AyA jAnakara zIghratA se uTha jAe aura usake pA~voM kI ora dekhate hue svayaM Asana pradAna kare; pati yadi bAtacIta kare to tatkAla lajjA
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 137 se vinamra ho jAe; vinayapUrvaka pati kI sevA meM tatparatA dikhAe; pati para kapaTa rahita hRdaya rakheM; sAsa Adi bar3e parivAra janoM ke prati bhaktibhAva rakhe; nanadoM ke sammukha namratA ko pradarzita kare; pati ke bhAiyoM se snehapUrNa vyavahAra kare; apanI sauta ho to usa para bhI prIti rakhe; dAsa-dAsI para dayA kare; pati kI mitra maNDalI ke sAtha namratA se catura vacana bole aura pati ke zatruoM ke sAtha vaira rakhe-aisI gRhastha strI ko sAkSAt lakSmI jAnanI caahie| niSiddhakAryANi - niSiddhaM hi kulastrINAM gRhdvaarnissevnnm| vIkSaNaM nATakAdInAM gavAkSAvasthitistathA // 174 // kulIna striyoM ko ghara ke dvAra para nahIM baiThe rahanA caahie| nATaka Adi na dekheM aura gavAkSoM, avalokana meM sthita hokara bAhara dera taka dRSTipAta nahIM karanA caahie| aGgaprakaTanaM krIDA kautukaM jalpanaM praiH| kArmaNaM zIghrayAnaM ca kulastrINAM na yujyte|| 175 // sambhrAnta parivAroM kI striyoM ko vastra se Dhakane ke yogya aGga kA pradarzana karanA, krIr3A-kautuka karanA, parapuruSa ke sAtha vArtAlApa, kAma meM ruci na lenA aura gamana meM atizIghratA darzAnA ucita nahIM hai| aGgaprakSAlanAbhyaGga mrdnodvrtnaadikm| kadAcit puruSainaiva kArayeyuH kulstriyH|| 176 // kabhI sambhrAnta striyoM ko apane snAna meM puruSa kI sahAyatA nahIM lenI caahie| isI prakAra tailAbhyaGga, ubaTana, masAja Adi bhI puruSoM se nahIM karavAnA caahie| liGginyA vezya dAsyA svairiNyA kaarukstriyaa| yujyate naiva samparkaH kadApi kulyossitaam|| 177 // striyoM ko kabhI yoginI, vezyA, dAsI, kulaTA aura kAru-karmannoM (zilpiyoM) kI mahilAoM se ghaniSTha samparka nahIM rakhanA caahie|" maGgalAya kiyAMstanyAlaGkAro dhArya eva hi|... pravAse preyasaH sthAtuM yuktaM zvazvAdi snnidhau|| 178 // yadi pati paradeza meM ho to patnI ko saubhAgyasUcaka kiJcit alaGkaraNoM --- -- * tulanIya- cirantiSThena ca dvAre gacchenaiva praalye| (zivapurANa rudra. pArvatI. 54, 22) **tulanIya- na rajakyA na bandhakyA tathA liGginyA na ca / na ca durbhagayA kvApi sakhitvaM kaaryetkvcit|| (zivapurANa tatraiva 54, 36)
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 : vivekavilAsa (maGgalasUtrAdi) ko avazya dhAraNa kie rahanA caahie| aise samaya meM apane sAsasasura Adi ke pAsa hI rahanA cAhie / kopAnya vezma saMsthAnaM samparko liGgibhistathA / udyAnAdyaTanaM patyuH pravAse dUSaNaM striyAH // 179 // pati ke paradeza jAne para bhI krodha karanA, auroM ke ghara rahanA, yoginI, saMnyAsinI kI saGgata karanA aura udyAnoM meM vihAra karanA jaise kArya sambhrAnta parivAroM kI striyoM ko doSa lagAne vAle kahe gae haiN| anyadapiM ------ aJjanaM bhUSanaM gAnaM nRtyaM dazanamArjanam / narmAkSepaM ca zArAdi kIDAzcitrAdivIkSaNam // 180 // aGgarAgaM ca tAmbUlaM madhuradravyabhojanam / proSitapreyasI prIti pradamanyadapi tyajat // 181 // sambhrAnta striyoM ko apane pati ke paradeza jAne para aJjana- surame kA prayoga nahIM karanA caahie| isI prakAra bar3e AbhUSaNa nahIM phne| gAyana, nartana, dikhAkara dA~tuna karanA, masakharI aura AkSepapUrNa vacana - vyavahAra, sogaThebAjI jaisI krIr3A, uttejika citrAdi darzana, aGgarAga - vilepAnulepana, tAmbUla, miSThAnna khAnA aura jisase hRdaya meM prIti utpanna ho aise kArya nahIM karane caahie| rajasvalAyAM niSedhakAryANi - sadaiva vastunaH sparzaH rajanyA tu vizeSataH / sandhyATanamuDuprekSAM dhAtupAtre ca bhojanam // 182 // mAlyAJjane divAsvApaM dantakASThaM vilepanam / strAnaM puSTAzanAdarzAlokau muJcedrajasvalA // 183 // rajasvalA strI ko sarvadA aura mukhyarUpa se rAtri meM kisI vastu ko nahIM chuA caahie| sandhyAkAla meM ghUmanA nahIM caahie| nakSatragaNoM ko bhI nahIM dekheM va dhAtu ke pAtra meM bhojana nahIM kreN| isI prakAra puSpa mAlA nahIM pahane; A~khoM meM aJjana nahIM kare; * divasa meM nidrA nahIM le; dA~tuna aura snAna nahIM kare; candanAdi kA Alepana nahIM kare; puSTikAraka anna kA AhAra nahIM le aura use darpaNa meM bhI nahIM dekhanA cAhie / mRttikA kASThapASANapAtre'zrIyAdrajasvalA / devasthAne zakRdgoSTha jaleSu na rajaH kSipet // 184 // rajasvalA strI ko paramparAnusAra miTTI, lakar3I yA patthara ke pAtra meM bhojana karanA cAhie aura kabhI apanI Rtu ko devasthAna, goSTha - gauzAlA aura pavitra jala meM nahIM DAlanI caahie|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 139 snAtvaikAnte caturthe'hri vrjyednydrshnm| suzRGgArA svabhartAraM seveta kRtmngglaa|| 185 // rajasvalA ko caturtha divasa ekAnta meM snAnakara parapuruSa ko nahIM dekhanA cAhie apitu sundara banAva-zRGgArakara, maGgalakRta svapati kA sevana karanA caahie| RtukAlAvadhiM - nizAH poDaza nArINAmRtuH syAttAsu caadimaaH| tisraH sarvairapi tyAjyAH proktA turyApi kena cit||186|| sAmAnyatayA striyoM kI solaha rAta taka Rtu hotI hai| unameM se pahalI tIna rAtri bhoga meM varjanIya hai, aisA AcAryoM kA mata haiM kintu katipaya vidvAn caturtha rAtri bhI varjanIya kahate haiN| RtudivasAnusAreNa santAnodbhavavicAraM caturthyAM jAyate putraH svlpaayurgunnvrjitH| vidyAcAraparibhraSTo daridraH kleshbhaajnH|| 187 // yadi caturtha rAtri ko garbha rahe to alpAyu vAlA, guNarahita, vidyA aura AcArahIna daridrI aura kleza bhogane vAlA putra utpanna hotA hai| paJcamyAM putriNI nArI SaSThayAM putrastu putrvaan| saptamyAmaprajA kanyA cASTamyAmIzvaraH sutH|| 188 // yadi pA~cavIM rAtri ko garbha rahe to putra ko prasava karanevAlI kanyA ho; chaThI rAtri ko garbha rahe to putravanta putra hogA; sAtavIM rAta ko garbha rahe to bA~jha kanyA hogI aura AThavIM rAta ko garbha rahe to sAmarthya-aizvaryavAn putra hotA hai| navamyAM subhagA nArI dazamyAM pravaraH sutH| ekAdazyAmadharmA strI dvAdazyAM purussottmH|| 189 // yadi navIM rAtri ko garbha rahe to sundara kanyA hogI; dasavIM rAtri ko rahe to zreSTha putra hogA; gyAharavIM rAtri ko rahe to adharmI kanyA ho aura bArahavIM rAta ko yadi garbha rahe to puruSoM meM uttama putra utpanna hotA hai| trayodazyAM sutA pApA vrnnsngkrkaarinnii| prajAyate caturdazyAM suputro jagatIpatiH // 190 // agara terahavIM rAtri ko garbha rahe to varNasaGkara karane vAlI pApa-kanyA ho; caudahavIM rAtri ko garbha rahe to pRthvIpati jaisA putra hotA hai| rAjapatnI mahAbhogA rAjavaMzakarA stii|| jAyate paJcadazyAM tu bahupuNyA ca suvrtaa|| 191 //
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 : vivekavilAsa yadi pandrahavIM rAta ko garbha rahe to bahuta bhAgyazAlI, rAjavaMza calAne vAlI, rAjA kI rAnI, bahuta sukha bhogane vAlI, bahuta puNyopArjana karane vAlI aura pativratA putrI hotI hai| vidyAvinayasampannaH satyavAdI jitendriyaH / AzrayaH sarvabhUtAnAM SoDazyAM jAyate pumAn // 192 // isI prakAra yadi solahavIM rAta ko garbha Thahare to vidvAna, vinayI, satyavAdI, indriya vijayI aura saba jIvoM kA Azraya dene vAlA putra hotA hai / samaviSamarAtrivicAraM samAyAM nizi putraH syAdviSamAyAM tu putrikA / strINAmRturate kAryaM na ca dantakSatAdikam // 193 // cauthI, chaThI ityAdi sama saMkhyaka rAtriyoM ko garbha rahe to putra hotA hai aura pA~cavIM, sAtavIM ityAdi viSama saMkhyaka rAtriyoM meM garbha ThahareM to putrI kA janma hotA RtuvAlI strI ke sAtha sahavAsa karate samaya dantakSata yA nakhaghAta nahIM karanA caahie| divA-nizAkAlavicAraM divA kAryo na sambhogaH sudhiyA putramicchatA / divAsambhoga saJjAto jAyate 'hyabalAGgakaH // 194 // putra kI AkAMkSA rakhane vAle jJAnI puruSa ko divasakAla meM sahavAsa nahIM karanA caahie| dina meM saMbhoga se utpanna huA putra bahuta nirbala hotA hai / kimarthe kAmAha -- - - putrArthameva sambhogaH ziSTAcAravatAM mataH / RtusnAtA pavitrAGgI gamyA nArI narottamaiH // 195 // yaha purAtana ziSTa ukti hai ki putra ke lie strIsaGga kareM / ataeva RtumatI strI snAnAdi se pavitra ho jAe taba hI uttama puruSa ko usake sAtha sambhoga karanA caahie| anyo vyasaninAM kAmaH sarvadharmArthabAdhakaH / - sadbhiH punaH striyaH sevyAH parasparamabAdhayA // 196 // dharma aura dhana kA sarvathA vinAza kara DAle- aisA vilakSaNa kAma vikAra vyasanI puruSoM ko hotA hai parantu uttama puruSoM ko to dharma tathA dhana kA nAza nahIM ho, usa rIti se striyoM kA sevana karanA zreyaskara hai| bhogyAvasthAmAha dRSTa eva dhruvaM puSpe nArI syAnmaithunocitA / sevyA putrArthamApaJcapaJcAzadvatsaraM punH|| 197 //
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 141 aisI mAnyatA rahI hai ki strI jaba taka puSpavatI hotI rahe, vaha bhogyA hai aura puSpavatI hone kI avadhi se lekara 55 varSa kI Ayu taka santAnArtha use bhoganA caahie| balakSayo bhavedUrdhvaM varSebhyaH pnycsptteH| strIpuMsayona yuktaM tanmaithunaM tdnntrm|| 198 // puruSa ko pacahattara varSa kI Ayu taka sahavAsa karanA cAhie, yaha maryAdA hai| yadi strI-puruSa isakA ulaGgana karate haiM to usakA bala kSINa ho jAtA hai| isalie strI ke lie bhogakAla pacapana va puruSa ke lie pacahattara varSa kahA gayA hai, isake bAda nhiiN| striyAM SoDazavarSAyAM pnycviNshtihaaynH| buddhimAnudyamaM kuryaadvishissttsutkaamyyaa||199|| paccIsa varSa kI Ayu vAle sujJa puruSa ko solaha varSa kI kanyA ke sAtha viziSTa putra ke artha se sahavAsa karanA cAhie (aisI tatkAlIna paramparA rahI hogI kintu vartamAna meM aThAraha varSa nirdhArita hai)| tadA hi prAptavIyau tau sutaM janayataH prm| AyurbalasamAyuktaM srvendriysmnvitm|| 200 // aisA vizvAsa kiyA jAtA hai ki isa Ayu varga meM strI-pati donoM hI balI hote haiM, ataH ve AyuSya, bala aura samasta indriyoM se yukta putra ko utpanna karate haiN| santAnArthe AyuvicAraM - nyUnaSoDazavarSAyAM nyuunaabdpnycviNshtiH| pumAnyaM janayedgarbha sa prAyeNa vipdyte|| 201 // yaha mata hai ki paccIsa varSa se kama Ayu kA puruSa solaha varSa se kama Ayu kI strI ke sAtha sahavAsa kare to vaha garbha prAyaH garbhAzaya meM hI naSTa ho jAtA hai| alpAyurbalahIno vA daaridryopdruto'thvaa| kuSThAdirogI yadi vA bhavedvA viklendriyH|| 102 // athavA hone vAlI santati alpAyu vAlI, nirbala, daridrI, kuSTAdi rogoM vAlI aura vikala-aGgavAlI hotI hai| manasthityAnusAreNajAyate santatiM prasannacitta ekAnte bhajennArI naro ytH| yAdRGmanAH pitAdhAne putrastatsadRzo bhvet||203|| puruSa ko prasanna citta se ekAnta meM hI strI sevana karanA cAhie kyoMki jisa samaya pitA kA jaisA mana hotA hai, vaisI hI santati hotI hai|
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 : vivekavilAsa bhajennArIM zuciH prItaH zrIkhaNDAdibhirunmadaH / azrAddhabhojI tRSNAdibAdhayA parivarjitaH // 204 // jisa dina zrAddha kA bhoja nahIM kiyA ho aura tRSA, kSudhAdi zArIrika vedanA lakSita nahIM ho, taba kAmI ko zrIkhaNDa - candana, agaru, kesarAdi kA zarIra para Alepana kara, pavitra hokara prItipUrvaka strIsaGga karanA cAhie / svarapravAhAnusAreNa rativicAraM - savibhramavacobhizca pUrvamullAbhya vallabhAm / samakAlapatanmUla kamalakroDaretasam // 205 // putrArthaM ramayeddhImAn bahaddakSiNanAsikam / pravahadvAmanADistu kAmayetAnyadA punaH // 206 // puruSa ko jaba dakSiNa nAsikA kA svara calatA ho taba vilAsakArI vacanoM se strI meM kAmottejanA kara indriya ke kamalAkAra mUla pradeza meM zukra sama kAla meM mizrita ho, usa rIti se putra ke lie sahavAsa karanA cAhie aura yadi putrI kI icchA ho to jaba bAyIM nAsikA kA svara pravAha ho taba sahavAsa karanA caahie| * garbhAdhAnakAle varjanIyanakSatrAH garbhAdhAna maghA varjyA revatyapi yato'nayoH / staste ca duHkhade // 207 // putrajanmadine mUla garbhadhAraNa ke avasara para maghA aura revatI- ina donoM nakSatra ko varjita jAnanA cAhie kyoMki inase putra ke janma samaya meM mUla aura AzleSA nakSatra Ate haiM aura ye nakSatra bahuta kaSTakArI siddha hote haiN| " * sArAvalI meM kahA gayA hai-- dvipadAdayo vilagnAt surataM kurvanti saptame yadvat / tadvatpuruSANAmapi garbhAdhAnaM samAdezyam // aste zubhayutadRSTe saroSakalahaM bhavedgrAmyam / saumyaM surataM vAtsyAyanasamprayogikAkhyAtam // (bRhajjAtaka bhaTTotpalIya vivRtti 4, 2 para uddhRta) ** jyotiSa kA mata hai ki mUla nakSatra ke pahale caraNa meM janma lene vAlA bAlaka pitA, dvitIya caraNa meM mAtA ke lie azubha hotA hai jabaki tRtIya caraNa meM janmA jAtaka dhanakSayakArI mAnA jAtA hai| isI prakAra cauthe meM janma zubhaphalada hotA hai| isI prakAra AzleSA nakSatra ke prathama caraNa meM janmA zizu zubha svIkArya hai| dvitIya caraNa meM janmA zizu dhanakSayakArI hotA hai| tRtIya mAtA ke lie kaSTadAyI aura caturtha caraNa meM janmA bAlaka pitA ke lie neSTaprada hotA hai-- Adhe pitA nAzamupaiti mUlapAde dvitIye jananI tRtIye / dhanaM caturtho'sya zubho'tha zAntyA sarvatra satsyAdahibhe vilomam // (muhUrtacintAmaNi 2, 55) zrIpati kA mata hai gaNDAnta ke Adi pAda meM yadi bAlaka kA janma ho to pitA ke lie azubhakArI hotA hai| dvitIya meM mAtA ke lie azubha, tRtIya meM janme to dhanakSaya kintu caturtha pAda meM zubha hotA hai / AzleSA nakSatra ke anta meM janme jAtaka kA phala bhI uktAnusAra hI hotA hai - tadAdyapAdake pitA vipadyate jnnyth| ghanakSayastRtIyake caturthakaH zubhAvahaH // pratIpamantyapAdataH phalaM tadaiva sArNyabhe / tadukta doSa zAntaye vidheya mantra zAntikam // (jyotiSaratnamAlA 4, 69-70)
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 143 ratnAnIva prazaste'hni jAtAH syuH sUnavaH zubhAH / ato mUlamapi tyAjyaM garbhAdhAne zubhArthibhi // 208 // uttama dina ko utpanna hue putra ratnoM ke taraha hote haiN| isalie kalyANarthI puruSoM ko garbhAdhAna ke samaya mUla nakSatra kA bhI tyAga karanA caahie| AdhAnAddazame janma dazame karma janmabhAt / karmabhAt paJcame mRtyuH kuryAdeSu na kiJcina // 209 // garbhAdhAna ke nakSatra se dasavA~ janma nakSatra, janma nakSatra se dasavA~ karma nakSatra aura karma nakSatra se pA~cavA~ mRtyu nakSatra kahalAtA hai| isalie ina cAroM (garbha, janma, karma va mRtyu) nakSatroM meM koI bhI kAma nahIM karanA cAhie / atha saGgakAlAjjAtasya puJjanmayogaM pApAH SaTtryAyagAH saumyAstanutrikoNakendragAH / strIsevAsamaye saumyayuktenduH putrajanmadaH // 210 // strIsaGga ke samaya pApagraha ( ravi, zani, maGgala, rAhu, ketu) tIsare, chaTheM athavA gyArahaveM sthAna meM hoM; saumyagraha (budha, guru, zukra, candra) pahale, cauthe, sAtaveM, dasaveM, pA~caveM athavA naveM sthAna para hoM aura candra zubha graha ke yoga meM ho to putra janma hotA hai| * anyadapyAha -- purANe rajasi kSINe navAsRkzukrasaJcaye / strINAM garbhAzaye jIvaH svakarmavazago vizet // 211 // - * jaba Rtu sambandhI purAne raja kA vinAza ho aura navIna rudhira va zukra kA saMmizraNa ho taba nArI ke garbhAzaya meM svakarmavazAt jIva sthAna banAtA hai| strIpuMnapusakayogAJca - -- nArI rakte'dhike zukre naraH sAmye napuMsakaH / ato vIryavivRddhayarthaM vRSyayogAJzrayetpumAn // 212 // saMyogakAla meM yadi strI kA rakta adhika ho to kanyA puruSa ke zukra kA Adhikya ho to putrotpati hotI hai| yadi strI kA raja aura puruSa kA zukra eka-sA ho to napuMsaka santati hotI hai| ataeva vRSya - zukra vRddhyartha ucita upAya karanA apekSita hai| vRSyavastunAmAha * isa sambandha meM vizeSa jAnakArI ke lie varAhamihirakRta bRhajjAtaka kA dUsarA, tIsarA va cauthA adhyAya dekhanA cAhie /
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ yAtka 144 : vivekavilAsa yatkiJcinmadhuraM snigdhaM bRMhaNaM blvrdhnm| manaH prahlAdanaM caiva tatsarvaM vRssymucyte|| 213 // aisI vastue~ jo madhura, cikanI, puSTa, bala kI vRddhi aura hRdaya meM harSotpanna karane vAlI hoM, ve saba vRSya kahalAtI haiN| (jaise- dUdha, ur3ada, kauJca bIja, tAlamakhAnA, zatAvarI, azvagandhA, zvetamUsalI jaise padArtha isI guNa vAle haiN)| jIvasya garbhakAlesthityAdInAM - pituH zukraM jananyAzca zoNtiM krmyogtH| AsAdya kurute jIvaH sadyo vpurupkrmm||214||.. garbhakAla meM jIva pitA ke zukra evaM mAtA ke rudhira ko karmayoga se pAkara tatkAla hI apanA zarIra gaThita karane lagatA hai| garbhejIvasya saptasaptabhi ahorAtrAnusAreNa kramAha - / bhavedetadahorAtraiH saptabhiH saptabhiH krmaat| kalalaM cArbudaM caiva tataH pezI tato ghnH||215|| garbha meM zukra-raja samizraNa ke sAtha hI sAta dinoM meM kalala (raja-zukra mizraNa) rUpa taiyAra hotA hai| agale sAta dinoM meM kalalArbuda (bulabule jaisA) banatA hai| isake bAda ke sAta dina meM arbuda kI thailI banatI hai aura agale sAta dina meM usa thailI kA ghanAkAra taiyAra hotA hai| mAsAnusAra garbhataulapramANAha - prathame mAsi tattAvatkarSanyUnaM palaM bhvet| dvitIye'bhyadhikaM kiJcitpUrvasmAdatha jAyate // 216 // garbha pahale mAsa meM 150 rattI ke barAbara taula kA hotA hai aura dUsare mAsa meM pahale mAsa kI apekSA thor3A adhika hotA hai| / adhunA dohadavicAraM - jananyAH kurute garbhastRtIye mAsi dohdm| garbhAnubhAvatazcaita dutpadyeta shubhaashubhm|| 217 // * varAhamihira ne garbhakAlIna mAsAdhipati ke lie 'bRhajjAtaka' evaM 'laghujAtaka' meM kahA hai ki garbha ke pahale mAsa meM kalala (raja-vIrya mizraNa), dUsare mAsa meM ghana (piNDa), tIsare mAsa meM aGkara (avayava), cauthe mAsa meM asthi, pA~caveM mAsa meM carma, chaThe mAsa meM aGgaja yA keza aura sAtaveM mAsa meM caitanya hotA hai| sAtoM mAsoM ke adhipati kramazaH zukra, maGgala, guru, sUrya, candra, zani aura budha hote haiN| isake bAda AThaveM, naveM aura dasaveM mAsa ke svAmI kramazaH lagneza, candra aura sUrya hote haiN| mahInoM ke adhipati ke zubhAzubhatva se garbha kA zubha yA azubha phala hotA haikalalaghanAGkarAsthicarmAGgajacetanatA: sitakujajIvasUryacandrArkibudhAH parataH / udayapacandrasUryanAthA: kramazo gaditA bhavati zubhAzubhaM ca mAsAdhipateH sadRzam // (bRhajjAtaka 4, 16)
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 145 vaha garbha tIsare mAsa lagate hI mAtA kA dohada (hU~sa yA kucha khAne kI icchA) utpanna karatA hai| ukta dohada garbha ke prabhAvAnusAra hI zubhAzubha kA bodhaka hotA hai| punAmni dohade jAte pumAnstrIsajJake punH| strI klIbADhe punaH klIbaM svapre'pyevaM vinirdizet // 218 // yadi strI ko puruSa prajAti kI vastu kA dohada ho to putra ke hone kI sambhAvanA hotI hai aura strI prajAti kI vastu abhISTa ho to putrI hogii| isI prakAra napuMsaka prajAti kI vastu vAJchita ho to napuMsaka santAna ho| garbhiNI ko Ane vAle svapna" kA phala bhI isI prakAra se jAnanA caahie| apUrNAhohadAdvAyuH kupito'ntaH klevrm| sadyo vinAzayedgarbha virUpaM kurute'thavAM // 219 // yadi dohada pUrNa nahIM ho to usase gabhirNI ke zarIra meM vAyu kupita ho jAtI hai aura garbha kA vinAza karatI hai athavA garbha ko virUpa karatI hai| paJcamamAse garbhasthiti - mAtaraGgAni turye tu mAse maaNslytylm| pANipAdaziro'GkarA jAyante paJca paJcame / / 220 // ukta garbha cauthe mAsa meM mAtA ke zarIra ko bahuta puSTa karatA hai aura pA~caveM mAsa meM usa garbha meM se hAtha ke do, pA~va ke do aura zira kA eka isa prakAra kula pA~ca aGkara bAhara Ate haiN| * garbhakAla meM mahilAe~ prAyaH kucha-na-kucha vizeSa AhAra yA vastu kI AkAMkSA karatI dikhAI detI haiN| kAlidAsa ne vRkSoM meM bhI isa prakAra kI kAmanAeM dekhI haiN| prasiddha TIkAkAra mallinAtha ne kahA hai ki dohada se Azaya aisA saMskAramaya dravya hai jo prasava-kAraNa parilakSita hotA hai- dohadaM vRkSAdInAm prasavakAraNaM saMskAradravyam (meghadUta, uttaramegha pRSTha 132) / isI bAta ko naiSadhIyacaritam meM zrIharSa ne abhivyakta kiyA hai ki dohada aise drava yA dravya kI phUMka svIkAranI cAhie jo vRkSa, paudhoM evaM latAdi meM puSpa prasavita karane kA sAmarthya pradAna karatI hai- mahIruhA: dohadasekazaktirAkAlikaM korkmudrinti| (naiSadhIya. 3, 21) kAminI ke sparza se priyaGga vikasita hotA hai tathA bakula vRkSa mukhAsavapAna, azoka pAdAghAta, tilaka dRSTipAta, kurabaka AliGgana, mandAra madhuravacana, campaka vRkSa mRdu muskAna va hAsya tathA kanaila kA vRkSa nIce nRtya karane se puSpita hotA hai-strINAM sparzatpriyaGgarvikasati bakulaH sIdhugaNDUSasekAtpAdAghAtAdazokAstilakakurabako viikssnnaalinggnaabhym| mandAro narmavAkyAtpaTu mRduhasanAccampako vakAvAtAcUbo gItAnnamerurvikasati ca puro nartanAt karNikAraH / / (meghadUta 2, 18) **kalpasUtra meM nArI ko isa kAla meM hone vAle sapanoM kA sundara varNana AyA hai| ina sapanoM ke AdhAra para hI putra ke mahApuruSa hone kA pUrvAnumAna prakaTa kiyA gayA hai| mahArAnI trizalA ko Ae caudaha mahAsvapnoM meM gaja, vRSabha, siMha, lakSmI, puSpamAlA, candra, sUrya, dhvajA, kumbha, padmasarovara, samudra, vimAna, ratnarAzi va nidhUma agni haiM-gaya vasaha sIha abhiseya dAma sasi diyaraM jhaya kuNbhN| paumasara sAgara vimANa bhavaNa rayaNuccaya sihiM ca // (kalpasUtra 33, 1)
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 : vivekavilAsa SaSThe tUSacinotyuccairAtmanaH pittazoNite / saptame pUrvamAnAttu pezI paJcazatIguNA // 221 // ukta garbha chaThe mAsa meM usake pitta aura rakta ko bar3hatA hai aura sAtaveM mAsa meM pUrva kathita pezI yA thailI taula meM pahale se pA~ca sau gunI ho jAtI hai| karoti nAbhiprabhavAM nADIsaptazatI tathA / navasaGkhyAH punastatra dhamanI racayatyasau // 222 / / isake bAda, vaha garbha vRddhi ko prApta karatA huA nAbhi se nikalane vAlI 700 nAr3iyA~ aura 9 dhamaniyA~ utpanna karatA hai| nADyaH saptazatAni syUrviMzatyUnAni yoSitAm / bhaveyuH SaMDhadehe tu triMzadUnAni tAnyapi // 223 // ukta sAta sau nAr3iyoM meM se strI ke zarIra meM 680 aura napuMsaka ke zarIra meM 670 nAr3iyA~ hotI hai arthAt puruSa se strI ke zarIra meM 20 aura napuMsaka ke zarIra meM 30 nAr3iyA~ kama hotI haiM / nava strotAMsi puMsA syurekAdaza tu yoSitAm / dantasthAnAni kasyApi dvAtriMzat, puNyazAlinaH // 224 // puruSa ke zarIra meM nau strota (dvAra) hote haiM aura strI ke zarIra meM gyAraha / isI prakAra kisI-kisI bhAgyazAlI puruSa ke battIsa danta hote haiN| sandhIn pRSThakaraNDasya kurute'STAdaza sphuTam / pratyekamantrayugmaM ca vyaampnyckmaankm|| 225 // jIva pRSThakaraNDa (pITha kI asthiyoM) kI 18 sandhiyA~ karatA haiM aura pratyeka jIva donoM milakara pA~ca vAma jitanI lambI A~ta ko jor3atA hai| karoti dvAdazAGge ca pAMzulInAM karaNDakAn / tathA pAMzulikASaTka madhyasthaH sUtradhAravat // 226 // garbha meM sthita jIva sUtradhAra kI taraha zarIra meM bAraha pasalI ke karaNDaka aura chaha pasaliyoM kA nirmANa karatA hai| lakSAnAM romakUpAnAM kurute koTimatra ca / ardhaturyA romakoTIstistraH sazmazrumUrdhajAH // 227 // garbha meM sthita jIva karor3a meM eka lAkha kama arthAt 99 lAkha romakUpa aura sira ke tathA dAr3I, mU~cha ke saba milAkara kula sAr3he tIna karor3a roma utpanna karatA hai| aSTame mAsi niSpanna prAyaH syAtsakalo'pyasau / tathaujorUpamAhAraM gRhNotyeSa vizeSataH // 228 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsa : : 147 ukta garbha prAyaH AThaveM mAsa meM paripakva hotA hai aura vizeSakara ojAhAra (rUpa, AhArAdi) prApta karatA huA puSTa hotA hai| jIvasya garbhAvAsAvadhiM garbhe jIvo vasatyevaM vAsarANAM zatadvayam / adhikaM saptasaptAyA divasArdhena ca dhruvam // 229 // sAmAnyatayA koI jIva garbhavAsa meM sAr3he 277 divasa taka nivAsa karatA hai arthAt yaha garbhAvadhi kahI gaI hai| garbhastvadhomukho duHkhI jananIpRSThasammukhaH / baddhAJjalirlalATe ca pacyate jAgninA // 230 // garbha meM sthita jIva mAtA kI pITha kI ora nIcA mu~ha kie, apanI lalATa para baddhAJjali rUpa meM bahuta duHkha meM rahatA hai| vaha apanI mAtA kI jaTharAgni se hI paripakva hotA hai| asau jAgarti jAgratyAM spapatyAM svapiti sphuTam / sukhinyAM sukhavAn duHkhI duHkhavatyAM ca mAtari // 231 // isI prakAra jaba mA~ jagatI hai to garbha jagatA hai aura mAtA ke sone para garbha bhI so jAtA hai| mA~ jaba sukhAnubhUti kare to garbha bhI sukhI hotA hai aura mA~ ke dukhI hone para garbha bhI kheda pAtA hai / puruSo dakSiNe kukSau vAme strI yamalau dvayoH / jJeyaM tUdaramadhyasthaM napuMsakamasaMzayam // 232 // yadi puruSa jAti kA garbha ho to vaha dAhinI ora hotA hai| strI jAti kA ho to bAyIM ora yadi yamala santati yA jur3avA~ ho to ubhaya pArzva meM aura napuMsaka jAti garbha ho to kukSI ke madhyabhAga meM avasthita rahatA hai / gaNDAtAdInAM vicAraM ------ gaNDAnto mUlamaSA viSamasthAnagA grahAH / kudinaM mAtRduHkhaM ca na syurbhAgyavatAM janau // 233 // bhAgyazAlI manuSya ke janma samaya gaNDAnta, mUla nakSatra, AzleSA nakSatra, gaNDAnta tIna prakAra ke haiM- tithigaNDAnta, nakSatragaNDAnta tathA lagna yA rAzi gaNDAnta / ye aniSThakArI hote haiN| zubhakAryoM ke prasaGga meM inakA tyAga kara diyA jAnA cAhie - gaNDAnta trividhaM proktaM nakSatratithirAzijam / navapaJcacaturthyaMte hyekArddhaghaTikAmitam // ( muhUrtadIpakaTIkA 20) azvinI evaM revatI ke pUrva va bAda kI do-do ghaTI, maghA va AzleSA ke pUrva va bAda kI do-do ghaTI, mUla va jyeSThA ke pUrva va bAda kI do-do ghaTI taka gaNDAnta hotA hai| aise meM inakI zAnti karavAI jAtI hai / trividha gaNDAnta ke viSaya meM jyotiSa kI mAnyatA yaha bhI hai ki nakSatra, tithi va lagna yA rAzi saMjJaka tInoM
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 : vivekavilAsa viparIta sthAnagata graha aura bure divasa nahIM hote haiM aura prasava ke samaya mAtA ko duHkha bhI nahIM hotA hai| mUlAzrUSArthaphalamAha - piturmAturdhanasya syAnAzAyAMtriyaM krmaat| . .. zubho mUlasya turyAhirazrUSAyA vyatikramAt // 234...... janmakAla meM mUla nakSatra kA pahalA, dUsarA va tIsarA caraNa kramazaH pitA, mAtA evaM dhana kA nAza karatA hai| cauthA caraNa zubha hotA hai| isake viparIta AzleSA nakSatra kA pahalA caraNa zubha aura dUsarA, tIsarA va cauthA caraNa kramazaH pitA, mAtA va dhana kA nAza karatA hai, aisA jAnanA caahie|" hI gaNDAnta kA tyAga karanA caahie| nakSatra maNDAnta meM nau 2 ke anta meM 2 ghaTI, tithi meM pAMcavIM 2 ke bAda 1 ghaTI tathA lagna yA rAzi gaNDAnta meM cauthI 2 ke anta vAlI ghaTI kA tyAga kiyA jAmA caahie| AzleSA, mUla evaM gaNDAnta kI nivRtti ke lie apane nimitta zubhecchu janoM ko vidhipUrvaka sUtakAnta meM tIsare mAsa meM athavA varSa ke anta meM, usI janma nakSatra meM usakI zAnti zAktoka vidhi se karavAnI ... cAhie, aisA vaziSTha kA mata hai- nairRtya bhaujaGgamagaNDadoSanivAraNAyAbhyudayAya nuunm| pitAmahoktAM rucirAM ca zAnti prakuryAdvaMzasya hitAya nUnam // zAstroktarItyA khalu sUtakAnte mAse tRtIye'pyatha vtsraante| kuryAcchAntiM tadRkSe vA tddosssyaapnuttye|| (vaziSThasaMhitA 42, 22 evaM 27-28) .. * *muhUrta granthoM meM AyA hai ki jo zizu mUla nakSatra ke prathama caraNa meM janmA ho vaha pitA; dvitIya caraNotpanna putra mAtA aura tRtIya caraNotpanna putra dhanAdi kA kSaya karatA hai jabaki caturtha caraNotpanna zizu zubha hotA hai| isa ke viparIta AzleSA nakSatra ke caturtha caraNa meM janmA zizu pitA ke lie ghAtaka hai, tRtIya caraNotpanna zizu mAtA ke lie, dvitIya caraNa meM utpanna bAlaka dhana kA kSayakAraka hotA hai jabaki prathama caraNotpanna zizu ina saba dRSTiyoM se uttama hotA hai| mUlAdi nakSatra meM zizu ke janma para Avazyaka zAnti karavAe~-kRccAthamUlAjriSUttha stAtAmbAmvittaheSTovi- sadRzamahibhe snAnahomaizca zAntiH / / (muhUrtatattva 3, 6) dhArAdhipa bhoja kA kathana hai ki gaNDAnta meM utpanna jAtaka ko dekhanA zubha nahIM hotA, anya AcAryoM kA kahanA hai ki homa, dAna ke bAda use dekhanA zubha hotA hai-gaNDaprasUtaM puruSa shubhmaahurpshytaam| anye tu homapUrveNa dAnena darzanaM shubhm|| (rAjamArtaNDa 138) yaha bhI kahA gayA hai- mUlAmaghAzvicaraNe prathame ca nUnaM pauSNendrayozca phaNinazcaraNe cturthe| mAtuH pituH svavapuSopi karoti nAzaM jAto yadA nizi dinepyatha sandhyayozca / / (tatraiva 135) gargasaMhitA (pIyUSadhArATIkA meM 2, 57 para uddhRta), jyotirnibandha (pRSTha 240), rAjamArtaNDa Adi meM nakSatrazAnti kI vidhi dI gaI hai| rAjamArtaNDa meM nimna zloka milate haiM-kAMsyapAtraM prakurvIta palaiH SoDazabhirbudhaH / aSTAbhirvA caturbhirvA dvAbhyAM vA zodhanaM smRtam // tanmadhye sthApitaM zaGkha nvniitprpuuritm| rAjacandanamabhyarcya zatapatrasahasrakaiH // daivajJaH sopavAsazca zuklAmbaradharaH zuciH / somohamiti saJcintya kuryAdevamatandritaH // japetsAhasrihaM jApyaM zraddadhAnaH samAhitaH / dadyAdvai dakSiNAmiSTAM gnndddossopshaantye|| zuddhacAmIkaraM dadyAttAmrapAtraM tilaanvitm| gaNDadoSopazAntyarthaM jyotirvedavide zuciH // OM amRtAtmane namaH / / iti mantraH / (rAjamArtaNDa 143-147) zUramahATha zivarAja ne 'jyotissArasAgara' ke mata ko uddhRta karate hue spaSTa kiyA hai ki azvinI, maghA va mUla nakSatra kI 3, 4, 9 Adi ghaTI kA; revatI, AzleSA nakSatra kI antima 1, 11, 6 ghaTiyoM kA tyAga karanA cAhie-azvinIpauSNamUlAdau tri veda nava naaddikaa| revatIsarpazakrAnte maas-rudrrsstthaa|| (jyotirnibandha pRSTha 70, zloka 31)
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 149 AdyaH SaSThastrayoviMzo dvitIyo nvmo'ssttmH| aSTAviMzazca mUlasya muhUrtA duHkhadA janau // 235 // mUla nakSatra ke tIsa muhUrta meM pahalA, dUsarA, chaThavA~, AThavA~ navA~, terahavA~ athavA aThAIsavA~ muhUrta janma ke samaya ho to mAtA ke lie duHkhadAyI jAnanA caahie| parajAtajanmavicAraM - bhaumArkazanivArAce dasaMpUrNaM ca bhaM tthaa| bhadrA tithistrisaMyoga parajAtaH pumAn bhvet|| 236 // yadi santAna ke janma ke samaya ravi, maGgala, zani- inameM se eka vAra, apUrNa nakSatra aura bhadrA tithi (2, 7, 12) ina tInoM kA yoga ho to utpanna huI santati vyabhicArI hotI hai| adhunA jArajAtaM gururna prekSate lagnaM sArkendu ca tathA vibhuH| . sakUrenduyuto'zcaccaturthe bhe parAtmajaH // 237 // ___ yadi lagna meM sUrya aura candramA ho, lagna kA svAmI aura guru lagna ko na dekhe, aura caturtha sthAna meM pApagraha sahita candra aura sUrya ho to kisI parapuruSa se santati utpanna huI hai, aisA jAnanA caahie| adhunA dantodbhavaphalaM- . yadi dantaiH samaM janma yadi vA dazanAH shishoH| syurmadhya saptamAsasya kulanAzastadA dhruvm|| 238 // zAntikaM tatra kartavyaM dunimittvinaashkm| jo zizu danta sahita janmA ho yA sAta mAsa ke bhItara bAlaka ke danta utpanna ho jAe to nizcita hI kula kA vinAza hotA hai| isalie usa alpa lakSaNa ke nAza ke hetu (jyotiSazAstra nirdiSTa) zAnti aura puSTikarma karanA apekSita hai|" janmaprabhRtito dantAH pUrNAH syurvtsrdvye|| 239 // saptamAddazavarSAntarnipatyodyanti te punH| * yavanezvara kA mata hai- ajIvabhAge'pyanavIkSite vA jIvena candre'tha vilagnabhe vaa| jAtaM parodbhUtamiti bruvanti vAcyo janenAtha blaavlokaat|| (bRhajjAtaka bhaTTotpalIya vivRti 5, 6 para uddhRta) ukta yogoM meM yadi candramA guru kI rAzi yA dreSkANAdi meM ho to parajAta nahIM samajhanA cAhie- gurukSetragate candre tayukte vaa'nyraashige| tadreSkANe tadaMze vA na parerjAta issyte|| (tatraivoddhRta gArgi vacana) *"ballAlasena kRta 'adbhutasAgara' meM isa prakAra kI vibhinna zAntiyoM kA varNana AyA hai| vaise rAjamArtaNDokta zAnti, puSTikarma ke viSaya meM pUrva 234veM zloka kI pAda TippaNi meM kahA gayA hai| inameM sAmpradAyika zAntiyA~ bhI vicAraNIya ho sakatI hai| matsyapurANa meM jananotpAta zAnti ke artha meM viproM ko santuSTa karane kA nirdeza hai| ------ --
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 : vivekavilAsa sAmAnyatayA janma dina se lekara do varSa pUre ho, utane samaya meM bAlaka ke sampUrNa dAMta Ate haiM aura sAtaveM varSa se lagAkara dasaveM varSa ke bhItara saba dAMta eka bAra girakara punaH nae dAMta A jAte haiN| dantasaGkhyAnusAreNaphalocyate - rAjA dvatriMzatA dantairbhogI syaadekhiinyaa|| 240 // triMzatA tanuvitto'STAviMzatyA sukhitaH pumaan| ekonatriMzatA niHsvo hInairdantairato'dhamaH // 241 // jisake pUre 32 dAMta hoM vaha rAjA hotA hai| isI prakAra 31 dAMta vAlA bhogI, 30 dAMta vAlA alpa dravya vAlA, 28 vAlA sukhI, 29 vAlA daridrI aura yadi 28 se kama dAMta ho to aisA vyakti adhama hotA hai| kundapuSpopamAH zUkSNAH snigdhA hyrunnpiitthikaaH| tIkSNadaMSTrA ghanA dantA dhnbhogsukhprdaaH||242|| kunda ke phUla kI AbhA vAle, mahIna, mulAyama, lAla masUr3hoM vAle, tIkSNa dAr3ha vAle aura sudRr3ha- aise dAMta dhana, bhoga aura sukhapradAtA jAnane caahie| kharadvIpiradA dhanyAH paapaashcaakhurdaastthaa| dvipaktiviralazyAmakarAlAsamadantakAH // 243 // gadhe aura siMha ke dAMta kI taraha manuSya ke dAMta hoM to ve zreSTha jAnane cAhie kintu yadi do paMktiyoM se Uge hue, chUTe-chUTe, kAle, vikarAla aura bikhare hue yA . asamAna dAMta Ae hue hoM to ve pApakArI va duHkhada hote haiN| saGgamoparAnta niSiddhakarmAdInAM - nirodhabhaGgamAdhAya parijJAya tdaaspdm| vimRzya jalamAsannaM kRtvA dvaarniyntrnnm|| 244 // iSTadevanamaskAra naSTApamRtibhIH shuciH| rakSAmantrapavitrAyAM zayyAyAM pRthutaajussi|| 245 // susaMvRtaparIdhAnaH srvaahaarvivrjkH| vAmapArzvana kurvIta nidrAM bhdraabhilaassukH||246||(tribhirvishesskm) kalyANa ke abhilASI puruSa ko strIsaGga ke bAda mala-mUtra kI zaGkA ho to TAlanI cAhie; zaGkA na ho to mala-mUtra kA sthAna kahA~ hai, yaha dekha rakhanA cAhie; saba AhAra kA tyAga karanA; pAsa meM jala rakhanA; dvAra banda karanA; pavitra hokara iSTadeva ko namaskAra kara apamRtyu kA bhaya TAlanA caahie| isake bAda svayaM pavitra hokara rakSAmantra se pavitra kI huI caur3I zayyA ke bichone para acchI taraha or3hakara
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dIpazayanavaravadhUlakSaNajAtakAdInAM varNanaM nAma paJcamollAsaH : 151 bAyIM karavaTa se sonA caahie| nizAkAle nidrAvicAraM anAdiprabhavA jIve tmohetustmomyii| prAcuryAttamasaH prAyo nidrA prAdUrbhavenizi // 247 // samasta prANiyoM ko anAdi kAla se lagI huI nidrA svayaM tamoguNI hone se / andhakAramaya rAtri ke samaya meM hI prAyaH prakaTa hotI hai arthAt rAtri nidrA ke lie hai| zrUSmAvRtAni srotAMsi zramAduparatAni c| yadAkSANi svakarmabhyastadA nidrA shriirinnaam|| 248 // jisa samaya saMjJAvAhana srota (nAr3iyA~) kapha se bharatI haiM aura indriyA~ zrama se apanA kAma banda kara detI haiM taba taba prANiyoM ko nidrA hotI hai| . nivRttAni yadAkSANi viSayebhyo manaH punH| na nivarteta vIkSante tadA svaprAn zarIriNaH // 249 // jaba indriyA~ thaka jAne ke kAraNa apanA kAma banda karatI haiM parantu mana apanA kAma nirantara karatA rahatA hai, taba prANiyoM ko svapna Ate haiN| atinidrA anucitaM atyAsaktyAnavasare nidrA naiva prshsyte| eSA saukhyAyuSI kAla rAtrivatpraNihanti ca // 250 // ati Asakti se aura asamaya kI nidrA acchI nahIM hotI hai kyoMki vaha nidrA kAlarAtri kI taraha sukha aura AyuSya kA nAza karatI hai| saMrvadhayati saiveha yuktyA nidrA sukhaayussii| ___ anavacchinnasantAnA sudhAkulyeva viirudhH|| 251 // jisa prakAra avicchinna karake dI gaI amRta samAna latA sukhAvasara pAkara bahuta kAla taka jIvita rahatI hai, vaise hI nidrA aisI yukti se lI jAe ki usase sukha . va Ayu kI abhivRddhi ho| rajanyAM jAgaro rUkSaH snigdhaH svApazca vaasre| . ruuksssnigdhmhoraatrmaasiinprclyitm|| 252 // rAtri ko jAgRta rahanA rUkSa hai aura dina ko sonA snigdha mAnA gayA hai| dina ko baiTha rahanA aura rAta ko udyama karanA- yaha rUkSa-snigdha (jaisA ki Ajakala kI dinacaryA meM hotA jA rahA hai) jAnanA caahie| divAkAle nidrAyogyakAraNaM
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 : vivekavilAsa krodhabhIzokamadyastrI bhArayAnAdhvakarmabhiH / pariklAntairatIsAra zvAsahikkadirogibhiH // 253 // vRddhabAlAbalakSINaiH kSuttRdzUlAdivihvalaiH / ajIrNipramukhaiH kAryoM divAsvApo'pi karhicit // 254 // dhAtusAmyaM vapuH puSTisteSAM nidrAgamAdbhavet / rasaH snigdho ghanaH leSmA medasvyahni zayIta na // 255 // krodha ke kAraNa, bhaya, zoka, madyapAna, strIsaGga, bhAravAha, vAhana meM baiThanA aura rAste para gamana ityAdi kAraNoM se, thake hue, atisAra, zvAsa, hicakI jaise rogoM se pIr3ita; vRddha, bAlaka, durbala, bImArI Adi bhogane se kSINakAya, kSudhA, tRSA zUla Adi se pIr3ita aura ajIrNAdi rogoM se upadrava pAe hue manuSyoM ko dina meM bhI kisI bhI samaya ho jAnA cAhie kyoMki unake zarIra meM viSama huA dhAtu aisA karane se sama hotA hai; zarIra ko puSTi milatI hai, rasa-dhAtu snigdha hotA hai aura zuddha kapha puSTa hotA hai kintu jisake zarIra meM meda bharA ho, usa manuSya ko dina meM kadApi nahIM sonA caahie| * vAtopacayaraukSyAbhyAM rajanyAzvAlpabhAvataH / divA svApaH sukho grISme so'nyadA zleSmapittakRt // 256 // grISma Rtu meM zarIra meM vAyu kA saJcAra hotA hai, havA rUkSa hotI hai aura rAta choTI hotI hai| ina tInoM kAraNoM se usa Rtu meM dina kA sonA sukhakAraka mAnA gayA hai kintu dUsarI Rtu meM aisA karane se kapha, pitta kA vikAra utpanna hotA hai / divA svApo nirannAnAmapi pASANapAcakaH / rAtrijAgarakAlArthaM bhuktAnAmapyasau hitaH // 257 // manuSya yadi kucha bhI khAe binA dina meM sotA rahe, to usake peTa meM kadApi pASANa ho to vaha bhI paca jAtA hai| rAta ko jaganA ho to dina ko bhojana ke bAda bhI soye rahanA hitakAraka hai| * suzrutasaMhitAkAra kA mata hai ki sabhI RtuoM meM divasa zayana niSiddha hai kintu grISma Rtu meM dina meM zayana niSiddha nahIM hai| yadi bAlaka, vRddha, strIsevana se kRza, kSatarogI, kSINa, madyapa, yAna-vAhanayAtrA athavA parizrama karane se thake hue, bhojana na karane vAle, meda-sveda-kapha-rasa- rakta se kSINa hue aura ajIrNa rogI muhUrtamAtra yAnI 48 minaTa taka dina meM so sakate haiN| isake atirikta jina logoM ne rAtri ko jAgaraNa kiyA ho, ve bhI jAgaraNa ke Adhe samaya taka dina meM so sakate haiMsarvartuSu divAsvApaH pratiSiddho'nyatra grISmAt / pratiSiddheSvapi tu bAlavRddhastrIkarzitakSatakSINamadyanityayAnavAhanAdhvakarmaparizrAntanAmabhuktavatAM medaH svedakapharasaraktakSINAnAmajIrNinAM ca muhUrtaM divAsvapanamapratiSiddham / rAtrAvapi jAgaritavatAM jAgaritakAlAdardhamiSyate divaasvpnm| (suzrutasaMhitA zArIra 4, 38 )
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ullAsopasaMharati --------- vivekavilAsa : 153 yAte'stAcalacUlikAntarabhuvaM deve ravau yAminI yAmArtheSu vidheyamityAbhidadhe samyagmayA saptasu // yasminnAcarite cirAya dadhate maitrImivAkRtrimAM jAyante ca vaMzavadAH zucidhiyAM dharmArthakAmAH sphuTam // 258 // isa prakAra se sUryAsta ke bAda rAta ke sAta caughar3iyoM taka kA kRtya maineM samyak prakAra se yahA~ kahA hai| zuddha mana vAle manuSyoM ko ina kRtyoM kA AcaraNa karane se dharma, artha aura kAma- ye tInoM puruSArtha mitra kI bhA~ti prakaTIbhUta ho jAte haiN| iti zrIjindattasUri viracite vivekavilAse dinacaryAyAM paJcamollAsaH // 5 // iti zrIjinadatta sUri kRta vivekavilAsa meM dinacaryA kA pA~cavA~ ullAsa pUrNa huA /
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha RtucaryA nAma SaSThollAsaH // 6 // athollAsaprayojanAha - kAlamAhAtmyamastyeva sarvatra balavattaram / RtvaucityAttadAhAra vihArAdi samAcaret // 1 // sarvatra kAla mAhAtmya apanA prabala sAmarthya rakhatA hai| isalie kAlAnusAra Rtu' ko jaisA ucita lage, usa rIti se AhAra-vihAra Adi karanA cAhie / 1. varSa meM Rtue~ chaha haiN| caitra - vaizAkha meM vasanta Rtu; jyeSTha-ASADha meM grISma; zrAvaNa-bhAdrapada meM varSA; Azvina-kArtika meM zarada; mArgazIrSa pauSa meM hemanta aura mAgha phAlguna meM zizira Rtu hotI hai| SaDrtucaryAvarNanaM prathame vasantacaryAM - ---------- vasante'bhyadhikaM kruddhaH zreSmAgniM hanti jATharam / tasmAdatra divAsvApaM kaphakRdvastu ca tyajet // 2 // vasanta Rtu meM kapha kA atizaya prakopa hotA hai aura usase logoM kI jaTharAgni manda par3a jAtI hai| isalie isa Rtu meM dina ko nidrA lenI cAhie aura kapha ko bar3hAne vAlI samasta vastuoM ko varjita jAnanA caahie| vyAyAmadhUmakavala grahaNodvartanAJjanam / vamanaM cAtra kartavyaM kaphodrekanivRttaye // 3 // vasanta meM kapha ke prakopa kI zAnti ke nimitta vyAyAma aura dhUmapAna karane caahie| mu~ha meM auSadhI kA kavala lenA, vilepana karanA, A~khoM meM aJjana aura auSadhI lekara vamana bhI karanA caahie| bhojyaM zAlyadi cAstrigdhaM tiktoSNakaTukAJcitam / atizItaM guru snigdhaM picchilAmadravaM natu // 4 // isa Rtu meM bahuta snigdha nahIM aura jisake bhItara tIkhA aura kaDuA rasa ho, aisA cAvala Adi anna AhAra meM garama lenA caahie| isake viparIta bahuta ThaNDA, pacane meM adhika samaya lene vAlA, ghRtAdi snigdha vastue~, cikanA, kaccA aura patalA anna isa Rtu meM bhakSaNa nahIM karanA cAhie /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ . atha RtucaryA nAma SaSThollAsaH : 155. zrUSmagranyuJjIta mAtrAyA pAnakAni c|| svaM kRSNAgurukAzmIra candanaizca vilepyet||5|| isameM kapha kA nAza karane vAle peya, zarabata Adi kA yatheSTa upayoga kiyA jA sakatA hai aura apane zarIra para malayAgiri candana, agaru, kAzmIrI kezara kA lepana karanA caahie| pavano dakSiNazcUta maJjarI mllikaastrjH| dhvani GgapikAnAM ca madhau kasyotsavAya n||6|| .. basantaRtu meM calane vAlI dakSiNa dizA kI pavana, Ama kI maJjarI, mallikApuSpa kI mAlAe~ aura bhramara aura kokilA ke madhura svara kisake mana ko harSa utpanna nahIM karate? arthAt sabakA kA hI mana harSita karatI haiN| atha grISmacaryA - grISme bhuJjIta susvAdu zItaM snigdhaM dravaM lghu| yadatra rsmussnnaaNshuraakrsstyvnerpi||7|| grISma Rtu meM madhura, zItala, snigdha, patalA aura halkA anna lenA cAhie kyoMki yaha Rtu sUrya-bhUmi ke bhI saba rasoM ko khIMca letI hai||7|| payaH zAlyAdikaM sarpirathamastu sshrkrm| atrAzrIyAdrasAlAzca pAnakAni himAnI c||8|| isa Rtu meM bhaiMsa kA dUdha, cAvala Adi dhAnya aura ghRta bhakSaNa karanA caahie| dahI athavA chAcha para AyA huA pAnI zakkara DAlakara pInA cAhie aura zrIkhaNDa Adi zItala peya upayoga meM lAne caahie| pibejyotsvAhataM toyaM paattlaagndhbndhurm| madhyAhna kAyamAne vA nyeddhaaraagRhe'thvaa||9|| isa Rtu meM candramA kI kiraNoM se zItala huA aura pATalApuSpa kI sugandha se mana ko harane vAlA jala pInA caahie| dopahara kA samaya vATikA meM nirmita AvAsa yA dhArAgRha, jalahauda ke pAsa vyatIta karanA caahie| vallabhAGgalatAsparzAttApazcAtra prshaamyti| vyajanaM salilArdra ca harSotkarSAya jaayte||10|| grISma meM apanI priyA ke aGgarUpa bela ko sparza karane se tApa kI zAnti hotI hai aura jala se bhIgA huA vyaMjana yA paGkhA bahuta hI ArAma-Ananda detA hai| saudhotsaGge sphuradvAyau mRgaangkdyutimnnddite| candanadravaliptAGgo gamayedyAminI punaH / / 11 //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 : vivekavilAsa : isa Rtu meM pavana se Ananda utpanna karAne vAlI aura candramA kI kiraNoM se zobhita cA~danI (vitAna) meM zarIra para sugandha yukta candana kA Alepa karake rAtri kA samaya vyatIta karanA caahie| durbalAGgastathAtyamla kaTUSNalavaNAna rsaan| nAdyAdvayayAmamuddAma vyavasAyaM sudhaastyjet||12|| buddhizAlI puruSa kA grISmakAla meM zarIra meM bala kama hone se ati khaTTA, kaTu aura khArA- ye tIna rasa aura garama-garama anna nahIM khAnA cAhie aura vyAyAma va bahuta udyama bhI nahIM karanA caahie| . mRdvIkahRdyapAnIni sitaaNshukvilepne| dhArAgRhANi ca grISme madaryAnta muniinpi|| 13 // dAkha ke nirmita svAdiSTa zarbata, sapheda aura halke vastra, sapheda vilepana aura dhArAgRha ye saba vastue~ isa Rtu meM muniyoM meM bhI mada utpanna kara deM aisI kahI gaI hai| atha varSartucaryAH prAvRSi prANinAM doSAH kSubhyanti pvnaadyH| .. meghavAtadharAvASya jlshiikryogtH||14|| pAvasa Rtu meM bAdala ke pavana se, bhUmi se nikalane vAlI bhApa se aura jala ke binduoM se manuSya ke vAtAdi doSa kupita hote haiN| . ete grISmAtipAtAddhi kSINAGgAnAM bhvntylm| dhAtusAmyakarastasmAdvidhiH prAvRSi yugyte|| 15 / / * aparAjitapRcchA meM dhArAgRha kA varNana isa prakAra AyA hai- padaidizabhirvAstu yojyejlyntrke| padasthAne tathA devAn pazcAt karma samAcaret // kRte samapade kSetre brAhmabhadraM pdtrye| viMzatistambhasamyuktaM padikA stambhazAlikA // madhye catuSkikA kAryA brahmaNaH pdmaashritaa| vedikAstatra kartavyAzcaturvizatipAdyutAH / vAstuM prapUjayetprAjJo jalayantrocitaM tathA / SoDazAvisamAyuktamanyathA doSakRd bhvet|| caturanaM samaM kSetraM stmbhaidshbhiryutm| padmAkRti zubhaM madhye jalayantraM tu suvrata // anabhAvRSTiH kartavyA aayvaastusmnvitm| nAnAvicitrarUpANi caturdiA prakalpayet // catara zrIkRte kSetra sptbhaagvibhaajite| bhadrANi tripadAni syuH koNe kUpAzca kAreyat // viSamAH kUpikA: kAryAH samA vai dossdaastthaa| yantrato dviguNocchAyaM triguNaM ca tthaayte| adhastAttu punarmadhye dhArAkhyaM maNDapaM shubhm| stambhaidazabhiryuktamekena kalazena ca // catuSkiAzcaturdikSu dvau dvau stambhau ca kalpayet / karoTakaM samAyuktaM kalazaizcaikaSaSTibhiH // rathikAkUTaghaNTAbhiH suvRttaM zukranAsakaiH / bhramazca darzayattoyaM vicitrairmaNikuTTimaiH / / tadbAhyatastu prAkAraM kpishiirssvivrjitm| haTTayantrasamAkIrNa sajalaiH sAraNairyutam // parikhA tatra bAhye tu spthstprmaanntH| kAnanaM tvevamAkhyAtaM nRpANAM krIDanArthakam // grISme krIDAM prakurvanti nRpA narasamanvitAH / dhaDAlInAM ca madhyasthaM praviSa krIDamAnasaiH // dezayanti vicitrANi rUpANi ceva mUrdhvataH / sarvAGgazrotasaH sandhau vRSTiM kurvanti meghavat / / avRSTigarjitAH zabdA vidhududyotkaanvitaaH| evamAyAsato grISme paryaTanti nRpA mudaa|| (aparAjita 89, 1-16)
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. atha RtucaryA nAma SaSThollAsaH : 157 grISma kA tApa Adi sevana se kRzakAya logoM ke vAtAdi doSa bahuta kupita ho jAte haiN| ataeva isa Rtu meM vAta, pitta, kapha, rasa, rakta Adi ATha dhAtu jisase sAmya sthiti meM raheM aura bigar3e nahIM- aise samadhAta upAya karane Avazyaka haiN| kUpavyomoH payaH peyaM na saraHsaritA punH| nAvazyAyAtapagrAma yAnAmbhaH krIDanaM shryet||16|| isa Rtu meM kUpa kA aura punarvasu nakSatra ke bAda barasAta kA jala pInA cAhie kintu tAlAba yA nadI kA jala nahIM pInA caahie| kuhara meM, dhUpa meM athavA bAhara gA~va . nahIM jAnA caahie| jalakrIr3A bhI nahIM karanI caahie| vasedvezmani nirvAte. jlopdrvvrjite| sphuracchakaTikAGgAre kulmodvrtnaanycitH||17|| isa Rtu meM dhanavAna puruSa ko zarIra para kesara kA Alepa kara pavana athavA jala kA upadrava jahA~ nahIM ho aura khUba camakatI huI Aga kI sigar3I jahA~ rakhI huI . ho, aise gRha meM rahanA caahie| kezaprasAdanAsakto rktdhuupitvstrbhRt| mitAzI cAtra yastasmai spRhayanti svayaM striyH||18||... jo vyakti isa Rtu meM kezoM ko sugandhamaya tela lagAkara sApha kara rakhe aura rakta candana, agaru Adi ke dhUpa se sugandhita vastra pahane aura parimita bhojana kare, use striyA~ svayaM cAhatI hai| . atha zarahatucaryA - zaratkAle sphurattejaH puJjasyArkasya rshmibhiH| . tasAnAM duSyati prAyaH prANinAM pittmulbnnm||19|| zarada Rtu meM teja sUrya kI kiraNoM ke tApa se paritapta hue manuSyoM kA pisa prAyaH kupita ho jAtA hai| pAnamamannaM ca tattasmin madhuraM laghu shiitlm| satiktakaTukaM sevyaM kSudhitenAzu maatryaa||20|| ataeva isa Rtu meM sudhIjanoM ko bhUkha lagate hI zIghra aura madhura, halkA, zItala, kucha kaTu aura kucha tIkSNa annapAna parimita rUpa se lenA caahie| raktomAkSo virekazca zvete maalyvilepn| sarovAri ca rAtrau ca jyotsnAmatra smaashryet||21|| isa Rtu meM raktamokSaNa karanA caahie| isI prakAra dastAvara, julAba lenA, zveta puSpahAra pahananA, sapheda candana kA zarIra para lepa karanA, sarovara kA nirmala jala ho jAtA hA
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 : vivekavilAsa pInA aura yathAnukUla rAtri ko cA~danI meM baiThanA caahie| pUrvAnilamavazyAyaM dadhi vyaayaammaatpm| kSAraM tailaM ca yatnena tyajedatra jitendriyH||22|| . jitendriya puruSa ko isa Rtu meM pUrva dizA kA pavana-puravAI, dhUara, dahI, vyAyAma, dhUpa, kSArIya vastu aura tela kA prayatnapUrvaka tyAga karanA caahie| saurabhodgarasArANi puSpANyAmalakAni c| kSIramikSuvikArAzca zaradyaGgasya pussttye||23|| .. isa Rtu meM sugandhita puSpa, AMvale, dUdha ke sAtha-sAtha Ikha se taiyAra hone vAlA gur3a, zakkara Adi vastue~ zarIra ko puSTi pradAna karane vAlI hai| atha hemantartucaryA - hemanta zItabAhulyA drjniidairdhytstthaa| vahniH syAdadhikastasmAd yuktaM puurvaahnnbhojnm||24|| hemanta Rtu meM jAr3A adhika hone se aura rAta lambI hone se jaTharAgni bahuta pradIpta hotI hai| ataeva isa Rtu meM dopahara pUrva bhojana karanA ucita hai| amlasvAdUSNasugnigdhamanna kSAraM ca yujyte|| naivocitaM punaH kiJcidvastu jaaddyvidhaaykm||25|| hemanta meM khaTTA-mIThA, garama, cikanA aura khArA annapAna sevana karanA ucita hai kintu aisI vastu kA prayoga nahIM kareM jo jaTharAgni ko bhArI hotI ho| klaryAdabhyaGgamaGgasya tailenaatisugndhinaa| kuGkamodvartanaM citraM navyaM vAso vasIta ca // 26 // isa Rtu meM ati sugandhita tela se zarIra kA masAja, mardana karanA, kesara kA / lepa karanA aura navIna vastra pahananA caahie| sevanIyaM ca nirvAtaM krpuuraagrudhuupitm| mandiraM bhAsurAGgAra zakaTIbhAsuraM nraiH||27|| - isI prakAra hemanta Rtu meM manuSya ko binA (tejI se AtI-jAtI) vAyu ke, karpUra aura kRSNAgara candana kI dhUpa se sugandhita aura teja Aga kI sigar3I se tape hue ghara meM rahanA caahie| yuvatI sAGgarAgA ca piinonntpyodhraa| zItaM harati zayyA ca mRduussnnsprshshaalinii||28|| isa avadhi meM zarIra para sugandha, aGgarAga kA vilepana aura puSTa va U~ce stana se citta ko AkarSita karane vAlI taruNa strI aura komala evaM uSNa sparza vAlI
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha RtucaryA nAma SaSThollAsa: : 159 zayyA- ye zIta kA nivAraNa karane vAlI kahI haiN| atha zizirartucaryA - uttarAzAnilAdrUkSaM zItamatra prvrtte| zizire'pyakhilaM kRtyaM jJeyaM hemntvbudhaiH||29|| aura aba anta meM, zizira Rtu ke sambandha meM kahA jA rahA hai ki isameM uttara dizA ke pavana se rUkSa sardI par3atI hai| isalie sujJapuruSoM ko isameM bhI hemanta Rtu ke hI anusAra hI sarva kRtya jAnane caahie| ullAsopasaMharati Rtugatamiti sarvaM kRtyametanmayoktaM nikhilajanazarIre kssemsiddhyrthmuccaiH| nipuNamatiridaM yaH sevate tasya na syAd vapuSi gadasamUhaH srvdaabhyrnnvrtii||30|| isa prakAra se chahoM RtuoM meM AcaraNIya sarva kRtya sakala manuSyoM ke zarIra ke svAstha, kuzalArtha maiMne kahe haiN| jo manuSya nipuNa buddhi se inake anusAra AcaraNa karegA, usake zarIrastha roga-samudAya jo ki nitya hI manuSyoM ke pAsa hI rahatA hai, vaha kabhI prakaTa nahIM ho skegaa| iti zrIjinadattasUri viracite vivekavilAse RtucaryAyAM SaSTha ullaasH||6|| isa prakAra zrIjinadatta sUri kRta vivekavilAsa meM RtucarcA nAmaka chaThA ullAsa pUrA huaa|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha varSacaryA nAma saptamollAsaH // 7 // adhunA saMvatsarIyakRtyocyate duSprApyaM prApya mAnuSyaM kAryaM tat kiJciduttamaiH / muhUrtamekamapyasya yAti naiva yathA vRthA // 1 // uttama manuSyoM ko cAhie ki yaha durlabha manuSya janma prApta kara aisA koI kArya karanA cAhie ki jisase apanA eka kSaNa bhI vyartha nahIM jAe / tadarthe nirdezamAMha - divA yAmacatuSkeNa kAryaM kimapi tannaraiH / nizcintahRdayairyena yAminyAM supyate sukham // 2 // manuSyoM ko divasa ke cAroM hI prahara meM aise koI kRtya karane cAhie tAki rAtri meM nizcintatA se, sukhapUrvaka nidrA laga ske| aSTamAsAnusAreNa kRtyaM tat kiJcidaSTabhirmAsaiH kAryaM karma vivekinA / ekatra sthIyate yena varSAkAle yathAsukham // 3 // vivekI puruSa ko varSa ke ATha mAsa meM aisA koI kRtya karanA cAhie ki jisase varSAkAla meM sukhapUrvaka eka sthala para sthira raha sake / vRddhAvasthArthe yuvAvayopayogamAha - yauvanaM prApya sarvArthasArthasiddhinibandhanam / tatkuryAnmatimAnyena vArdhake sukhamazrute // 4 // buddhimAn puruSa ko samasta kArya jisase sAdhya ho sake, aisI yauvanAvasthA pAkara aise kAryoM kA sampAdana karanA cAhie ki jisase vRddhAvasthA meM sukha mila ske| punarjanmArthakalAsiddhi AvazyakatvaM - arjanIya kalAvadbhistatkiJcijjanmanAmunA / dhruvamAsAdyate yena zuddhaM janmAntaraM punaH // 5 //
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha varSacaryA nAma saptamollAsaH : 161 kalAvAna manuSyoM ko isa jIvana meM koI aisI kalA-vastu avazya hAsila karanI cAhie ki jisase nidhanoparAnta pavitra janma nizcaya pUrvaka prApta ho ske|* sadharmANadharmAcAryazca pUjananirdezaM prativarSa saharSeNa nijavittAnumAnataH / pUjanIyAH sadharmANo dharmAcAryAzca dhImatA // 6 // buddhimAna puruSa ko prativarSa apane vitta se yathA - sAmarthya sahadharmI aura apane dharmAcAryoM kA harSapUrvaka pUjana karanA caahie| vRddhajanasammAnaM ca tIrthasevananirdezaM - - gotravRddhA yathAzakti sammAnyA bahumAnataH / vidheya tIrthayAtrA ca prativarSaM vivekinA // 7 // vivekI puruSa ko cAhie ki vaha apane kula ke vRddha tathA sammAnya puruSoM kA yathAzakti prativarSa bahuta mAna se satkAra, bahumAna kare / " apane kalyANa ke lie prati varSa hI tIrthATana bhI karanA caahie| pratisaMvatsaraM grAhyaM prAyazcittaM guroH puraH / zodhyamAno bhavedAtmA yenAdarza ivojjvalaH // 8 // isI prakAra prativarSa guru kI sannidhi meM pahu~cakara prAyazcita-AloyanA grahaNa karanI caahie| isase apanI AtmA darpaNa ke samAna nirmala hotI hai| pitrAdidivasa kAryanirdezaM - jAtasya niyato mRtyuriti jJApayituM jane / pitrAdidivasaH kAryaH prativarSaM mahAtmabhiH // 9 // janme hue kI mRtyu nizcita hai - aisA logoM ko jJAta karane ke lie mahAtmA puruSoM ke apane pitA-mAtA Adi ke puNya-divasa para (barasI, zrAddha) prativarSa karanA caahie| yugapradhAna jinadattajI kA yaha nirdeza bahuta upayogI hai| yaha jIvana ko sArthaka karane kI dizA meM eka mahatvapUrNa soca hai| nidhanoparAnta yazaH kAyA ke nimitta bhI isa prakAra kA vicAra honA cAhie, jaisA ki bhartRhari ne kahA hai- - jayanti te sukRtino rasasiddhA kavIzvarAH / nAsti yeSAM yazaH kAye jarA maraNajaM bhayam // (nItizataka 24 ) - ** manu kA bhI nirdeza hai-- abhivAdanazIlasya nityaM vRddhopasevinaH / catvAri tasya vardhante AyurvidyA yazobalam // (manusmRti 2, 121 ) gItA meM bhI kahA hai- - jAtasya hi dhruvo mRtyurdhruvaM janma mRtasya ca / (gItA 2, 27 ) x yaha mAnyatA hai ki isase putra, Ayu, Arogya, atula aizvarya aura abhilaSita vastuoM kI bhI prApti hotI hai, jaisA ki jAbAli kA mata haikRtvA zrAddhaM kAmAMzca puSkalAn // putrAnAyustathA''rogyamaizvaryamatulaM tathA / prApnoti paJcamAMn
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 : vivekavilAsa ullAsopasaMharati iti sphuTaM varSavidheyametallokopakArAya mayAbhyadhAyi / jAyeta lokadvitaye'pyavazyaM yatkurvatAM nirmalatA janAnAm // 10 // isa prakAra maineM yahA~ prativarSa karane yogya kRtya ko lokopakAra ke lie kahA hai| ye kRtya karane vAle manuSya ihaloka aura paraloka meM avazya nirmala hote haiN| iti zrIjinadattasUri viracite vivekavilAse varSacaryAyAM saptamollAsaH // 7 // isa prakAra zrIjinadatta sUri kRta vivekavilAsa meM varSacaryA saMjJaka sAtavA~ ullAsa sampUrNa huaa|
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH // 8 // adhunA AvAsayogyadezalakSaNaM saddharmadurgasusvAmi vyavasAyajalendhane / svajAtilokaramye ca deze prAyaH sadA vaset // 1 // (isa ullAsa meM sarvaprathama AvAsa yogya dezAdi para vicAra hai ) jisa deza meM uttama dharma, durga, susvAmI, udyama, jala aura Indhana - ye chaha bAteM acchI hoM aura apanI hI jAti ke logoM kA nivAsa ho, usa deza meM prAyaH nivAsa karanA cAhie / guNinaH sUnRtaM zaucaM pratiSThA guNagauravam / apUrvajJAnalAbhazca yatra tatra vasetsudhIH // 2 // jahA~ guNI loga basate hoM aura satya vyavahAra, pavitratA, pratiSThA, guNa kA Adara aura apUrva jJAna kA lAbha hotA ho - vahA~ buddhizAlI puruSa ko rahanA cAhie / samyagdezasya sImAdi svarUpaM svAminastathA / jJAtimitravipakSAdyamavabuddhya vasennaraH // 3 // vivekI puruSa ko jahA~ rahanA ho, usa deza kI sImA Adi vahA~ ke rAjA kI rIti-nIti, apanI jAti aura apane mitra va vipakSa Adi kA svarUpa, sthiti bhalIbhA~ti pahacAna kara hI rahanA caahie|" niSiddhadezAdInAM - bAlarAjyaM bhavedyatra dvairAjyaM yatra vA bhavet / strIrAjyaM mUrkharAjyaM vA yatra syAttatra no vaset // 4 // matsyapurANa meM AvAsa yogya sthaloM kA varNana isa prakAra huA hai-- rAjA sahAyasaMyuktaH prabhUtayavasendhanam / ramyamAnatasAmantaM madhyamaM dezamAvaset // vaizyazUdrajanaprAyamanAhArye tathA paraiH / kiJcid brAhmaNasaMyuktaM bahukarmakaraM tathA // adevamAtRkaM rmymnurktjnaanvitm| karairapIr3itaM cApi bahupuSpaphalaM tathA // agamyaM paracakrANAM tadvAsagRhamApadi / samaduHkhasukhaM rAjJaH satataM priyamAsthitam // sarIsRpavihInaM ca vyAghrataskaravarjitam / evaM vidhaM yathAlAbhaM rAjA viSayamAvaset // (matsya. 217, 1-5 )
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 : vivekavilAsa jahA~ bAlaka rAjA athavA vairAjya N hoM yA phira ( do rAjA hoM ) strI rAjya * ho - vahA~ vivekI puruSoM ko nahIM basanA cAhie / dezaviSayArthanimittanyavalokananirdezaM - svavAsadezakSemAya nimittAnyavalokayet / tasyotpAtAdikaM vIkSya tyajettaM punarudyamI // 5 // vyakti ko apane nivAsa kSetra aura samasta deza ke kSema-kalyANa ke lie nimitta - zakuna kA avalokana karate rahanA caahie| yadi kabhI koI utpAta dikhAI de to usa sthAna athavA deza kA udyamI puruSa ko zIghra tyAga karanA caahie| atha nimittakrame utpAtavarNanaM prakRtasyAnyathAbhAva utpAtaH sa tvanekadhA / sa yatra tatra durbhikSaM dezarAjyaprajAkSayaH // 6 // brahmANDa jo vastu apane jisa svarUpa meM nitya rahatI hai, usameM koI parivartana honA sAmAnyataH utpAta kahalAtA hai| isake aneka prakAra haiN| vaha utpAta jahA~ ho, vahA~ durbhikSa, deza aura rAjya kA bhaGga aura janatA kA vinAza kahA jAtA hai| atha daivotpAta saphalamAha -- - devAnAM vaikRtaM bhaGgazcitreSvAyataneSu ca / dhvajazcordhvamukho yatra tatra rASTrAdyupaplavaH // 7 // jahA~ citrArcA athavA devAlaya kI pratimAoM ke svarUpa meM kucha antara ho athavA bhaGga dikhAI de, dhvajA U~cI car3hatI huI dIkhe to vahA~ rASTrAdi kA upadrava hotA hai| mRgapakSivaikRtyaM saphalaM - * jalasthalapurAraNyajIvAnyasthAnadarzanam / zivAkAkAdikAkrandaH puramadhye puracchide // 8 // jahA~ jalacara jIva bhUmi para aura bhUcara jIva jala meM; nagara ke jIva vana meM vairAjya kA varNana mahAbhArata ke zAntiparva, agnipurANa Adi meM AyA hai| jisa kAla meM rAjA kI utpatti nahIM huI aura jahA~ para jisakI lAThI, usakI bhaiMsa jaisA zAsana calAyA jAtA thA, usa avasthA kA nAma virAja yA vairAjya rahA hai| * ** strIrAjya kA varNana vAtsyAyana ke kAmazAstra, bRhatsaMhitA (strIrAjyanRsiMhavanakhasthaH // 14, 22 ) ityAdi meM dezAcAra ke sandarbha meM milatA hai| yaha rAjya kazmIra se kahIM Age vidyamAna bhI rahA hai| OM varAhamihira kRta bRhatsaMhitA, samAsasaMhitA, adbhutasAgara aura devatAmUrtiprakaraNaM meM ina adbhutoM utpAtoM yA vaikRtoM kA vistAra se varNana AyA hai| samAsasaMhitA meM kahA hai- - ya: prakRtiviparyAsaH sarvaH saGkSepataH sa utpAtaH / kSitigagana divyajAto yathottaraM gurutaro bhavati // (bRhatsaMhitA bhaTTotpalIyavivRti 44, 1 para uddhRta) -
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 165 aura vanya jIva nagara meM svAbhAvika rIti se dikhAI dene lage aura siyAra aura kauA Adi bahuta kolAhala karate hoM, usa nagara kA nAza hotA hai| upaskaravaikRtyaM saphalamAha - chatraprAkArasenAdi dAhAdyairnRpabhIH punH| astrANAM jvalanaM kozAnirgamaH svymaahve||1|| chatra, cahAradIvArI, senA Adi ko yadi agni kA upadrava ho, to rAjA ko bhaya kI AzaGkA jAnanI cAhie aura yadi Ayudha-asabAba jalate dikhAI deM athavA apane abhiyAna meM se bAhara nikala jAe~ to saMgrAma kI AzaGkA kahanI caahie| anyAyakusamAcArau pAkhaNDAdhikatA jne| sarvamAkasmikaM jAtaM vaikRtaM dezanAzanam // 10 // yadi manuSyoM meM anyAya, durAcAra aura pAkhaNDa kA adhikAdhika prasAra ho, to deza kA nAza hotA hai aura bhI parivartana ekAeka ho to bhI dezabhaGga hotA hai| zakracApAnusAreNa nimittaphalamAha prAvRSyandraM dhanurduSTaM nAhni sUryasya smmukhm| rAtrau dRSTaM sadA zeSa kAle vrnnvyvsthyaa||11|| varSAkAla meM indradhanuSa yadi dina ko sUrya ke sammukha dIkhe to isameM koI doSa nahIM parantu vahI rAtri ko dikhAI de to azubha jAnanA cAhie aura zeSa samaya dIkhe to usake varNa ke anusAra zubhAzubha phala jAnanA caahie| sitaraktapItakRSNaM surendrasya dhnurydi| bhavedviprAdivarNAnAM caturNAM nAzanaM krmaat||12|| yadi ukta indradhanuSa sapheda, lAla, pIlA aura kAlA dIkhe to kramazaH brAhmaNa, kSatriya aura zUdra samudAya kA vinAza karane vAlA hotA hai| vRkSavaikRtyaM saphalamAha - akAle puSpitA vRkSAH phlitaashcaanybhuubhuje| - alpe'lpaM mahati prAjyaM dunimitte phalaM vdet||13|| yadi asamaya hI vRkSoM ke phUla-phala Ae to rAjA ko durnimitta samajhanA caahie| uparyukta duSTa nimitta alpa hoM to alpa aura adhika hoM to unakA adhika phala kahanA caahie| azvatthodumbaravaTaplakSAH punrkaaltH| viprakSatriyaviTzUdra varNAnAM kramato bhiye||14|| azvattha, udumbara, baragada aura plakSa- ina cAra vRkSoM meM asamaya hI phUla
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 : vivekavilAsa phala A jAe~ kramazaH brAhmaNa, kSatriya, vaizya aura zUdra cAroM vargoM ko bhaya utpanna hotA hai| vRkSe patre phale puSpe vRkSaH puSpaM phalaM dlm|| jAyate cettadA loke durbhikSAdi mhaabhym||15|| yadi vRkSa para vRkSa, patra para patra, phala para phala aura phUla para phUla lagA huA dikhAI de to jagat meM bahuta bhayaGkara durbhikSa Adi hotA hai| pazupakSivaikRtyaM saphalamAha - godhvanirnizi sarvatra kalirvA darduraH shikhii| zvetakAkazvagRdhAdi bhramaNaM deshnaashnm||16|| yadi rAtri meM sarvatra gAyoM kA rambhAnA sunA jAe, jahA~-tahA~ kalaha hotA jAna par3e, meMr3haka ke zikhA utpanna ho jAe aura sapheda kauA, kutte va gIddha Adi pakSI idhara- udhara ghUmate dikhAI deM to deza kA nAza jAnanA caahie| apUjyapUjA pUjyAnAmapUjA kariNImadaH / zRgAlo'hnilapedrAtrau tittirizca jgdbhiye||17|| yadi pUjane yogya puruSoM kI pUjA nahIM ho aura nahIM pUjane yogya puruSoM kI pUjA ho, hathinI ke gaNDasthala meM mada bharA pratIta ho, siyAra dina ko zabda kare aura rAtri ko tItara pakSiyoM kA bolanA ho to jagat bhayakAraka hote haiN| kharasya rasatazcApi samakAlaM yadA rset| anyo vA nakharo jIvo durbhikSAdi tadA bhvet||18|| jisa kAla meM gadhA reMkatA ho, usI samaya usake sAtha koI dUsarA nAkhUna vAlA pazu bhoMkatA sunAI de to durbhikSa Adi phala hotA hai| anyajAteranyajAterbhASaNaM prasavaH shishoH| maithunaM ca kharIsUtidarzana cApi bhiiprdm||19|| anya jAti ke jIva anya jAti ke jIvoM ke sAtha sambhASaNa yA saGgama kareM aura anya jAti ke jIvoM se anya jAti ke jIvoM kI santati ho aura gadhI prasava karatI dIkhe to bhaya ho- aisA jAnanA caahie| mAMsAzanaM svajAtezca vinautuunbhujgaaNstimiin| kAkAdirapi bhakSyasya gopanaM ssyhaanye||20|| bilAva, sarpa aura machalI- ina tInoM jIvoM ke atirikta zeSa jIva yadi apanI hI jAti ke jIvoM kA mAMsa bhakSaNa kareM tathA kAga Adi bhI jo unakA bhakSa chipAe~ to dhAnya kA vinAza hotA hai|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ utpAtaphalasya sthAnAha - atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 167 antaHpurapurAnIkakozayAnapurodhasAm / rAjaputraprakRtyAderapi riSTaphalaM bhavet // 21 // ukta utpAtoM kA phala kise, kahA~ hotA hai ki anta: pura, nagara, senA, koSa, vAhana, purohita, rAjA, rAjaputra aura pradhAna ityAdi rAjya parivAra ko (daivakalpita) utpAta kA phala hotA hai| phalapAkAvadhiM ca zAntyarthanirdezaM pakSamAsatuSaNmAsa varSamadhye na cetphalam / riSTaM tadvyarthameva syAdutpanne zAntiriSyate // 22 // yadi eka pakhavAr3e meM, eka mAsa, do mAsa athavA eka varSa meM ukta utpAta kA phala nahIM to usa utpAta ko vyartha jAnanA cAhie aura yadi phala ho to zIghra sambandhita zAnti karavAnI hitakArI hai|" tatraiva viparyayavicAraM dausthye bhAvini dezasya nimittaM zakunAH surAH / devyo jyotiSamantrAdi sarvaM vyabhicarecchubham // 23 // yadi deza kI paristhiti burI hone ko ho to nimitta, zakuna, devI-devatA, jyotiSa aura mantrAdi zubha hoM to bhI viparIta phala dete haiN| pravAsayanti prathamaM svadevAn paradevatAH / darzayanti nimittAni bhaGge bhAvinI nAnyathA // 24 // deza-pradezAdi kA nAza hone vAlA ho taba hI parAe deva apane deva ko niSkAsita kara DAlate haiM aura duSTotpAta dikhAte haiM kintu dezAdi kA bhaGga hone kA na ho to aisA nahIM hotA hai| adhunA AgneyAdi caturnakSatramaNDalaM varNanaM vizAkhA bharaNI puSpaM pUrvaphA pUrvabhA maghA / kRttikA ceti nakSatrairAgneyaM maNDalaM matam // 25 // ( aba bhUkampAdi ke phalAphala ke lie maNDaloM ke viSaya meM kahA jA rahA tulanIya - AtmasutakozavAhanapuradArapurohiteSu loke ca / pAkamupayAti daivaM parikalpitamaSTadhA nRpateH // (bRhatsaMhitA 46, 7) tathA garga vacana * pure janapade koze vAhane'tha purohite putreSvAtmani bhRtyeSu pazyate daivamaSTadhA // (tatraiva bhaTTotpalIya vivRti meM uddhRta) -- * * matsyapurANa ke 228veM adhyAya meM adbhuta zAntiyoM kA varNana 29 zlokoM meM AyA hai| isI prakAra se bRhatsaMhitA bhI zAnti ke upAya likhe gae haiN|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 : vivekavilAsa hai) nakSatroM ke 'agnimaNDala' ke antargata vizAkhA, bharaNI, puSya, pUrvAphAlgunI, pUrvAbhAdrapadA, maghA aura kRtikA-ye sAta nakSatra Ate haiN| citrA hasto'zvinI svAtirmUgazIrSa punrvsuH| / uttarA phAlgunItyetadvAyavyaM maNDalaM viduH|| 26 // dvitIya 'vAyumaNDala' ke antargata citrA, hasta, azvinI, svAtI, mRgazIrSa, punarvasu aura uttarAphAlgunI- ye sAta nakSatra kahe jAte haiN| pUrvASADhottarAbhAdrAzrUSA muulrevtii| zatatAreti nakSatrairvArurNa maNDalaM bhvet||27|| tRtIya vAruNamaNDala' ke antargata pUrvASAr3hA, uttarAbhAdrapada, AzleSA, ArdrA, mUla, revatI aura zatabhiSA- ye sAta nakSatra Ate haiN| . anurAdhAbhijijayeSThottarASADhA dhnisstthikaa| rohiNI shrvnno'pyebhikssaahendrmnnddl||28|| caturtha 'mAhendramaNDala' ke antargata anurAdhA, abhijit, jyeSThA, uttarASAr3hA, dhaniSThA, rohiNI aura zravaNa- ye sAta nakSatra Ate haiN| ... maNDalAnusAreNotpAta phalapAkakAlaM mAsairaSTabhirAgneye dvAbhyAM vAyavyake punH| mAsena vAruNe saptarAtrAnmAhendrake phlm||29|| ina maNDaloM meM hone vAle utpAtoM kA phala kramazaH AgneyamaNDala meM 8 mAsa meM, vAruNamaNDala meM 2 mAsa meM, vAruNamaNDala meM 1 mAsa meM aura mAhendramaNDala meM phala 7 rAtri meM sAmane AtA hai| ----------------- * muhUrtatattvaM meM AyA hai ki bhUkampa jisa maNDala meM hote haiM, usa maNDala ke svabhAvAnusAra hI dravya, prANI evaM deza prabhAvita hote haiN| 'vAyavyamaNDala' ke antargata mRgazirA, azvinI, uttarAphAlgunI, hasta, citrA, svAtI aura punarvasu ye sAta nakSatra Ate haiM aura inameM yadi bhUkampa (anyotpAta bhI ho to) magadha deza meM rAjA, jala, dhAnya kI kSati karane vAlA hotA hai| dUsare, 'AgneyamaNDala' meM vizAkhA, puSya, pUrvAbhAdrapada, bharaNI, kRttikA, maghA evaM pUrvAphAlgunI ye sAta nakSatra hote haiM aura yadi inameM bhUkampa Ae to aGga deza kI prajA, rAjA evaM jala ke lie hAnihAraka hotA hai| tIsare, 'mAhendramaNDala' meM anurAdhA, jyeSThA, rohiNI, uttarASAr3hA, zravaNa, dhaniSThA (evaM abhijit) ina sAta nakSatroM meM bhUkampa Ae to gurjara deza kI prajA va rAjA ke lie vinAzakArI hotA hai| isI prakAra caturtha, 'vAruNamaNDala' ke antargata zeSa nakSatra arthAt mUla, uttarAbhAdrapada, revatI, AzleSA, zatabhiSA, pUrvASAr3ha aura ArdrA ina sAta nakSatroM meM bhUkampa Ae to cIna dezavAsiyoM evaM rAjA ke lie ghAtaka samajheM- bhUkampohantivarNAn praharata, uDupAzvyaryamAbbyAditeye vAyobhUpAmbusasyaM magadhamanalaje mnnddlenggaanRpaambhH| dvIzejyAjAdhriyAmyAgnipitRyuga, ihaindrenRpaM gurjarAzca mitradvandvAjavizvatriSu parabhagaNevAruNe bhuupciinaan|| (muhUrtatattvaM 2, 4, 16) varAhamihira ne ina phaloM ko vistAra se likhA hai| usakA mUla utsa gargasaMhitA rahA hai| inhIM matoM
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ tatra maNDalotpAtamAha - atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 169 bhUmikampo rajovRSTirdigdAho'kAlarvaSaNam / ityAdyAkasmikaM sarvamutpAta iti kIrtyate // 30 // bhUkampa, dhUlavRSTi, dizAoM meM dAvAnala, asamaya vRSTi ityAdi lakSaNa acAnaka prakaTa hoM to ve saba 'utpAta' kahe jAte haiN| ItyanItiprajArogaraNAdyutpAtajaM * phalam / maNDalAkhyAsamaM prAyo vahnivAyvAdikaM tathA // 31 // Iti, anIti, prajA meM zArIrika roga, saMgrAma ityAdi utpAta ke phala maNDala ke nAmAnusAra jAnane caahie| jaise agnimaNDala meM utpAta ho to agnikANDa upadrava, vAyumaNDala meM ho to andhar3a-tUphAna kA upadrava ityAdi jAne / utpAto'pi ca mAhendra vAruNe maNDale ca yaH / sa zubhaH punarityUce tasmin sarvaM zubhaM vadet // 32 // utpAta bhI yadi vAruNa athavA mAhendra maNDala ke antargata hoM, to zubhakArI ko saMkSipta rUpa se 'samAsaMhitA' meM kahA hai- AryamNapUrvaM bhacatuSTayaM ca zazAGkamAdityamathAzvinI c| vAyavyametatpavano'tra caNDo mAsadvayenAzubhadaH prajAnAm // ajaikapAdaM bahulAbharaNyo bhAgyaM vizAkhA gurubhaM maghA ca / kSudagnizastrAmayakopakAri pakSaistribhirmaNDalamagnisaMjJam // prAjApatyaM vaiSNavaM maitramaindraM vizvesaM syAdvAsavaM cAbhijicca / aindraM hyetanmaNDalaM saptarAtrAt kuryAttoyaM hRSTalokaM prazAntam // ArhirbudhyaM vAruNaM mUlamApyaM pauSNaM sApaM manmathArIzvaraM ca / sadyaH pAkaM vAruNaM nAma zastaM toyaprAyaM hRSTalokaM prazAntam // ulkAharizcandrapuraM rajazca nirghAtabhUkampakuppradAhAH / vAto'ticaNDo grahaNaM ravIndbornakSatratAtArAgaNavaikRtAni // vyabhre vRSTirvaikRtaM cAtivRSTirdhUmo'nagnirvisphuliGgArciSo vA / vanyaM sattvaM grAmamadhye vizedvA rAtrAvaindraM kArmukaM dRzyate vA / sandhyAvikAraH pariveSakhaNDA nadyaH pratIpA divi tUryanAdaH / anyacca yatsyAt prakRteH pratIpaM tanmaNDalaireva phalaM nigAdyam // (savivRtti bRhatsaMhitA 34, 23 para uddhRta) 'amRtakumbha' nAmaka alpajJAta grantha meM AyA hai-- aryamNacitrAditi bhaindavAzvisvAtyo'rkabhaM ceti gaNo'nilasya / yAmyAjapAdAni bhago'pi pauSNamaghAvizAkhA hutabhuggaNo'yam // toye zAhirbudhnyarakSombupUSAsapezAnaM vAruNAgnizca bhAni / maitraM brAhmaM vaiSNavaM vAsaveMdra vaizvaM caindro'yaM bhavargo'bhijicca // (muhUrtadIpaka zloka 55 kI TIkA meM uddhRta) inakA phala isa prakAra kahA gayA hai-- vAyorgaNAtko'pi yadopasargo bhavettadAnIM pavano'ticaNDaH / siktA bhavedvA rudhireNa bhUmirloke nRpa cApi mahAnadharmaH // vahnergaNe netrarujo'tisAra : pRthvyarSahAnirjvalanaprakopaH / gAzcAlpadugdhAstaravo'tiphalAH syurgarbhaprapAtazca nitambinInAm // gAvo bahukSIraghRtAdiyuktA vRkSAH prajAH kSemasubhikSayuktAH / meghAH prabhUtAmbumuco bhavanti varge jalezasya ca sopavarge // mahendravarge vanitAsu saukhyaM prajAzca sarvA muditA bhavanti / nikAmavarSI maghavA dharitrI prabhUtasasyAdhigamazca vidyAt // (tatraivoddhRta) kAmandaka evaM nAradapurANakAra ne chaha prakAra kI ItiyA~ batAI haiM-- ativRSTiranAvRSTiH zalabhAH mUSikAH khgaaH| atyAsannAzca rAjAnaH SaDetA ItayaH smRtAH // ( kAmandakIyanItisAra evaM nAradapurANa pUrva. 77, 94 )
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 : vivekavilAsa bhI kahA hai| isalie inameM koI utpAta hue hoM to unakA zubhaphala kahanA caahie| dikkoNAzritephalaM Agneye pIDyate yAmyA vAyavye punruttraa| vAruNe pazcimA cAtra pUrvA mAhendramaNDale // 33 // yadi agni maNDala meM utpAta ho to dakSiNa dizA pIr3ita hotI hai| vAyumaNDala meM ho to uttara dizA, varuNa maNDala meM ho to pazcima deza pIr3ita hoM aura mahendra maNDala meM utpAta ho to pUrva dizA pIr3ita hotI hai (jaisA ki 29veM zloka kI pAda TippaNi meM spaSTa kiyA gayA hai)| adhunA mayUracitrakaM ca tAjikasammatArghakANDaM - mAsAtpUrNimA hInA samAnA yadi vaadhikaa| samarthaM ca samAdhaM ca maharSa ca kmaadbhvet||34|| yadi kisI mAsa ke nakSatra se pUrNimA kama ho to vastuoM ke bhAva meM girAvaTa hotI hai| yadi nakSatra samAna ho to bhAva par3e rahate haiM aura nakSatrAvadhi adhika ho to bhAvoM meM bar3hottarI hotI hai| ravivAravicAraM - ekamAse raveArAH syuH paJca na shubhprdaaH| amAvAsyArkavAreNa mhrghtvvidhaayinii||35|| eka mAsa meM yadi pA~ca ravivAra par3ate hoM to zubha nahIM hote" aura jisa mAsa meM amAvasyA ke dina ravivAra ho to mahaMgAI hogI, aisA jaane| .. . saGkrAntivicAraM - --- ----- --- * ukta zloka mayUracitrakaM meM 16, 19 para AyA hai| alpa pAThAntara hai- mAsAtpUrNimA hInA samAnA yadi vaadhikaa| samargha ca samAdhaM ca mahargha ca bhavet krmaat|| bAjAra bhAvoM ke sambandha meM tAjikanIlakaNThI, tAjikabhUSaNa, tAjikasAra, mayUracitrakam, bRhatsaMhitA, gArgisaMhitA, meghamAlA, trailokyajyotiSa, ghAghabhaDarI kI kahAvateM, hAyanabhAskara, varSakalpalatA, varSaprabodha, saMvatsaravicAra Adi meM paryApta varNana milatA hai| yahA~ pUrNimA ke nakSatra ke sambandha meM kathita nirdeza ke prasaGga meM yaha jAnanA cAhie ki pUrNimA para jo niyamita nakSatra AtA hai, vaha mAsa nakSatra kahA jAtA hai jaise ki caitra pUrNimA ko citrA nakSatra, vaizAkhI pUrNimA ko vizAkha, jyeSTha pUrNimA ko jyeSThA ityaadi| **nArada kA mata hai ki mahInoM meM yadi pA~ca ravivAra ho to roga, pAMca maGgalavAra ho to bhaya, pA~ca zanivAra ho to durbhikSa par3atA hai| anya vAra ho to zubhakartA jAnanA cAhie- paJcArkavAredurbhikSaM paJcabhauma mhdbhym| paJcamande ca durbhikSe zeSA vArA zubhAvahAH // (mayUra. 16, 31)
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 171 vAreSvarkArkibhaumAnAM sngkraantimNgkrkyoH| yadA tadA mahargha syAdItiyuddhAdikaM tthaa||36|| yadi karka kI saMkrAnti (dakSiNAyana) aura makara saMkrAnti (uttarAyaNa) ravivAra, zanivAra athavA maGgalavAra ko ho to mahaMgAI, ativRSTi, dukAla, yuddhAdi hote haiN| sUryasya pAdavicAraM mRgakarkAjagomIneSvarko vAmAMhiNA nishi| ahni saptasu zeSeSu prcleikssinnaaNhinnaa||37|| aisI mAnyatA hai ki makara, karka, meSa, vRSabha aura mIna-ina 5 rAziyoM meM sUrya rAtri ko bAyeM pA~va aura zeSa sAta rAziyoM meM dAhinI pA~va para pracalanamAna hotA hai| sve sve rAzau sthite svAsthyaM bhaveddausthyaM vytikrme| cintanIyastato yatnAdrAtryahaH prokta skrmH||38|| rAta aura dina ko batAyA saMkrAnti kAla prayatnapUrvaka vicAranA cAhie kyoMki, vaha apanI-apanI rAzi meM ho to svAsthya detA hai aura viparIta ho to duHkhada hotA rohiNIzakaTabhedaM - AntyiAGgrA tathA svAtau sati rAhau yadA shshii| rohiNIzakaTasyAntaryAti durbhikSakRttadA // 39 // yadi ArdrA nakSatra ke prathama caraNa meM athavA svAtI nakSatra meM rAhu ke hote hue candramA rohiNI zakaTa kA bhedana kare, to usase durbhikSa hotA hai|" mUsalayogAdInAM saphalaM - -- -- -- - - * yaha zloka nAradIyamayUracitrakaM ke mata se tulanIya hai-saGkrAntirjAyate yatra bhAskare bhUsute shnau| tasmina mAsibhayaM ghoraM durbhikSa dRSTito bhayam / / (mayUra. 16, 20) **nArada kA mata hai ki yadi ASAr3ha mAsa meM candramA rohiNI nakSatra ke dakSiNa yA dAhinI ora se hokara pAsa yA dUra vicaraNa karatA hai, to jagata ke lie kaSTakArI siddha hotA hai| yadi candramA rohiNI se uttara yA vAma ora se hokara jAtA hai taba utpAta hotA hai tathA dUra hokara gamana karane para loka kA sukha jAnanA caahie| zakaTa ke AkAra vAle rohiNI nakSatra ke madhya meM yadi candramA gamana karatA hai taba zoka, roga, bhaya aura duHkha ko dene vAlA hotA hai| yadi rohiNI ke pIche ho athavA athavA Age ho to striyA~ kAmiyoM ke vazIbhUta hotI haiM- dakSiNena yadA yAti rohiNyAM rohinniiptiH| dUrastho nikaTastho vA jagatkaSTapradAyakaH // utarasyAM yadA yAti rohiNyAM rohinniiptiH| sopasargAtadAvRSTiraspRzan sukhino janAH // rohiNI zakaTamadhyagaH zazI zokarogabhaya duHkhadaH smRtm| zItarazmimanuyAti rohiNI kAmino hi vazagAstadAGganAH // (mayUra. 6, 31-33) tulanIya- trailokyajyotiSa rohiNIyogalakSaNaM (zloka 23-32) .
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 : vivekavilAsa bhaumasyAdho guruzcetsyAdurvadho'Si shnaishcrH| * grahANAM muzalaM jJeyamidaM jgdrissttkRt||40|| yadi kabhI aisA yoga bane ki maGgala ke nIce guru aura guru ke nIce zani ho to 'mUsala' saMjJaka yoga hotA hai| yaha jagat meM anartha utpanna karane vAlA hotA hai| zanimIne guruH karke tulAyAmapi mngglH| yAvaccarati lokasya taavtkssttprmpraa||41|| zani yadi mIna rAzi meM, guru yadi karka rAzi meM aura maGgala tulA rAzigata ho, to unakI avadhi taka jagat meM kaSTa nirantara rahate haiN| guroH saptAntyapaJcadvisthAnagA vIkSakA api| zanirAhukujAdityAH pratyekaM deshbhnyjnm||42|| yadi zani, rAhu, maGgala aura sUrya- ye cAra graha pA~caveM aura dUsare sthAna para svayaM Ae athavA inakI dRSTi ina sthAnoM para par3e to uparyukta cAra grahoM meM eka-eka graha bhI dezabhaGga kara sakate haiN| zukrArkibhaumajIvAnAmeko'pInduM bhinatti cet| patatsubhaTakoTIbhiH pretaprItA tdaajibhuuH| 43 // zukra, zani, maGgala aura bRhaspati- ina meM koI bhI graha yadi candramaNDala kA bhedana kareM, to karor3oM yoddhA saMgrAma meM kUda par3e aura isase raNabhUmi karor3o pretoM kI bali milane se santuSTa hotI hai| tatra vRSTivicAraM kumbhamInAntare'STamyAM navamyAM dshmiidine| rohiNI cettadA vRSTiralpA madhyAdhikA krmaat||44|| kumbha aura mIna saMkrAnti ke bIca rohiNI nakSatra hai, vaha yadi aSTamI ke dina AtA hai to alpavRSTi, navamI ke dina Ae to madhyama aura dazamI ko Ae to adhika vRSTi hotI hai| zAkastriyo yuto dvAbhyAM caturbhakto'vazeSitaH / samAruhyalpakA vRSTiviSame pracurA punH||45|| jo zaka saMvatsara ho usako tIna gunA karake usameM 2 jor3e aura usa saMkhyA ko 4 se bhAjita karate hue yadi sama saMkhyA zeSa rahe to alpavRSTi aura viSama saMkhyA zeSa bace to pracura vRSTi hotI hai| * tulanIya- mInarAzigate mande-karkaTasthe bRhsptau| tulArAzigate bhaume tadA durbhikssmaadishet|| (mayUra. 2, 49)
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 173 caturvidhameghaprakAramAha - meghAzcaturvidhAsteSAM droNAhvaH prathamo mtH| . AvartaH puSkarAvartasturyaH sNvrtkstthaa||46|| meghoM ke cAra prakAra kahe gae haiN| inameM se pahale kA nAma 'droNa' hai, dUsare kA 'Avarta', tIsare kA 'puSkarAvarta' aura cauthe kA nAma 'saMvartaka' hai| ASADhadazamI rohiNIphalaM ASADhe dazamI kRSNA subhikSAya srohinnii| ekAdazI tu madhyasthA dvAdazI duHkhdaayikaa||47|| ASAr3ha kRSNA dazamI tithi ko rohiNI nakSatra ho to usa varSa subhikSa hotA hai aura dvAdazI ko rohiNI ho to duSkAla kahanA caahie| sUryarAzyAtparamaGgalaphalaM ravirAzeH puro bhImo vRssttisRssttinirodhkH| bhaumAdyA yAmyagAzcandra zcottaro vRSTinAzanaH // 48 // sUrya jisa rAzi para ho, usa rAzi se Age maGgala ho to vaha vRSTi ko rokane vAlA hotA hai aura maGgala Adi graha sUrya rAzi ke dakSiNa bhAga meM aura candra yadi uttara bhAga meM ho to vRSTi kA naSTakartA hotA hai| revatyAdigatamaGgalaphalaM revatIrohiNIpuSya mghottrpunrvsu| sevate cenmahIsUnurUnaM tjgdmbudaiH||49|| yadi revatI nakSatra, rohiNI, puSya, maghA, uttarA aura punarvasu- ina nakSatroM meM maGgala ho to deza meM alpa vRSTikAraka hotA hai| .. gargamunivacanapramANaM citrAsvAtivizAkhAsu yasminmAse na vrssnnm| tanmAse nirjalA meghA iti grgmunervcH||50|| jisa mahIne meM citrA, svAti aura vizAkhA- ina nakSatroM meM vRSTi nahIM ho to usa mAsa meM megha binA jala ke hote haiM, aisA gargAcArya kA kathana hai| vADavamunipramANaM * gargamuni kRta gargasaMhitA aura mayUracitrakaM meM isa prakAra ke vicAra rahe haiN| utpalabhaTTa ne bRhatsaMhitA kI TIkA meM ina vacanoM ko yathAsthAna uddhRta kiyA hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 : vivekavilAsa azrUSAyAM yadA bhadre karke saGkramate raviH / tadA ca pracurA vRSTirityUce vADavo muniH // 51 // jisa dina sUrya kI karka rAzigata saMkrAnti ho usa dina AzleSA nakSatra ho to bahuta vRSTi ho, aisA vADava muni kA vacana hai| saGkrAntyAsaJcaraNaphalaM - tulAsaGkrAntiSaTkaM cetsvasyAH svasyAstithezcalet / tadA duHstha jagatsarvaM durbhikSaDamarAdibhiH // 52 // yadi tulA, vRzcika, dhana, makara, kumbha aura mIna- ye chaha saMkrAntiyA~ apanIapanI tithi se calatI hoM to dukAla Adi se saba jagat ko pIr3A hotI hai| bhaumavAredIpotsavaphalaM - - dIpotsavadine bhaumavAro vahnibhayAvahaH / saGkrAntInAM ca naikaTye zubhakarmAdikaM na hi // 53 // dIpAvalI ke dina yadi maGgalavAra ho to agni kA upadrava hotA hai aura saMkrAnti velA bhI samIpa ho to zubha kAryAdi nahIM karanA caahie| jyeSThAmAtrasyAcihnAnusAreNaphalaM - astasthAnaM raverjyeSThajAmAyAM vIkSya cihnitam / taduttareNa cedindorastastacchubhadaM bhavet // 54 // jyeSTha kRSNA amAvasyA ke dina sUryAsta hone ke sthAna ko cihnita kara deM aura zukla pakSa kI dvitIyA ko candra yadi sUrya se uttara kI ora se asta ho to zubhaphala kahanA caahie| * tathA cASADhe sitepratipaddine punarvasuvicAraM yAvatI bhuktirASADhe zuklapratipadAdine / punarvasozcaturmAsyAM vRSTiH syAttAvatI zubhA // 55 // * vADavamuni kA koI granthamata jyotiSazAstra meM samprati pracalita nahIM hai| gujarAta meM vADava jAti ke logoM ne jyotiSa kA pracAra kiyA hai, jaisA ki muhUrtadIpakakAra mahAdeva ne svayaM ko kAnhajI vADava kA putra kahA hai- zrImadaivatarAjapUjitapadaH zrIkAhrajidvADavaH sUnustasya muhUrtadIpamakarodenaM mahAdevavit (zloka 58 ) kintu mahAdeva aura jinadattajI ke bIca lagabhaga pA~ca sau varSoM kA antarAla hai| ** nAradIya mayUracitrakaM meM kahA hai ki jyeSTha ke zukla pakSa kI dvitIyA ke candramA ke udayakAla para vicAra kareM aura jyeSTha kRSNA amAvasyA ke sUryAstakAla para vicAra kreN| sUrya se uttara meM yadi candramA ho to uttama samaya hotA hai| yadi madhya meM ho to madhyama tathA dakSiNa meM ho to adhama samaya jAnanA cAhie - candrodayannirokSeta dvitIyAlabdhajanmanaH / jyeSThottareSvamAyAM ca bhAnorastaM vilokayet // yadyuttare zazI madhyamvAyAti dakSiNeH raveH / uttamo madhyamo nI : kAlaH sampadyate tadA ( mayUra. 16, 28-29) T
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 175 ASAr3ha zuklA pratipadA ko punarvasu nakSatra kA jitanA bhAga ho, utanI hI vRSTi pAvasakAla meM hogI, aisA jAnanA caahie| ityamanantara vAstuzuddhagRhakramAha - vaizAkhe zrAvaNe mArge phAlguna kriyate gRhm| zeSamAseSu na punaH pauSo vaaraahsmmtH||56|| (aba vAstu-zAstrAnusAra bhUmiparIkSA, gRhavidhi kahI jA rahI haiM) vaizAkha, zrAvaNa, mArgazIrSa aura phAlguna- ina cAra mAsoM meM nae gRha kA niveza kareM, anya kisI mAsa meM nahIM kintu AcArya varAhamihira ke matAnusAra pauSa mAsa meM bhI gRhaniveza kiyA jA sakatA hai| ravyasaGkrAntyAnusAreNa dvAravicAraM mRgasiMhakarkakumbhe'keM prAkpratyagmukhaM gRhm| vRSAjAlitulAsthe tUdagdakSiNamukhaM shubhm||57|| kanyAyAM mithune mIne dhanasthe ca ravI sti| naiva kArya gRhaM kaishcididmpybhidhiiyte||58|| karka, siMha, makara, aura kumbha- ina cAra rAziyoM meM se cAhe jisa rAzi meM sUrya ho taba pUrva athavA pazcima dizA kI ora gRha banAnA caahie| meSa, vRSabha, tulA aura vRzcika- ina cAra meM se kisI bhI rAzi meM sUrya ho taba uttara yA dakSiNAbhimukha gRha banAnA caahie| mithuna, kanyA, dhanu aura mIna- ina cAra meM se kisI bhI rAzi meM sUrya ho to navIna gRha nahIM banAe~, aisA kaI granthakAroM kA mata hai|" * gRhArambha meM mAsAnusAra phala vizvakarmA ne isa prakAra batAyA hai- caitre zokakara vidyAd vaizAkhe ca dhanAgamam / / jyeSThe gRhANi pIDyante ASADhe pshunaashnm| zrAvaNe dhanavRddhizca zUnyaM bhAdrapade bhvet|| kalahazcAzcine mAse bhRtyanAzanaca kaartike| mArgazIrSe dhanaprApti: pauSe ca dhanasampadaH // mAghe cAgnibhayaM kuryAt phAlgune zrI: zubhottamA / (jJAnaprakAzadIpArNava 1, 3-6) mahezvarAcArya kA mata hai ki gRhArambha ke lie zrAvaNa, mArgazIrSa, vaizAkha, pauSa tathA phAlguna mAsa zubha hai kintu candramA sammukha ho, pRSThabhAga meM nhiiN| meSa, vRzcika, tulA aura vRSa rAzistha sUrya ho taba uttara-dakSiNAbhimukha gRha bnaae| isI prakAra kumbha, siMha, karka aura makara rAzistha sUrya ho taba pUrva-pazcimAbhimukha gRha banAyA jAnA cAhie- kArya zrAvaNamArgazIrSasahite vaizAkhamAsyAlayaM pauSe phAlgunasaMyutena ca vidhAvagrasthite pRsstthge| yAmyodaGmukhamAdi vRzcikatulAgosthe ravau syAd gRhaM pratyak prAGmukhajaM gRhaM ghaTaharI kITaM ca nakraM gate // (vRttazataM 66) **zrIpati kA mata hai ki karka (zrAvaNa), nakra (mAgha), siMha aura kumbha rAzi ke sUrya meM (kumbha saMkrAnti viziSTa phAlguna mAsa meM) pUrvamukhI dvAra va pazcima dizA meM daravAje kA mukha; tulA, meSa, vRSa, vRzcika rAzi ke sUrya meM dakSiNa aura uttara dizA meM dvAramukha rakha rakhakara gRha nirmANa karanA caahie| yahA~ kumbha ke ravi aura phAlguna mAsa ko ekatra karane se ekavAkyatA hotI haikarkinakraharikumbhagate'rke pUrvapazcimamukhAni gRhANi / taulimeSavRzcikayAte dakSiNottaramukhAni ca kuryaat|| (ratnamAlA 17, 15)
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 : vivekavilAsa yogAkSAMzakAyavyayAdInAM parIkSaNaM nirdezaM - suyogardA sutArAMza sthiraaNshmdhikaaykm| adviAdazakatritrikoNaSaTkASTakaM shubhm||59|| vAstu vicAra ke lie yogAdi ko dekhanA caahie| ataeva jahA~ yoga, nakSatra aura tArA- ye tInoM uttama, lagnAMza sthira aura vyaya se Aya adhika siddha hotI haiM jabaki dviAdaza (dUsarA-bArahavA~) tri-trikoNa (tIna pA~ca yA tIna nau) aura SaTkASTaka (chaha-ATha)- ye tIna bure yoga na ho to vaha gRha zubha jAnanA caahie| zrIpatimatyAnusAreNa mAsaphalavicAraM zoko dhAnyaM mRtipazuhatI dravyavRddhivinAzo yuddhaM bhRtyakSatiratha dhanaM strI ca varbhayaM c| .. lakSmIprAptirbhavati bhavanArambhakartuH krameNa caitrAdUce muniriti phalaM vaastushaastropdissttm||6|| caitrAdi candramAsa meM gRha nirmANa karane para zoka, vaizAkha meM dhana-dhAnya, jyeSTha meM mRtyu, ASAr3ha meM pazuharaNa va nAza, zrAvaNa meM dravyavRddhi, bhAdrapada meM vinAza hotA hai| isI prakAra Azvina meM yuddha, kArtika meM naukaroM-bhRtyoM kA kSaya, mArgazIrSa meM dhanavRddhi va pauSa meM strI prApti, mAgha meM agnibhaya aura phAlguna meM bhavana nirmANa se lakSmI kI prApti hotI hai| yaha phala vAstuzAstra ke upadeSTAoM ne caitrAdi mAsa ke krama se kahA hai| atha sUtrapAtArthe nakSatrANi - puSyadhuvamRdusvAti hstvaasvvaarunne| prathamo vezmanAM sUtra prArambhaH saddhi rissyte||61|| puSya, hasta, svAtI, vizAkhA, jyeSThA, zatabhiSA, rohiNI, uttarA, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapadA, mRgazirA, citrA, anurAdhA aura revatI- ina nakSatroM meM se kisI bhI nakSatra ko dekhakara gRhArtha prathama sUtrapAta kiyA jAnA cAhie, aisA vidvAnoM kA mata hai| tadanantare AyAdi parIkSaNaM.. samAdhikavyayaM kartuH samanAma ymaaNshkm| kumAsadhiSNyavAraM ca gRhaM varNya prytntH|| 62 // jahA~ samAna Aya ho athavA Aya se adhika vyaya ho aura apane svAmI ke sAtha milate nAma ko dhAraNa karane vAlA, yamAMza meM AyA huA aura duSTa mAsa, duSTa ---------------------------- * yaha zloka jyotiSaratnamAlA (17, 14) kA hai aura paravartI kaI granthoM meM jyoM kA tyoM milatA hai|
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 177 nakSatra, duSTa vAra ko nirmita kie bhavana kA prayatnapUrvaka tyAga karanA caahie| athAyAnayanamAha - vistAreNa hataM dairghya vibhjdessttaamistthaa| pUrvAdidikSu cASTAnAM dhvjaadiinaamvsthitiH|| 63 // gRha ke lie iSTa bhUmi kI lambAI aura caur3AI ko guNA kare aura prApta saMkhyA ko ATha se bhAjita kreN| aisA karate hue jo zeSa rahe use Aya kahI jAtI hai| yaha Aya pUrvAdi dizA krama se dhvajAdi ATha prakAra kI kahI jAtI hai| dhvajAdi nAmAnusAreNa disthitiM - dhvajo dhUmo hariH zvA gauH kharebhI vaayso'ssttmH| pUrvAdidikSu cASTAnAM dhvjaadiinaamvsthitiH|| 64 // Cana mAtha Ramne PRATY sAya * AyAdi ke lie merI sampAdita sUtradhAra maNDana kRta Ayatattvam, vAstusAramaNDanam, rAjavallabhavAstuzAstram, maya kRta mayamatam, samarAGgaNasUtradhAra aura aparAjitapRcchA nAmaka granthoM kA avalokana karanA caahie|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ " 178 : vivekavilAsa uparyukta saMkhyA ko ATha se bhAga dete samaya yadi 1 zeSa rahe to dhvaja, 2 rahe to dhUma, 3 rahe to siMha, 4 rahe to zvAna, 5 rahe to vRSabha, 6 rahe to gardabha, 7 rahe to gaja aura samabhAga Ae to dhvAMkSa yA kAka Aya (8vIM) hotI hai| ina AThoM AyoM kI kramazaH pUrva dizA se lagA kara AThoM dizA meM sthiti jAnanI caahie| AyasthAnAni - sve sve sthAne dhvajaH zreSTho gajaH siMhastathaiva c| dhvajaH sarvagato deyo vRSaM nAnyatra daapyet||65|| dhvaja, gaja aura siMha- ina tIna AyoM ko apane-apane sthAna para hI zreSTha jAnanA caahie| dhvajAya sarvatra deya hai parantu vRSabhAya ko anyatra nahIM denA caahie| vRSaH siMho gajazcaiva kheTe khrvttkottttyoH| dvipaH punaH prayoktavyo vApIkUpasarassu c|| 36 // vRSabha, siMha aura gaja- ina tIna AyoM ko kheTa (grAma, kher3A) kharvaTa (giri kI talahaTI kA grAma) aura parakoTA- inameM denA zubha hai| isI prakAra gajAya ko bAvar3I, kUpa, aura tAlAba ityAdi jalasrotoM ke lie denA caahie| ___ AsanoyudhayoH siMhaH zayaneSu gajaH punH| vRSo bhojanapAtreSu chatrAdiSu punrdhvjH| 67 // Asana aura Ayudha ke lie siMhAya; zayana ke lie gajAya; bhojana pAtra ke lie vRSabhAya aura chatra-cAmara Adi ke lie dhvajAya denI caahie| agnivezmasu sarveSu gRhe vhnyupjiivinaam| dhUmaM niyojayatkiJca zvAnaM mlecchaadijaatissu||68|| dhUmAya pAkasthala yA rasoIghara ke lie aura agni para apanI AjIvikA calAne vAle lohAra, svarNakAra, bhaGgArA Adi ke gRha ke lie denI caahie| mlecchAdi jAti ke lie zvAnAya denI caahie| kharovezyAgRhaM zasto dhvAkSaH zeSakuTISu c| vRSaH siMho gajazcApi praasaadpurveshmsu||69|| * mahezvaradaivajJa kA mata hai ki kSetraphala kI lambAI aura caur3AI ko guNA kareM aura 8 se bhAjita kareM to jo zeSa rahegA, usako Aya jAnanA caahie| ina AyoM ke nAma hai- 1. dhvaja, 2. dhUma, 3. siMha, 4. zvAna, 5. vRSabha, 6. khara, 7. gaja aura 8. ussttr| yadi ukta gaNanA se dhvajAya mile ho to pUrvAdi cAroM dizAoM meM dvAra rakhA jA sakatA hai, siMhAya ho to pazcima dizA ko chor3akara pUrva-dakSiNa meM aura uttara ina dizAoM meM dvAra rkheN| vRSabha Aya ho to pUrva dizA meM dvAra rakheM va gajAya ho to pUrva va dakSiNa dizA meM dvAra rakhanA zubha hotA hai- AyAsyurdhvaja, dhUma siMha,zunako kSANaH khare bho,STrakAH, dairghya vistRti saMguNe'STavihate hyAyo'tha zeSaM bhavet / sarvadvAraiha dhvajo varuNadigdvAraM ca hitvA hariH prAgdvAro vRSabho gajo yamasurezAzAmukhaH syAcchubhaH / / (vRttazataM 67) ..
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 179 I vezyAgRha kharAya zreSTha hai / anyAnya prakAra kI jhoMpar3a - paTTiyoM, kuTiyoM ke lie dhvAMkSAya aura prAsAda (mandira yA rAjamahala) aura nagara gRha ke lie vRSAya, siMhAya aura gajAya denI cAhie / " krama Aya 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. mukha dhvaja manuSya dhUma siMha zvAna vRSa khara gaja mArjAra siMha zvAna vRSa khara hasti dhvAGkSa kAka spaSTArthacakra dizA pUrva kA prakalpana agnikoNa agnijIvI, AvAsa, kuNDa, homasthala kA prakalpa siMhadvAra, rAjagRha, astra saMgrahakakSa, siMhAsana kA prakalpana dakSiNa nairRtya pazcima vAyavya uttara zubha varNa, karma hetu prazasta chatra, devAlaya, vipragRha, vedI, jalAzaya, vastrAbharaNa, yajJazAlA IzAna cANDAlagRha kA prakalpana vaizya ke AvAsa kA prakalpana dukAna, vANijyika pratiSThAna, dhanAlaya, bhojanazAlA, vAdyAgAra kA prakalpana vAditra - gandharvagRha, zUdragRha, yAna, strIkakSa, vAhana va zayanAgAra kA prakalpana zilpIgRha, tapasvIgRha, maTha, yantrazAlA kA prakalpana aparAjitapRcchA meM inake phalAdi para bhI vicAra kiyA gayA hai-- AyasthAne vyayo yojyo hyaprazasto vyayosdhikaH / vyayo nyUnastathA zreSTho dhanadhAnyakaraH smRtaH // smRto dhvaje zubhaH zAntaH nityaM klyaannkaarkH| bhojyaM pUjAphalaM zAntirnRtyaM gItaM surAlaye // dhUmasthAne yadA zAnto hemaratnAdisambhavaH / agyupajIvakAnAM ca dhAtudravyaphalapradaH // siMhasthAne ca paurazcat siMhavacca parAkramaiH / nihanti ripusainyAni hyAtmasthAne mahotsavAH // pradyotaH zvAnasaMsthAne nityaM bhogasukhAvahaH / zayyAsu vezmani tathAnekabhogAdikAmadaH // zriyAnando vRSasthAne nityaM rIsukhazAntidam / vyavahAropaskaraM ca gurudevArcane ratim // manoharaH khare yuktaH sarvamanorathapradaH / samastabhogayuktAnAM tIrthayAtrAprakAzakaH // zrIvatso gajasaMsthAne strINAM krIDAtmanaH smRtAH / zRGgArabhogayuktAnAsaM balapuSTipradAyakaH // vibhavo dhvAGkSasaMsthAne zilpinAM hitakAmadaH / sUtrazAstrarthasampannA bhogazRGgAranizcalAH // sarveSu zAnta AyeSu prazastaH sarvakAmadaH / SaTsu siMhAdiSu zubhaH pauro dhUdhvajau vinA // dhvaje dhUme tathA siMhe pradyotAdIn vivarjayet / zeSANAM suprazastAzca tathA sthAneSu paJcasu // ( aparAjita. 66, 7, 17 )
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 : vivekavilAsa mUlarAzyAnayanamAha - AyAme vistArahate yo'GkaH saJjAyate kil| sa mUlarAzirvijJeyo gRhasya gaNakaiH sdaa||70|| gRha piNDa kI lambAI aura caur3AI ko guNA karane para jo saMkhyA AtI hai, vaha gRha kI mUla rAzi hai, gaNitakartAoM ko isa para avazya vicAra karanA caahie| gRhanakSatrAnayanamAha - aSTAbhirguNitemUla raashaavsminvishaardaiH| saptaviMzAtibhakte yaccheSaM tadgRhabhaM bhvet||71|| uparyukta prakAra se nikAlI gaI mUla rAzi ko 8 se guNA kara ke 27 se bhAga dene para jo zeSa rahe, use gRha kA nakSatra jAnanA caahie| vyayAnayana saphalamAha - nakSatrAGke'STabhirbhakte yoGkaH sa syAdgRhe vyyH| paizAco rAkSaso yakSaH sa tridhA smaryate vyayaH / / 72 // nakSatra kI saMkhyA ko 8 se bhAjita jo zeSa rahe, use gRha ke lie vyaya bodhaka jAnanA caahie| yaha vyaya paizAca, rAkSasa aura yakSa- isa taraha tIna prakAra kA hai| paizAcastu samAyaH syAdrAkSasastvadhike vyye| AyAtryUnataro yakSo vyayaH zreSTho'STadhA tvym||73|| vyaya yadi Aya jitanA Ae to paizAca saMjJaka; Aya se adhika Ae to rAkSasa aura Aya se kama Ae to yakSa saMjJaka hotA hai| ina tInoM meM yakSa saMjJaka vyaya zreSTha jaane| aba ATha prakAra kA vyayoM ko saMkhyAnusAra kahate haiN| zAntaH paurastathodyotaH zreyAnando mnohrH| zrIvatso vibhavazcApi cintyAtmetyaSTadhA vyyH||74|| uparyukta rIti se nakSatra kI saMkhyA ko 8 se bhAjita karate hue zeSa 1 rahe to zAnta nAmaka vyaya, 2 zeSa rahe to paura, 3 rahe to udyota, 4 rahe to zreyAnanda, 5 rahe to manohara, 6 rahe to zrIvatsa, 7 rahe to vibhava aura sama bhAga Ae to AThavA~ cintya nAmaka vyaya jAnanA caahie| ------------------------- * tulanIya-samo vyayaH pizAcazca rAkSasastu vyayo'dhikaH / vyayo nyUno yakSazcaiva dhanadhAnyakaraH smRtaH // anAyavyaye kartari AyahIne vyaye tthaa| vyayAdhika vinazyanti aciraiNai sarvadA / / dhvajAdiSvaSTasvAyeSu aSTau zAntAdikA vyayAH / pratyekavyayasaMsthAne Ayo nyUnettare smRtaH // zAntaH pauraH pradyotazca zriyAnando manoharaH / zrIvatso vibhavazcaiva cintAtmA ca vyayAH smRtAH // (aparAjita. 66, 3-6)
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMzakAnayanamAha atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 181 mUlarAzau vyaye kSipte gRhanAmAkSareSa ca / tato harottribhirbhAge yaccheSaM so'Mzako bhavet // 75 // indro yamazca rAjA cApyaMzakAzca trayastvime / yadi mUla rAzi meM vyaya kI aura ghara ke nAmAkSara kI saMkhyA milAe~ aura tIna bhAjita kareM jo zeSa rahe, use aMzaka jAnanA caahie| eka zeSa rahe to indrAMzaka, do rahe to yamAMzaka, aura sama bhAga TUTe to rAjAMza jAnanA caahie| * adhunA tArAnayana saphalamAha -- gRhabhasvAmibhaikyasya bhaktasya navabhiH punaH // 76 // yaccheSaM sA bhavettArA tArAnAmAnyamUni ca / janma sampadvipatkSema pratyariH sAdhanIti ca // 77 // naidhanI maitrikA caiva tathA paramamaitrikA | catvAraH SaD nava zreSThAH saptapaJcatrayo'dhamAH // 78 // -gRha ke nakSatra aura gRhapati ke nakSatra kI saMkhyA milAkara use 9 se bhAjita kareM aura jo rahe use tArA jAne / (saMkhyAnusAra inakA nAma va phala isa prakAra hogA ) yadi ukta vidhi se 9 kA bhAga dene se 1 zeSa rahe to janma tArA, 2 rahe to sampata, 3 rahe to vipat, 4 rahe to kSema, 5 rahe to pratyari, 6 rahe to sAdhanI, 7 rahe to naidhanI, 8 rahe to maitrikA, aura 9 rahe to paramamaitrikA nAmaka tArA jAne / ina nau tArAoM meM se cauthI, chaThI aura navIM tArA zreSTha; tIsarI, pA~cavIM aura sAtavIM adhama aparAjita pRcchA meM isa prakAra inakI gaNita aura upayoga prakAra AyA hai-- zRNu vatsa yathA cAMze vAstuvede tridhA smRtaH / ekaikakramayogo vai zubhazcAzubha ucyate // yaduktA mUlarAzo ca AyArtheSu phalaM kRtam / tatra rAzau vyaye mizre gRhanAmAkSarANi ca // guNairbhakte vyathe zeSaM aMzakaM trividhaM viduH / indrau yamazca rAjA ca tribhirnAmabhiraMzakAH // prAsAda- pratimAliGge jagatIpITha maNDape / vedIkuNDazrukSu caiva indrazcaiva dhvajAdiSu // kSetrAdvisaMkSA ? nAgendre gaNAdhyakSe ca bhairave / grahamAtRgaNe devyAmAditye ca yamAMzakaH // puraprAkAranagarakheTakUTe ca karvaTe / harmye ca rAjavezmAdau zasto rAjA tathA mataH // svargAdibhogayuktAnAM nRtyagItamahotsave / pravacane ca pANDitye indrAMzazcottamo mataH // vividhaM ca cANikkarma madyamAMsAdikaM tathA / ityuktaM kramatazcetthaM prazastaM ca yamAMzake // gajAzvarathakrIDAyAM yaanjNbhaankaadike| svargAditulyabhogAzca rAjAMzaka udAhRtAH // tryakSarANi tribhedAzca tridevAstrihutAzanAH / trayaH kAlAstrisandhyAzca rajaH satvatamasttrayam // pramANatrayamevaM ca jyeSThamadhyAdhamaiH kramAt / tryaMzakaM tu samAnIya vAstuvedabhavaM tataH // ( aparAjita. 66, 21-31 )
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 : vivekavilAsa va zeSa madhyama jAnanI caahie| anyAnya gaNanakSatrAha noditam - W rAkSasAmaramartyAkhya gaNanakSatrakAdikam / jJeyaM jyotirmatakhyAtamidamatreti noditam // 79 // jyotiSazAstra meM rAkSasa, devatA, manuSya nAmaka gaNa aura nakSatrAdi prasiddha hai| isalie yahA~ unakA varNana nahIM kiyA gayA hai|" atha dhruvAdiSoDazagRhANAM nAmAni - dhruvaM dhanyaM jayaM nandaM kharaM kAntaM manoramam / sumukhaM durmukhaM krUraM supakSaM dhanadaM kSayam // 80 // * zrIpati kA mata hai ki tArAbala kA jJAna karane ke lie janma ke nakSatra se abhISTa dina ke nakSatra taka gaNanA karane para jo saMkhyA prApta ho, usameM nau kA bhAga die jAne para yadi eka Ae to janma kI tAsa, do Ae to sampad, tIna Ae to vipat, cAra Ae to kSema, pAMca Ae to pApa, chaha Ae to zubhA (siddhA), sAta Ae to vadha (kaMSTA), ATha Ae to mitra aura nau AeM to atimitra saMjJaka tArAe~ hotI hai| mAnyatA hai ki ye tArAe~ apane nAmAnusAra hI phaladAyI hotI hai| tArAoM meM 2, 4, 6, 8, aura 9vIM tArA zubha hotI hai| janma kI tArA madhyama aura zeSa tIsarI, pAMcavIM tathA sAtavIM tArA ko tyAjya kahA gayA hai-- janmadvayAsampadatho vipaccakSemA ca pApA ca zubhA ca vadha / maitrAtimaitre ca navetitArA: syurjanmabhAniH parivartanena // ( ratnamAlA, 11, 4) mAnyatA hai ki ye tArAeM apane nAmAnusAra hI phaladAyI hotI hai| tArAoM meM 2, 4, 6, 8, aura 9vIM tArA zubha hotI hai| janma kI tArA madhyama aura zeSa tIsarI, pAMcavIM tathA sAtavIM tArA ko tyAjya kahA gayA hai / vRhaspati ne zubhA kI apekSA sAdhaka saMjJAbhidhAna ke sAtha ina tArAoM ke nAma ginAe haiMjanmasampadvipakSema pratyariH sAdhako vadhaH / maitraM paramamaitraM ca bhavetsaMjJAstu karmaNAm // vipadi pratyarivadhe prathamAntye tribhaagtH| vinAnyeM'zA zubhAH sarve sarveSu zubha-karmasu // (bRhaddaivajJaraJjanam 28, 6-7 ) ** zilpadIpaka meM AyA hai ki gRha aura gRhasvAmI kA yadi eka hI gaNa ho, to uttama prIti banI rahatI hai| yadi eka kA devagaNa aura dUsare kA manuSyagaNa ho to madhyama prIti jAnanI cAhie parantu yadi eka kA manuSya gaNa aura dUsare kA rAkSasagaNa ho to vaha mRtyukAraka kahA gayA hai| isI prakAra yadi eka kA devagaNa aura dUsare kA rAkSasagaNa hotA hai to vaha mRtyukAraka jAnanA caahie| gRha va gRhasvAmI sandarbha meM yaha milAna zubha hotA hai-- svagaNe cottamA prItirmadhyamA devamAnuSe / kalaho devadaityAnAM mRtyurmAnavarAkSase // (zilpadIpaka 1, 33 ) 'devagaNa' nakSatroM meM mRgazirA, azvinI, revatI, hasta, svAti, puSya, anurAdhA aura zravaNa Ate haiMmRgAzvinI revatI ca hastaH svAtiH punarvasuH / puSyA'nurAdhA zravaNamiti devagaNAH smRtAH // (tatraiva 1, 34 ) 'rAkSasagaNa' nakSatroM meM kRtikA, mUla, AzleSA, maghA, citrA, vizAkhA, ghaniSThA, zatabhiSA aura jyeSThA Ate haiM kRttikA mUlamaSA maghA citrA vizAkhikA / dhaniSThA zatatArA ca jyeSThA ca rAkSasagaNAH // (tatraiva 1, 35 ) 'manuSyagaNa' nakSatroM meM bharaNI, pUrvA phAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada, uttarAphAlgunI, uttarASAr3hA, uttarAbhAdrapada, AdrA aura rohiNI kI gaNanA hotI hai- bharaNI trINi pUrvANi hyuttarAtrayameva ca / ArdrA ca rohiNI caiva navaite mAnuSA gaNAH // ( tatraiva 1, 36 )
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 183 AkrandaM vipulaM caiva vijayaM cetymuurbhidaaH| gRhastha svasya nAmo'pi sadRzaM ca bhvetphlm||81|| (aba solaha prakAra ke gRhoM ke nAma kahe jA rahe haiM) 1. dhruva (sthiratA dAyaka), 2. dhanya (yaza pradAtA), 3. jaya (jaya pradAtA), 4. nanda (Ananda pradAtA), 5. khara (snehabhaJjaka), 6. kAnta (saundaryotpAdaka),7. manorama (mana meM prIti utpAdaka), 8. sumukha (acche mu~ha kA), 9. durmukha (bure muMha vAlA), 10. krUra (bhayotpAdaka), 11. supakSa (parivAra abhivardhaka), 12. dhanada (dhana pradAtA), 13. kSaya (nAzakAraka), 14. Akranda (zoka utpAdaka), 15. vipula (vRddhi kartA), aura 16. vijaya (bahuta jaya dAyaka)- aise gRha ke solaha bheda hai| gRha aura apane nAma ke bhI ina nAmoM ke anusAra hI phala jAnanA caahie| prastArakramAnusAreNa gRhaparikalpanaM - yo gurUNAM caturNA syAtprastArazchandasAM kRtH| SoDazAnta ime bhedAH syustnnaamaanylindkaiH|| 82 // cAra guruvarNa ke jisa solaha prakAra ke prastAra krama kA chandazAstra meM varNana kiyA gayA hai, vaise hI gRha ke solaha bheda hote haiM aura uparyukta solaha nAma alindaka (dvAra ke Age ke cauka) para se hote haiN| gRhArtha prastAracakra prastArabheda _ gRhanAma dvAranAma dhruva Urdhvamukha 1555 pUrvamukha 555 jayasaMjJaka dakSiNadvAra / / 55 nandasaMjJaka pUrvadakSiNadvAra ____5. 55 15 kharAbhidha pazcimadvAra 5555 dhanya * vRddhavaziSTha ne ina gRhoM kA phalAphala isa prakAra batAyA hai- dhruvasaMjJaM gRhaM tvAdyaM dhndhaanysukhprdm| dhAnyaM dhanapradaM nRNAM jayaM syAdvijayapradam // nandaM strIhAnidaM nUnaM kharaM smpdvinaashnm| putrapautrapradaM kAntaM zrIpadaM syAnmanoram // suvaktraM bhogadaM nUnaM durmukhaM vimukhprdm| sarvaduHkhapradaM krUraM vipakSaM shtrubhiitidm|| dhanadaM dhanadaM gehaM kSayaM sarvakSayapradam / AkraMdaM zokajananaM vipulaM shriiyshHprdm| vipulaM nAmasadRzaM dhanadaM vijyaabhidhm|| (vaziSThasaMhitA 39, 100-103) **zrIpati kA mata hai ki bhavana ke lie chandazAstrAnusAra prastArakrama samajhanA caahie| isake lie pahale cAra guru (5555) likheM, tadoparAnta prathama guru ke nIce laghu likheM aura vAme bhAga meM guru likheM tathA Age jaisA pUrva meM likhA gayA hai, vaisA hI likheM (1555) / isI prakAra sabake laghu ( / / / / ) hone taka likheM to prastArakrama taya ho jAtA hai- sthApayellaghumagho guroH paraM syAdyathopari tathaiva puuryet| pazcimaM ca gurubhiH punaH punaH sarvaladhvavadhirityayaM vidhiH // (ratnamAlA 17, 9)
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 : vivekavilAsa 15 15 kAnta ___7. manorama - sumukha durmukha 9. 10. 5 / / / / / / 555 / / 5 / / Sisi / / / / 55 / / / 5 / / 5 / / / ___11. ___ 12. supakSa pUrvapazcimadvAra dakSiNapazcimadvAra pUrvayAmyapazcimadvAra uttaradvAra pUrvottaradvAra dakSiNottaradvAra pUrvayAmyottaradvAra pazcimottaradvAra pUrvapazcimattaradvAra yAmyapazcimottaramukha caturmukha 13. 14. dhanada kSayAkhya Akranda vipula vijayasaMjJaka ___15. ___16. gRhe kakSAdInAM nivezanAha pUrvasyAM zrIgRhaM kAryamAneyyA tu mhaansm| zayanaM dakSiNasyAM ca nairRtyaamaayudhaadikm||83|| bhujikriyA pazcimAyAM vAyavyAM dhaanysnggrhH| uttarasyAM jalasthAnamIzAnyAM devtaagRhm||84|| apane gRha meM pUrva dizA meM zrIgRha (bhANDAgAra), Agneya koNa meM pAkazAlA (rasoIghara), dakSiNa dizA meM zayanAgAra, naiRtya koNa meM AyudhAgAra, pazcima dizA meM bhojana sthala, vAyavya koNa meM dhAnya saMgraha sthala aura uttara dizA meM jala kA sthala aura IzAna koNa meM devatAgRha banAnA caahie| aparaM ca - gRhasya dakSiNe vahni toygomydiipbhuuH| vAme pratyagdizo bhuktidhaanyaarthaarohdevbhuuH||85|| gRha ke dakSiNa bhAga meM rasoI, pAnI kA sthAna aura gomaya ke kaNDe (vartamAna meM gaisa) kA aura dIpaka rakhane kA sthAna banAnA caahie| isake bAyIM ora, pazcima dizA kI ora bhojana karane kA, dhAnya va dhana rakhane kA sthAna va ArohaNa banAnA caahie| prAkdizAjJAnArtha parAmarza - * mayamatam, mAnasAra, samaGgaNasUtradhAra, aparAjipRcchA, rAjavallabhavAstuzAstrAdi meM ina sthAnoM ko lekara kiJcita bheda milatA hai kintu yaha mata sarvamAnya hai ki jisa dizA kI jo prakRti ho, vaha nirmiti vahA~ banAI jA sakatI hai|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ gRhadvAravyapakSeyA / pUrvAdidigvanirdezo bhAskarodayadikpUrvA na vijJeyA yathA kSute // 86 // * jisa prakAra chIMka ke sambandha meM jisa dizA meM mu~ha ho, vaha pUrva dizA hI grahaNa kI jAtI hai, vaise hI gRha ke viSaya meM bhI jisa dizA meM gRha kA dvAra ho vahI pUrva dizA evaM tadanusAra hI anya dizAe~ jAnanI caahie| isake viparIta, jisa dizA meM sUryodaya hotA hai, usa pUrva dizA se yahA~ prayojana nahIM hai| gRhArthe hastaprayoga vidhiM atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 185 gRheSu hastasaGkhyAnaM madhyakoNairvidhIyate / samAH stambhAH samAH paTTA viSamAzca kSaNAH punaH // 87 // yadi gRha ko nApanA ho to hasta kI saMkhyA ko madhyavartI koNa se grahaNa kiyA jAtA hai| gRha ke stambha aura paTTiyA~ sama saMkhyA aura gRha ke khaNDa viSama saMkhyA meM nivezita karane cAhie / AyaviparyayAdInAM vicAraM w * Aye naSTa sukhaM na syAnmRtyuH SaTkASTake punaH / dvirdvAdaze ca dAridryaM tritrikoNe'GgajakSayaH // 88 // bhavana ke lie apekSita Aya yadi nahIM ho to sukha nahIM hotA hai aura SaDaSTaka yoga ho to mRtyuprada aura dvirdvAdaza yoga ho to dhana kA kSaya tathA tIna- pA~ca yA tInakA yoga ho to putra kA nAza hotA hai, aisA jAnanA caahie|" ToDaramalla (1577 I.) ne isa zloka ko vAstusaukhyam meM vizvakarmA kA mata kahakara kiJcita pAThAntara ke sAtha uddhRta kiyA hai-- pUrvAdidigvanirdezyA gRhadvAravivakSayA / bhAskarodayadikpUrvA na vijJeyA yathArthataH // (ToDarAnanda vAstusaukhyaM zloka 285) yaha zloka sUtradhAra maNDana kRta vAstumaNDanaM ( 5, 2) meM bhI uddhRta hai| isase aisA lagatA hai ki pUrvakAla meM vAstu ke lie gRhamukhAnusAra bhI dizA ko kalpita kara kakSAdi kA niyojana hotA thA / yaha mata na vizvakarmAprakAza meM hai na hI vizvakarmannavAstuzAstra meM hai| vizvakarmAprakAza meM dizA ke lie spaSTa kiyA gayA hai-- caturastrAM samAM zuddhAM bhUmiM kRtvA prayatnataH / tasmin dik sAdhanaM kAryaM vRttamadhyagate dizi: // (vizvakarmAprakAza 2, 14 ) isI prakAra vizvakarmannavAstuzAstra meM spaSTa kiyA gayA hai- prAcI parIkSayetsamyak sUryagatyanumAnataH / gRhItasthalake zaGkumavaTe sthApayetkramAt // (vizvakarmA. 3, 7 ) * * lallAcArya kA niSkarSa hai ki nAr3Iyoga yA eka nADI hone para mRtyu, chaThe AThaveM vipadA, nava-paJcama meM anapatyatA tathA dvirdvAdaza meM dAridrya hotA hai-- maraNaM nADiyoge kalahaH SaTkASTake vipattirvA / anapatyatA trikoNe dvirdvAzake ca dAridram // (bRhaddaivajJaraJjanam 71, 354 ) isI prakAra zrIpati kA mata hai ki donoM kI rAzi yadi chaThe AThaveM meM ho to mRtyu kI AzaMkA hotI hai| nava-paJcama ho to santAna kA abhAva, dvitIya- dvAdaza ho to dhanAbhAva tathA anya cAra meM buddhi hotI hai -- SaSThASTame mRtyurapatyahAniH pANigrahe syAnnavapaJcame ca / naisvaM dhane dvAdazake pare tu prajJAnirekA hibuke varasya // ( jyotiSaratnamAlA 16, 13 )
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 : vivekavilAsa yamAMze varjitAha - yamAMze gRhimRtyuH syAnmRtyuH sptmtaarke| nistejAH paJcame tAre vipattAre tRtiiyke||89|| yadi gRha ke lie yamAMza kA prayoga ho jAe to gRhapati ke nidhana kI AzaMkA jAnanI caahie| isI prakAra tArA vicAra karate hue dekheM ki yadi sAtavIM (naidhanI) tArA ho to bhI mRtyukAraka hai jabaki pA~cavIM (pratyari) tArA ho to vipattiprada hotI hai| bahudoSakaraM tulAtAludvAravedhamAha - nyUnAdhikye ca paTTAnAM tulAvedha uprydhH| ekakSaNe nIcoccatve paTTAnAM taaluvedhtaa||10|| bhUvaiSamyAttale vedho dvAravedhazca ghottke| ekasminsammukhaM dvAbhyAM punarnava kdaacn||91|| bhavana ke Upara athavA nIce kI paTTiyA~ (pUrvakAla meM kASTha paTiyA~, bAda meM prastara paTiyA~) yadi saMkhyA meM nyUnAdhikya ho to tulAvedha kahA jAtA hai| kisI eka khaNDa, tala meM yadi paTTiyeM U~ce-nIce ho to tAluvedha kahA jAtA hai| yadi bhUmi ikasAra nahIM hokara nimnocca ho to talavedha aura eka hI ghoTaka sammukha ho to dvAravedha hotA hai kintu yadi do ghoTaka sammukha ho tA yaha vedha nahIM hotA hai| vAstumarmadoSAha - vAstovRkSasi zIrSe ca nAbhau ca stanayordvayoH / gRhasyaitAni marmANi naiSu stambhAdi suutryet|| 92 // vAstu nyAsa ke sAtha yaha socanA cAhie ki nakze ke anusAra vAstu ke vakSa -------------------------- matsyapurANa ke 255veM adhyAya meM 24 zlokoM meM vedhoM va unake nivAraNopAyoM kA varNana AyA hai| 'vAstu uddhAradhoraNI' meM gRhAdi meM unnIsa prakAra ke vedhoM kA varNana huA hai- talavedha, tAlavedha, dRSTivedha, tulAvedha, bAdhAvedha, stambhavedha, marmavedha, mArgavedha, vRkSavedha, chAyAvedha, jalasthAnavedha, dvAravedha, svaravedha, kIlavedha, koNavedha, bhramavedha, dIpAlayavedha, kUpavedha, devsthaanvedh| ye vedha tyAjya haiN| yadi koI vAstu nizcita lakSaNoM se hIna bhI ho, kintu vahA~ para mana prasanna hotA ho to vahAM doSa nahIM jAne kyoMki aisA sthAna dharma, kAma, artha aura mokSa kA sAdhaka hotA hai- talavedhastAlavedho dRSTivedhastathaiva c| tulAvedhastathA bAdhA stambhavedhotisphuTaH // marmavedho mArgavedho vRkSavedhastathA punH| chAyAvedhodakadvArazca svaravedhastathaiva c|| kIlavedhastathA koNA bhramavedhastathaiva c| dIpAlayaM cakUpavedhazca devasthAna parityajet // vAstulakSaNa hIne'pi yatra vairAcyate manaH / tatra doSo na vidyAcca dhnkaamaarthmokssdm|| (uddhAradhoraNI 2, 8-11)
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 187 sthala, mastaka, nAbhi aura donoM stana- ye pA~coM gRha ke marmasthala kahe jAte haiN| ta OLN kA 4A vAstu pada vinyAsa ADOL Agneya pUrva (inda) pilipiSTamaya paraki =yidAriki bhaza AkAza Iza parjanya diti bhASa mIna sabitA puSA pavasa pAyabasa inpravIdhara sAvitrI nitI 12 vivasvAna gRhakSAta ! // jamma- | visvAna yama dharmarAja kubera dakSiNa UITE mallAra 2. vivasvAna maMdharva = on mita mitra mitra * svAra yakSamA zeSa asara varuNa puNyadantasaMgItArapAna pAparAkSasI :patanA vAyathya - 120 * isI prakAra dhArAdhipa bhoja ne marma vedha ke sandarbha meM kahA hai ki vAstupuruSa ke nyAsa ke anusAra bhItara ke teraha, bAhara ke battIsa jo devatA haiM, unake sthAna, jo marma, jo zirAe~ aura jo vaMza haiM, unameM se mukha meM, hRdaya, nAbhi, sira tathA donoM stanoM meM jo vAstupuruSa ke marma haiM, unako SaNmahanti kahA jAtA hai| vaMzA, anuvaMza aura saMpAt tathA pada ke madhya meM devoM ke sthAna haiM ve prathama solaha pada ke vAstu meM rahate haiM- antastrodaza surA dvAtriMzad bAhyatazca ye| teSAM sthAnAni marmANi sirA vaMzAzca teSu tu|| mukhe, hRdi ca nAbhau ca mUrdhni ca stnyostthaa| marmANi vAstupuMso'sya SaNmahanti pracakSate // vaMzAnuvaMzasampAtA: padamadhyAni yAni c| devasthAnAni tAnyAce padaSoDazakAnvite / / (samarAGgaNa sUtradhAra 13, 6-8) varAhamihira ne kahA hai ki vAstupITha meM IzAna se nairRtya va vAyavya se agnikoNa taka karNAkAra vistRta sUtroM kA saMpAt jisa pUrvApara rekhA va koSTha se hotA hai, vaha rekhA, saMpAtasthAna va koSTha saMpAta sthAna sabhI vAstupuruSa ke marma sthAna haiN| buddhimAna ina marma sthAnoM ko utpIDita na kareM, kyoMki vAstupuruSa kA jo marmAta pIr3ita hogA, gRhasvAmI kA bhI vahI marmAta pIr3ita hogA-sampAtA vaMzAnAM madhyAni samAni yAni ca pdaanaam| tAni marmANi vidyAnna tAni paripIDayet prAjJaH // tAnyazucibhANDakIlastambhAdhaiH pIDitAni zalyaizca / gRhabhartustuttulye pIDAmaGge prycchnti|| (bRhatsaMhitA 53, 57-58)
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 : vivekavilAsa isalie ina pA~ca sthAnoM meM stambhAdi kA niveza nahIM karanA caahie| dvAravedhavicAraM - stambhakUpaDukoNAdhvaviddhaM dvAraM zubhaM na hi / gRhorvyAdviguNAM bhUmiM tyaktvA te syurna vedhakAH // 93 // stambha, kUpa, vRkSa, karNa yA konA aura mArga yadi gRha ke madhya yA gRha ke dvAra madhya meM Ae to dvAravedha kahalAtA hai| yaha acchA nahIM mAnA jAtA hai kintu yadi ghara kI kula bhUmi se dugunI bhUmi chor3akara ye saba yA inameM se koI eka ho to dvAravedha nahIM mAnA jAtA hai| vRkSaM ca dhvajacchAyA vicAraM prathamAntyathAmavarjaM dvitri praharasambhavA / chAyA vRkSadhvajAdInAM sadA duHkhapradAyinI // 94 // yadi dina meM prathama aura antima prahara chor3akara dUsare aura tIsare prahara meM kisI rAste ke vRkSa athavA devAlaya kI dhvajA kI chAyA bhavana para par3atI ho to vaha sadaiva duHkhada samajhanA cAhie / " varjanIya devadRSTidInAM - * varjayedarhataH pRSThaM dRSTi caNDIzasUryayoH / vAmAGge vAsudevasya dakSiNaM brahmaNaH punaH // 95 // apane bhavana ke dvAra ke sammukha arhata yA jinadeva kI pITha, durgA, mahAdeva aura sUrya kI dRSTi nahIM honI cAhie / viSNu mandira kA bAyA~ bhAga aura brahmA ke mandira kA dAhinA bhAga bhI varjita hai| matsyapurANa meM kahA gayA hai ki vedha kI dUrI bhavana kI U~cAI se dugunI honI cAhie taba doSa nahIM lagatA hai-- ucchrAyAd dviguNAM bhUmiM tyaktvA vedho na jAyate // (matsya. 255, 14 ) ina vedhoM kA phalAphala bRhatsaMhitA meM isa prakAra diyA gayA hai haiM- rathyAviddhaM dvAraM nAzAya kumAradoSadaM taruNA / paGkadvAre zoko vyayo'mbuniH srAviNi proktaH // kUpenApasmAro bhavati vinAzazca devatAviddhe / stambhena strIdoSAH kulanAzo brAhmaNAbhimukhe // (bRhatsaMhitA 53, 77-78) ** matsyapurANa meM vedhoM ke anya doSoM kA phalAphala isa prakAra batAyA gayA hai- taruNA dveSabAhulyaM zokaH paGkena jAyate / apasmAro bhavennUnaM kUpavedhena sarvadA // vyathA prasravaNena syAt kIlanAgnibhayaM bhavet / vinAzo devatAviddhe stambhena strIkRto bhavet // gRhabharturvinAzaH syAd gRheNa ca gRhe kRte / amedhyAvaskaraiH viddhe gRhiNI bandhakI bhavet // ( matsya. 255, 11-13 ) * rAjavallabhavAstuzAstraM meM kahA gayA hai ki bhavana ke pAsa dUdha, kA~Te tathA adhika phala vAle vRkSoM ko nahIM lagAnA cAhie, lekina campA, pATala, kela, jaI tathA ketakI kA ropaNa karanA caahie| jisa bhavana para dina ke dUsare tathA tIsare pahara meM vRkSa yA mandira kI chAyA par3atI ho, vaha hitakArI nahIM hai, lekina pahale va cauthe prahara meM par3ane vAlI chAyA doSarahita hai| brahmA, viSNu, sUrya aura mahAdeva mandira ke sAmane tathA jaina mandira ke pIche bhavana nirmANa nahIM karanA caahie| jahA~ caNDI kI sthApanA ho, vahA~ AsapAsa bhI gRha varjita hai-- vRkSAH kSIrasakaNTakAzca phalinastyAjyA gRhAddUrataH
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 189 adhunA gRhazrIvRddhikramAha - na doSo yatra vedhAdirnavaM yatrAkhilaM dlm| bahUdvArANi no yatra yatra dhAnyasya saJcayaH // 96 // pUjyante devatAM yatra ytraabhyutthaanmdraat| raktA yamanikA yatra yatra smmaarjnaadikm||97|| . yatra jyeSThakaniSThAdi vyavasthA suprtisstthitaa| bhAvanIyA vizantyantarmAnavo yatra naiva c||98||(cturbhi: kalApakam) jahA~ vedhAdi doSa nahIM ho; jahA~ ghara kA sArA dala nayA ho; jahA~ jAne-Ane ke mArga adhika nahIM; jahA~ dhAnya kA saMgraha bahuta hai; jahA~ devatAoM kA pUjana hotA ho, jahA~ atithiyoM satkAra bahuta hotA hai; jahA~ zuddhatA-zucitA ho, jahA~ choTe-bar3e kI maryAdA kA barAbara pAlana kiyA jAtA ho; jahA~ sUrya kI kiraNeM chappara meM se andara praveza nahIM karatI hoM (vaha lakSmIkAraka hai)| dIpyate dIpako yatra pAlanaM yatra roginnaam| zrAntasaMvAhanA yatra tatra syAtkamalA gRhe||11|| jahA~ bhalI prakAra dIpa prajvalita kara prakAza kiyA jAtA ho; jahA~ rugNa-rogI logoM kI samyaka rUpa se rakSA-timAradArI hotI ho aura jahA~ thake hue manuSya ko vizrAma milatA ho- vahA~ para lakSmI nivAsa karatI hai| bhavanavRddhihetumAha - candanAdarzahemokSa vyjnosnvaajinH| . zaGkhAjyadadhitAmrANi matAni gRhvRddhye|| 100 // candana, darpaNa, svarNa, bela, vyaJjana (ca~vara, pake Adi) Asana, azvAdi vAhana, zaGkha, ghRta, dahI aura tAmra ke pAtra- itanI vastue~ bhavana kI vRddhi kI hetu haiN| satkAra vicAraM - dadyAtsaumyAM dRzaM vaacmbhyutthaanmthaasnm| zaktyA bhojanAtAmbUlaM zatrAvapi gRhaagte|| 101 // apane yahA~ kadAcita apanA vairI AyA to bhI use saumya dRSTi se dekhanA caahie| madhura zabdoM ke sAtha carcA karanA, sammukha jAnA, Asana pradAna karanA aura yathAzakti bhojana karavAkara pAna kA bIr3A khilAnA caahie| zaste campakapATale ca kadalI jAtI tathA ketkii| yAmAdUrdhvamazeSavRkSasurajAcchAyA na zastA gRhe pArthe kasya hareravIzapurato jainAnucaNDyAH kvcit|| (rAjavallabha. 1, 28) vAstumaNDanaM meM AyA hai- na kuryAda'rhataH pRSThe agrataH ziva-sUryayoH / pArzvayo brahma vidveSo gRhaM caNDyA samaM tataH // ziva-sUrya-jinAdInAmantareNa zubhaM gRhm| (vAstumaNDanaM 7, 49-50)
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 : vivekavilAsa tyAjya prAtivezmikatAmAha - muurkhaadhaarmikpaakhnnddiptitstenroginnaam| kodhanAntyajahaptAnAM gurutlpgvairinnaam|| 122 // svaamivnycklubdhaanaamRssistriibaalghaatinaam| icchannAtmahitaM dhImAn prAtivezmikatAM tyjet|| 103 // sva kalyANakAMkSI ko kabhI mUrkha, adharmI, pAkhaNDI, mahApApa se girA hue, cora-taskara, asAdhya rogI, krodhI, cANDAla, ahaGkArI, guru kI strI ke sAtha sambhoga karane vAle, zatru, apane svAmI ko Thagane vAle, lobhI sahita RSi, strI aura bAlaka kI hatyA karane vAle ke par3osa meM kabhI apanA nivAsa nahIM karanA caahie| eSAM dUratve niyamaH duHkha devakulAsanne gRhe haanishctusspthe| dhUrtAmAtyagRhAbhyAze syAtAM sutdhnkssyau| 104 // yadi apanA bhavana devAlaya ke pAsa ho to duHkha hotA hai; caurAhe ke pAsa, catvara yA hathAI ke pAsa ho to hAni hotI hai tathA dhUrta aura-mantrI ke AvAsa ke samIpastha ho to putra va dhana kA nukasAna hotA hai| gRhasamIpe zubhAzubhavRkSAH kharjUrI dADimI rambhA krkndhuu/jpuurikaa| utpadyante gRhe yatra tanikRntati muultH|| 105 // : jisa bhavana meM khajUra, dADima, kelA, bera-karauMdA aura bijaurA nIMbU uge hue hoM, usa ghara kA samUla vinAza kahA jAtA hai|" * sUtradhAra maNDana kA mata hai ki gRha na to devAlaya, na dhUrtasevita sthAna yA catvaroM ke pAsa banAnA caahie| aisA hone para duHkha va zoka kI prApti hotI hai| nAstika, nRpa, AmAtya, cora, pAkhaNDa se jIvana yApana karane vAloM, catvaroM-caurAhoM, antyajoM, dhUtoM ke nivAsa ke samIpa kabhI gRha nahIM banAnA cAhie, aisA nirmANa dukhadAyI hotA hai-na deva dhUrta sevit catvarANAM smiiptH| kArayedbhavanaM prAjJo duHkhazoka phalaM ytH|| suravairi-nRpA'rmatyacaurapAkhaNDi yApinaH / catvarAntyajadhUrtAnAM samIpe duHkhadaM gRham // (vAstumaNDanaM 7, 47-48 ) **yaha zloka aparAjitapRcchA meM isa prakAra AyA hai- khajUrI dADimI rambhA karkandhU biijpuurikaa| yasmin gRhe prarohanti tad gRhaM naiva varddhate / / (aparAjita. 51, 38) yahI anyatra bhI AyA hai-badarI kadalI caiva DADimI biijpuurikaa| prarohanti gRhe yatra tad gRhaM na prarohati // ' (vRkSAyurveda 29, samarAGgaNa. 48, 131) aparAjitapRcchA meM AyA hai ki bAMsoM ke jhuramuTa se par3ane vAlI chAyA bhavanoM ke lie dugunI madhya dUSitA kahI gaI hai| punAga yA supAr3I ke vRkSoM kI chAyA tigunI aura dUdha vAle vRkSoM kI chAyA caturguNI dUSitA hai| azvattha vRkSa kI chAyA vAlI bhUmi pA~ca guNI dUSita hai| isI taraha A~vale ke per3a kI chAyA chaha guNI, pUrNa vRkSa kI chAyA vAlI sAta guNI aura zivaliGga kI bhavana para par3ane vAlI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 191 plakSadrogodayaM vidyAdazvatthAttu sadA bhayam / nRpapIr3A vaTAne netravyAdhimudumbarAt // 106 // yadi ghara meM plakSa vRkSa ho to roga hotA hai; pIpala ho to sadA bhaya utpanna karatA hai; baragada ho to rAjA kA upadrava hotA hai aura gUlara ho to netravyAdhi hotI hai / lakSmInAzakaraH kSIrI kaNTakI zatrubhIpradaH / * apatyacaH phalI tasmAdeSAM kASThamapi tyajet // 107 // khiranI (dUdha vAle paudhe, Aka Adi) vRkSa ghara meM ho to lakSmI kA vinAza hotA hai| kAMTe vAle vRkSa hoM to zatru kA bhaya paidA karate haiM; phala vAlA vRkSa ho to santati kA nAza hotA hai| ataeva aise vRkSa kA kASTha bhI kAma meM nahIM lenA caahie| kazcidUce puro bhAge vaTaH zlAghya udumbaraH / dakSiNa pazcime bhAge'zvatthaH plakSastathottare // 108 // iti vAstuvicAra: / kisI kA yaha mata bhI hai ki bhavana ke Age dakSiNa bhAga meM gUlara, pazcima bhAga meM pIpala aura uttara bhAga meM plakSa ko acchA jAnanA cAhie / atha ziSyAvabodhakramaH / vidyArambhArtha vAravicAraM - bhUmi ATha guNI hAnikAraka hai| astu, ina chAyA se bhayabhIta rahate hue hI, ina chAyAoM ko chor3akara hI ghara banAe~ kyoMki yaha eka dhruva satya mAnakara caleM ki vRkSoM kI aura deva mandiroM kI chAyA gharoM para nahIM pdd'e| yahI zubhaprada hai| aise meM chAyAoM ko tyAgakara hI ghara bnaaeN| jina vRkSoM, prAsAdoM aura gulmoM se dopahara meM hone vAlI chAyA haveliyoM aura gharoM para par3atI hai, vaha avazya hI tyAjya hai parantu jo chAyA una gharoM aura haveliyoM se nIce hI raha jAtI hai, vaha nindita nahIM samajhI jAtI haiveNugulmalatAcchAyA dviguNAM madhyadUSitA / triguNA punnAgavRkSaiH kSIravRkSaizcaturguNA // paJcadhAzvatthavRkSaizca SaDdhA dhAtrI mahIruhaiH / saptadhA pUrNavRkSaizca liGgacchAyA tathASTadhA // etAzcchAyAH parityajya vezma kuryaadthaabhym| vRkSaprAsAdayoracchAyAM gRhe tyaktA zubhapradA // dvayoH praharayozcchAyA vRkSaprAsAdagulmajA / harmyagRhe tathaivaM syAdadhaH stAnnaiva ninditA // (aparAjita. 51, 30-33 ) * jisa ghara meM Aka, azoka, azvattha, ketakI, bIjorA (bIjapUraka, jambIra) ke vRkSa ugate haiM, usa ghara meM kabhI bhI vRddhi, sampannatA, sukha Adi nahIM bar3hate / dAr3ima, haldI, zvetA, girikarNikA Adi vRkSoM ko apanI bhalAI cAhane vAle vyakti kabhI bhI apane gRha ke dvAra ke pAsa ropaNa na kreN| isI taraha ugratama samajhe jAne vAle vRkSa, kar3ave vRkSa, kA~ToM vAle vRkSa, sunahare puSpoM vAle, kanera ke vRkSa bhI ghara ke pAsa nahIM ropaNa kre| baragada, udumbara, palAza aura supAr3I ke vRkSa gharoM ke pAsa hoM to ve bhI varjanIya hai kyoMki inake rahate havelI aura gharoM meM sampannatA kI vRddhi nahI hotI hai-- akA azokA azvatthAH ketakIbIjapUrakAH / yasmin gRhe prarohanti tad gRhaM naiva varddhate // dADimaM ca haridrAM ca zvetAM ca girikarNikAm / yadIcchedAtmanaH zreyo gRhadvAre na ropayet // tyaktvA cogratamaM vRkSaM kaTukaM kaNTakAnvitam / api sauvarNikAnvRkSAn gRhAzraye na ropayet // nyagrodhodumbaraplakSAMstathA vai kArmukAdikAn / varjayed gRhamAzritya harmyavRddhirna vidyate // (aparAjita. 51, 34-37 )
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 : vivekavilAsa guruH somazca saumyazca zreSTha'niSTau kujaasitau| vidyArambhe budhaiH prokto madhyamau bhRgubhaaskrau|| 109 // (aba ziSya-bodhana ke viSaya meM kahA jA rahA hai) vidyArambha kArya meM guruvAra, somavAra aura budhavAra- ye tIna vAra zreSTha haiM, zukravAra aura ravivAra madhyama haiM tathA maGgalavAra aura zanivAra adhama jAnane caahie| vidyArambhamuhUrta - pUrvAtrayaM zrutidvandvaM vidyAdau muulmshvinii| hastaH zatabhiSak svAtizcitrA ca mRgpnyckm|| 110 // vidyArambha ke lie pUrvAphAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapada, zravaNa, dhaniSThA, mUla, hasta, zatabhiSA, svAtI, citrA, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya aura AzleSA nakSatra prazasta kahe gae haiN| / kalAcArya-zikSakalakSaNaM akruddhaH zAstramarmajJo'nAlasyo vysnojjhitH| hastasiddhastathA vAgmI kalAcAryo mataH staam|| 111 // krodharahita, zAstra kA marmajJa, Alasya aura durvyasanoM se dUra, hasta lAghava meM prasiddhanAmA aura yukti se vacana bolane vAlA kalAcArya satpuruSoM kA mAnya hai|" pitRbhyAmIdRzasyaiva kalAcAryasya baalkH| vatsarAtpaJcamAdUrdhvamarpaNIyaH kRtotsvm|| 112 // bacce ko jaba pA~cavA~ varSa lage taba mAtA-pitA ko cAhie ki ve utsava Ayojita kara ke uparyukta guNa vAle kalAcArya ke hAtha meM zikSaNArtha sauNpe| duSTacittagurorna - iSTAnAmapyapatyAnAM varaM bhavatu muurkhtaa| nAstikAhuSTacittAcca vidyA vidyAgurorna tu|| 113 // apanA priya putra bhale hI mUrkha raha jAe~ to acchA hai kintu use nAstika aura - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - * AcArya zrIpati kA mata hai ki hastAdi tIna nakSatra, revatI, mRgazirA, ArdrA, punarvasu, puSya, mUla, AzleSA, pUrvASAr3hA, zravaNa, azvinI, janma se pAMcavAM varSa dekhakara vidyAraMbha karavAne kA nirdeza gargAdi muniyoM ne kiyA hai- hastAtrayaM paJcakamindudhiSNAnmUlaMni pUrvA shrvnneshvitaassu| zizostathAbANa mite ca varSe vidyAsamarambhamuzanti gargAH // (ratnamAlA 4, 38) **kalAvid ke lie kahA gayA hai ki vaha pravINa, sphurtivAna, parizramI, dIrghadarzI evaM zUra vyakti honA cAhie- vAstuvidyAvidhAnajJo laghuhasto jitazramaH / dIrghadarzI ca zUrazca sthapati parikIrtitaH // (matsya. 215, 40, viSNudharmottara 2, 24, 39)
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 193 duSTacitta vAle guru ke pAsa vidyA grahaNa ke lie bhejanA ucita nahIM hai| vidyayApi tayA kiM nu yA naastikyaadiduussitaa| svarNenApi hi kiM tena karNacchedo bhvedytH|| 114 // ... aisI vidyA se kyA prayojana hai jo ki nAstikatva se bharI huI ho, aisA svarNa kisa kArya kA hai jisake dhAraNa karane se kAna kaTa jaae| AcAryo madhurairvAkyaiH saabhipraayviloknaiH| ... ziSyaM zikSeta nirlajaM na kuryaadvndhtaaddneH|| 115 // guru ko sadaiva mIThe vacanoM se usake mana kA abhiprAya prakaTa karane vAlI dRSTi se ziSya ko zikSaNa-prazikSaNa pradAna karanA cAhie kintu nirantara bandhana aura pratAr3anA kara ke sAtha use apamAnita nahIM karanA caahie| mastake hRdaye vApi prAjJazchAtraM na taaddyet| adhobhAge zarIrasya punaH kiJcana shikssyet|| 116 // sujJa guru ko ziSya ke mastaka yA hRdaya para prahAra nahIM karanA cAhie apitu koI avasara ho jAe to zarIra ke adhobhAga para alpa zikSA (tAr3anA) dI jA sakatI suziSyalakSaNaM kRtajJAH zucayaH prAjJAH kalpA drohvivrjitaaH| gurubhistyaktazAThyAzca pAThayAH ziSyA vivekibhiH|| 117 // aise ziSya jo kRtajJa hoM, pavitra, buddhizAlI, abhyAsa karane meM samartha aura matsara evaM kapaTa rahita hoM, unako guru ko bodhana denA caahie| madhurAhAriNI prAyo brhmvrtvidhaayinaa| dayAdAnAdizIlena kautukaalokvrjinaa|| 118 // kapardapramuNakrIDA vinodprihaarinnaa| vinItena ca ziSyeNa paThatA bhaavymnvhm|| 119 // guru kI sannidhi meM adhyayanarata ziSya ko madhurAhArI honA caahie| brahmacarya kA pAlana karane vAlA, dayA, dAnAdi kI pravRtti rakhanA, kautuka-krIr3Adi nahIM dekhanA, kaur3I (varATika, kaparda) Adi ke anuraJjanakArI khela nahIM khelanA, ati vinoda-parihAsa nahIM karanA aura guru ke prati nirantara vinayazIla rahanA-ye guNa ziSya meM hone caahie| ------- * gurugItA meM AyA hai- jJAnahIno gurustyAjyo mithyAvAdI viDambakaH / svavizrAntiM na jAnAti parazAnti karoti kim // (gurugItA 198 evaM siddhAntasaMgraha 5, 38)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 : vivekavilAsa guruSvavinayo dharme vidveSaH svaguNairmadaH / guNiSu dveSa ityetAH kAlakUTacchaTAH smRtAH // 120 // guru ke prati avinaya, dharma para dveSa, apane guNoM kA abhimAna aura guNIjanoM se nirantara dveSa- ye bAte kAlakUTa ( tambAkU, viSa) ke chIMTe samAna samajhanI cAhie / kalAcAryasya cAjastraM pAThako hitamAcaret / niHzeSamapi cAmuSmai labdhaM labdhaM nivedayet // 121 // ziSya ko apane zikSaka, kalAcArya kA nirantara hita sAdhana karanA cAhie aura apane ko jo vastue~, upahArAdi mileM ve saba kalAcArya ko pradAna karanI cAhie / guroH sanagaragrAmAM dadAti yadi medinIm / tathApi na bhavatyeva kadAcidanRNaH pumAn // 122 // ziSya kadAcit apane guru ko yadi grAma, nagara sahita bhUmi pradAna bhI kare to bhI vaha guru ke RNa se uRNa nahIM hotA / upAdhyAyamupAsIta madanuddhataveSabhRt / vinA pUjyapadaM pUjyanAma naiva sudhIrvadet // 123 // prAjJa ziSya ko kabhI dikhAve ke taura para utkRSTa pozAka pahanakara upAdhyAya kI sevA nahIM karanI caahie| apane pUjanIya guru kA 'pUjya' pada chor3akara mUla nAma se paricaya nahIM denA cAhie balki 'pUjyapAda' (anantavibhUSita, vizeSaNajayI gurudeva ) ityAdi pUrvaka guru kA nAmoccAra karanA cAhie / uktaM ca - 'Atmanazca' gurozcaiva bhAryAyAH kRpaNasya ca / kSIyate vittamAyuzca mUlanAmAnukIrtanAt // 124 // kahA bhI gayA hai ki puruSa ko apanA, apane guru kA, apanI strI kA aura kRpaNa kA mUla nAma nahIM lenA cAhie kyoMki isase dhana aura Ayu kSINa hote haiN| athAnAdhyAyakAlaM kathyate - - caturdazIkuhUrAkASTamISu na paThennaraH / mRtake'pi tathA rAhugrahaNe candrasUryayoH // 125 // * ziSya ko kabhI parokSa meM bhI guru kA nAmoccAra nahIM karanA cAhie na hI guru ke calane, bolane, ceSTA, hAvabhAva Adi kI nakala kare - nodAharedasya nAma parokSamapi kevalam / na caivAsyAnukurvIta gatibhASitaceSTitam // (manu. 2, 199; tulanIya bhaviSyapurANa brAhmaparva 4, 170 ) .
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 195 sAmAnyatayA caturdazI, amAvasyA, pUrNimA, aSTamI, mRtyu ke kAraNa lage sUtaka aura candra-sUrya ke grahaNa ke samaya adhyayana nahIM karanA cAhie / tatholkApAtanirghAta bhUmi kampeSu garjite / paJcatvaM ca prayAtAnAM bandhUnA pretakarmaNi // 126 akAlavidyuti zreSTaM malinAmadhyasaMnidhau / zmazAne zapagandhe vA nAdhItAtmani cAzucau // 127 // isI prakAra ulkApAta hone para, a~dhar3a, prabhaJjana calane para, bhUkampa, megha garjana, apane sambandhiyoM meM kisI kIM mRtyu ke pretakarma calate hoM taba, asamaya (ArdrA nakSatra se pUrva aura hasta nakSatra ke bAda) bijalI camakatI hoM, AcAra bhraSTa, malina aura apavitra logoM ke pAsa, zmazAna meM jahA~ ki citA kI durgandha uThatI hoM aura jaba apanA zarIra apavitra ho taba adhyayana nahIM karanA caahie| athAdhyayanavidhiM - nAtyuccairnAtinIcaizca nAnekAgramanAstathA / na vicchinnapadaM caiva nAspaSTaM pAThakaH paThet // 128 // chAtra ko kabhI bahuta zora karate hue, bahuta dhIre, ekAgratA bhaGgakara, padapariccheda bIca meM TUTa jAe aura aspaSTa uccAraNapUrvaka adhyayana nahIM karanA caahie| dhanyAnanyavidyArthIlakSaNaM - zAstrAnuraktirArogyaM vinayodyamabuddhayaH / antarAH paJca vijJeyA dhanyAnAM pAThahetavaH // 129 // paThana-pAThana ke pA~ca antaraGga kAraNa haiM- 1. zAstra - viSaya para pUrNa anurAga, 2. nirogatA, 3. vinayabhAva, 4. udyamazIlatA aura 5. buddhimatA / inakA suyoga jinako * AcArya garga kA mata hai ki uttarAyaNa, uttara bala, guru-sUrya-candra ke balazAlI hone para yajJopavIta kI bhA~ti anadhyAya, pradoSAdi kA cintanakara jJAna mArgArUDha honA cAhie-- saumyAyane saumyabale sUryendule / anadhyAyapradoSAdyaM cintayedvatabandhavat // ( bRhaddaivajJaraJjanam 68, 7 para uddhRta) * paramparAnusAra sabhI mahInoM meM 14, 15, 30 va pratipadA; aSTakAoM meM; saGkrAnti; caitra evaM vaizAkha ke zuklapakSa kI tRtIyA, jyeSTha ke zuklapakSa kI dvitIyA, mAgha meM zukla pakSa kI dvAdazI aura phAlguna meM kRSNa pakSa kI dvitIyA ko anadhyAya kI tithiyA~ kahA gayA hai| (inameM upanayana nahIM hotA hai) / isI prakAra utpAta (divya, antarikSa evaM bhauma) hone para bhI adhyayana, vratabandha nahIM karanA caahie| yadi baTuka kI mAtA garbhiNI ho to bhI niSiddha jAnanA caahie| isI prakAra zanivAra, riktAtithi (4, 9, 14), saptamI, trayodazI aura pradoSakAla bhI neSTa haiN| isake atirikta jisa dina anadhyAya ho, usake pUrva para eka-eka divasa, SaSThI, maGgalavAra bhI tyAjya kahe gae haiM kintu yadi caitra mAsa meM kA sUrya ho jAe to prazasta jAnanA cAhie-- bhUtAttistroSTamI saGkrama madhuyugala prAktRtIyAdvitIyA jyeSThemAghecyutontyAsitakatithiranadhyAya autpAtikazca / gurviNyambArkiriktemadanaravitithI, sapradoSA ca neSTAnyenadhyAyAdubhau SaSThTyasRgatha jhaSagorkotracaitre'ti zastaH // ( muhUrtatattvaM 6,14)
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 : vivekavilAsa milatA ho ve vidyArthI dhanya haiN| sahAyA bhojanaM vAsa AcAryaH pustakaM tathA / amI bAhyA api jJeyAH paJca pANDityahetavaH // 130 // isI prakAra sAmUhika adhyayana karane vAle, bhojana, vastra, guru aura pustakaye par3hane ke pA~ca bAhya kAraNa kahe gae haiN| ityamanantara adhyayanayogyabhASAyAM saMskRte prAkRte caiva zaurasene ca mAgadhe / paizAcake'pabhraMze ca lakSyaM lakSaNamAdarAt // 131 // (bhASA vijJAna ke) vidyArthI ko 1. saMskRta, 2. prAkRta, 3. zaurasenI, 4. mAgadhI, 5. paizAcI aura 6. apabhraMza - ina chaha bhASAoM ke lakSaNoM ko jAnanA cAhie / zAstrAbhyAsena kiM na kariSyati - kavitvahetuH sAhityaM tarkoM vaktRtvakAraNam / buddhivRddhikarI nItistasmAdabhyasyate budhaiH // 132 // vidyArthI apane adhyayana se kyA nahIM kara sakate ? vaha sAhityazAstra ke abhyAsa se kAvya racanA kara sakate haiM; tarkazAstra ke abhyAsa se acchA vaktA hotA hai; nItizAstra ke abhAsa se buddhi kA vikAsa hotA hai / etadartha sujJapuruSoM ke zAstroM kA acchA abhyAsa karanA cAhie / gaNitazAstrAnusmaraNaM - pATI - golaka - cakrANAM tathaiva graha-bIjayoH / gaNitaM sarvazAstrogha vayApakaM paThyatAM sadA // 133 // (gaNita ke vidyArthiyoM ko) pATIgaNita, golagaNita, cakragaNita, grahagaNita, aura bIjagaNita - sarvazAstramayI ina pA~ca gaNitoM kA nirantara paThana honA caahie|* dharmazAstravacanaprazaMsAha tatkAlIna aise gaNitIya granthoM meM varAhamihira kRta paJcasiddhAntikA, AryabhaTa kRta AryabhaTIya, jaina granthoM meM sUriyapannati, samavAyAGga, tiloyapaNNatti, mayakRta sUryasiddhAnta (pUrvA-para), lallAcAryakRta pATIgaNita, ziSyadhIvRddhidam, zrIpati kRta pATIgaNita, siddhAntazekhara, dhIkoTidakaraNa, brahmaguptakRta brAhmasphuTasiddhAnta, khaNDakhAdya, bhAskarAcAryakRta siddhAntaziromaNi aura usake cAra bhAga lIlAvatI, bIjagaNita, grahagaNitAdhyAya va golAdhyAya, karaNakutUhala, karaNakesarI, grahagaNita, bIjopayana, jJAnabhAskara, sUryasiddhAntavyAkhyA, bhAskaradIkSitIya, bhojadevakRta rAjamRgAGka aura nAradapurANa ke pUrvabhAga kA gaNitAdhyAya ityAdi pramukha rUpa se vyavahata rahe haiN|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 197 dharmazAstrazrutau zazcallAlasaM yasya maansm| paramArthaM sa eveha samyagjAnAti naaprH|| 134 // jisa puruSa kA hRdaya nirantara dharmazAstrIya vacanoM ko sunane kI AkAMkSA rakhatA ho, vahI paramArtha ke patha ko acchI taraha jAna sakatA hai, anya koI nhiiN| jyotiSazzAstrasvarUpamAha - jyotiHzAstraM samIkSyaM ca triskandhaM vihitaadrH| gaNitaM saMhitA horetyetatskandhatrayaM viduH|| 135 // jyotiSa zAstra kA bhI AdarapUrvaka abhyAsa karanA caahie| usake gaNita, saMhitA aura horA- ye tIna skandha jisake kahe jAte haiN| athAyurvedaviSayAH prakRti bheSajaM vyAdhi sAtmya dehaM balaM vyH| kAlaM dezaM tathA vahiM vibhavaM prticaarkm|| 136 // vijAnan sarvadA samyak phaladaM lokyoddhyoH| abhyasevedyakaM dhImAn yshodhrmaarthsiddhye|| 137 // sAmAnyatayA roga kI prakRti, auSadha, vyAdhi, sAtmya, zarIrabala, Ayu, kAla, deza, jaTharAgni, vaibhava aura praticAraka- itanI bAtoM ko barAbara jAnakara buddhimAn puruSa ko isa loka hI nahIM paraloka meM bhI uttama phala dene vAle vaidyakazAstra kA yaza, dharma aura dhana ke lAbha ke lie nirantara abhyAsa karanA caahie| vaidyakazAstrAGgamAha - kAyabAlamrahordhvAGga zalyadaMSTrA jraavissaiH| etairaSTabhiraGgaizca vaidyakaM khyaatmssttdhaa|| 138 // Ayurveda ke ATha aGga prasiddha haiM- 1. kAya cikitsA, 2. bAlacikitsA, 3. bhUtacikitsA, 4 UrdhvAGgacikitsA, 5. zalyacikitsA, 6. viSacikitsA, 7. rasAyana aura 8. vaajiikrnn|" .. jaTharasyAnalaH kAyo bAlo baalcikitsitm| graho bhUtAdivitrAsa UrdhvAGgamUlavazodhanam // 139 // ........... * nAradasaMhitA meM AyA hai-siddhAntasaMhitAhorArUpaM skndhtryaatmkm| vedasya nirmalaM cakSuryoMti: shaastrmnuttmm|| (nArada. 1, 4) . *aGgASTama hArIta ne isa prakAra batAe haiM- zalyaM zAlAkyamagadaM kumArabharaNaM tthaa| kAyabhUtakriyA vAjIkaraNaM ca rasAyanam // nArAcakASThavallIbhiH zaktikuntaizca tomaraiH / khaGgairvibhinnagAtrasya tatra syAdyadi shlykm|| tasya pratIkArakarma yattat shlycikitsitm|| (vIramitrodaya lakSaNaprakAza pRSTha 212)
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 : vivekavilAsa zalyaM lohAdi daMSTAherjarApi ca rsaaynm| vRSa:poSaH zarIrasya vyAkhyASTAGgasya leshtH|| 140 // kAya arthAt jaTharAgni ke vikAra se hone vAle rogoM kA nivAraNa kAyacikitsA hai| bAlaka ko hone vAle roga kA nivAraNa bAlacikitsA hai| bhUtapizAcAdikoM ke upadravoM kA nivAraNa bhUtacikitsA hai| grIvA se Upara mu~ha, nAsikA, karNa, netra, sira Adi ke rogoM kA upAya karanA UrdhvAGgacikitsA hai| zalya yA cIraphAr3a se rogopacAra karanA zalyacikitsA hai| vRddhAvasthA ko rokane aura yuvAvasthA ko akSuNNa rakhane ke upAya rasAyana kahe jAte haiM jabaki adhika kAla taka strIsaGgAdi ho sake, aisA upAya vAjIkaraNa kahA jAtA hai| aise Ayurveda ke AThoM hI aGgoM kI vivecanA hotI hai|* citrakarmAzvagajAdInAM citrAkSarakalAbhyAso lakSaNaM ca gjaashvyoH| gavAdInAM ca vijJeyaM vidvadgoSThI vivikssunnaa||141|| vidvAnoM kI sarvakalA vizArada hone ke lie citrakalA aura lekhanakalA kA avazya abhyAsa karanA caahie| azva, gaja aura gAya-baila Adi ke lakSaNoM ko aura vidvajjanagoSThI bhI jAnanA caahie|" sAmudrikasya ratnasya svaprasya zakunasya c| meghamAlopadezasyaH sarvAGgasphuraNasya c|| 142 // tathaiva cAGgavidyAyAH zAstrANi nikhilaanypi| jJAtavyAni budhaiH samyag vAJchadbhiH kiirtimaatmnH||143|| apanI kIrti kI kAmanA karane vAle sujJapuruSoM ko sAmudrikazAstra, * bhUlokamallasomezvara ne kahA hai ki jo paramparA se pAraGgata ho, samyak rUpa se aSTAGga cikitsAvid ho, zastrakarma kI kalA meM dakSa aura mantra-tantrAdi kA jAnakAra ho, deha, ziroroga, kaumArabhRtya, viSa vidyA, zalyakriyA, graha vidyA, vRSa, rasAyana vidyA ina ATha vidhiyoM meM kuzala ho, rogoM ke nAma, unake nidAna, bImAriyoM ko jo tattvata: jAnatA ho, auSadhiyoM kI pahacAna, nAmAdi ko jAnatA hai, vaha vaidyoM meM vareNya hai-parampAraGgatAH samyagaSTAGge tu cikitsite| zastrakarmakalAdakSA mantre tantre ca kovidaaH|| dehe zirasi vAle tu viSe zalye grahe'pi c| vRSe rasAyane caiva kuzalA bhissjo'ssttsu|| roganAmanidAnaM tu rujaM jAnanti tattvataH / auSadha rUpa-nAmabhyAM jAnanto bhiSajo varAH // (mAnasollAsa . 1, 2, 140-144) **citrakalA ke abhyAsa ke lie AcArya nanajit kRta vizvakarmIya citralakSaNam, sArasvatacitrazAstram, viSNudharmottarapurANokta citrasUtram, zilparatnam, samarAGgaNasUtradhAra, mAnasollAsa, aparAjitapRcchA Adi granthoM ko dekhanA caahie| mAnasollAsa, vaziSThasmRti, agnipurANa Adi meM lekhaka ke guNAdi para vivaraNa milatA hai| azva,gaja, gau-vRSabhAdi ke lakSaNoM kA varNana bRhatsaMhitA, garuDapurANa sahita nakula ke zAlihotrazAstraM, pAlakApya ke gajazAstraM, gavAyurveda, gajAyurveda Adi meM huA hai| vidvajjanagoSThiyoM kA acchA varNana mAnasollAsa meM AyA hai|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 199 ratnaparIkSAzAstra, svaprazAstra, zakunazAstra, meghamAlAdi vRSTizAstra, aMgasphuraNazAstra aura aGgavidyA Adi kA pUrNa jJAna avazya karanA caahie| smarakalAjJAnArtha vAstyAyana ca nATyArtha bharatAgamAdInAM zAstraM - zAstraM vAtsyAyanaM jJeyaM na prakAzyaM ytsttH| jJeyaM bharatazAstraM ca nAcaryaM dhImatA punH|| 144 // buddhizAlI puruSa ko vAtsyAyana racita kAmazAstra kA jJAna lenA cAhie parantu isakA yatra-tatra pracAra nahIM karanA caahie| nATyavidyA ke lie bharatAcArya praNIta nATyazAstra ko avazya jAnanA cAhie parantu svayaM nATaka nahIM karanA caahie| gurumantragrahaNavidhiM guroratizayaM jJAtvA piNDazuddhi tthaatmnH| karamantrAnyarityajya grAhyo mantrakramo hitH|| 145 // vivekI puruSa ko sadA guru kA atizaya kaisA hai aura apane zarIra kI zuddhi kaisI hai- ina do bAtoM para vicArakara guru se hitakArI mantra grahaNa karane cAhie parantu krUrakarma (mAraNa, mohana, uccATana, vidveSaNa, vazIkaraNa, AkarSaNAdi kAlAjAdU) ke mantroM sarvathA tyAga karanA caahie| atha viSavidyAvicAramAha" satyAmapi viSAjJAyAM na bhakSyaM sthAvaraM vissm| pANibhyAM pannagAdIMzca spRzennaiva jijiivissuH|| 146 // jIvana kI AkAMkSA karane vAle puruSoM ko viSa kI AjJA hone para bhI kabhI * sAmudrikazAstra ke lie samudraprokta zAstra, bhojarAjIya sAmudrika, hastasaJjIvana, hastalakSaNa, karalakkhaNa, bRhatsaMhitA Adi kA adhyayana karanA caahie| ratnazAstra ke rUpa meM agastimata, agastyaratnaparIkSA budhaguptakRta ratnaparIkSA, IzvaradIkSita kRta ratnaparIkSA, ThakurapherU kRta rayaNaparIkkhA , garuDapurANa, svapna, zakuna va aGgasphuraNa zAstra ke rUpa meM vasantarAjazAkunam,akSaracintAmaNi, kaSTAvalIcakrama, kAlacakram, keralIyapraznam, khaJjanadarzanaphalam, gRhagodhikAvicAra, paJcapakSIprazra, paJcapakSITippaNa, paJcapakSInidarzanam, paJcasAra, pallikAdi vicAra, pavanavijayam, zakunapradIpa, prazravidyA, raghuvaMza zakunAvalI, basantarAjasAroddhAra, zakunadizAphalam, zakunapradIpacUDAmaNi, zakuna zAstram, zakunasAra, zakunAvalI, zatasaMvatsariH, zubhAzubhaphalacakram, svapracintAmaNi, svarapaJcAzikA, svaprAdhyAyaH, samarasAra Adi kA adhyayana karanA caahie| vRSTivijJAna ke lie gurusaMhitA, gArgisaMhitA, mayUracitram, meghamAlA, bahatsaMhitA, ghAghabhar3arI kI kahAvateM. DAkavacanikA, meghaprabodha Adi kA avalokana karanA caahie| isI prakAra aGgavidyA ke lie prAcIna aGgavijA, bahatsaMhitokta aGgavidyAdhyAya ityAdi bahata upayogI haiN| **yaha sarpavidyA viSayaka varNana tatkAlIna viSavidyA kA dyotaka hai| nAga se vyakti sadA hI bhayagrasta rahA hai| mahAbhArata meM garuDAkhyAna AyA hai aura garuDapurANa meM gAruDavidyA kA yatra-tatra varNana huA hai| agastyasaMhitA meM bhI sarpaviSa nivAraNopAya milatA hai|
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 : vivekavilAsa sthAvara viSa bhakSaNa nahIM karanA cAhie aura jaGgama viSa ko dhAraNa karane vAle sarpAdi ko bhI hAtha se sparza nahIM karanA caahie| jAGgalyAH kurukullAyAstottalAyA grutmtH| viSArtasya janasyAsya kaH paritrAyakaH prH| 147 // jahara se pIr3ita manuSya kI rakSA jAGgulI, kurukullA, totalA aura garur3a ke atirikta kauna kara sakatA hai? koI nhiiN| kimarthe sarpadaMzakaroti - AdiSTAH kopitA mattAH kSudhitAH pUrvavairiNaH / dandazUkA dazantyanyAn praanninstraannvrjitaan|| 148 // sAmAnyatayA sarpa-nAga kisI ke Adeza se, kruddha hone se, madonmatta hone se, bhUkha se aura pUrvajanma ke vaira se aura pAlatU hone para apanI barAbara dekhabhAla na karane vAle dUsare prANiyoM ko kATa lete haiN| . . viSanivArakaprazaMsAha te devA devatAstAzca mantrAste mntrpaatthkaaH| agadA api te dhanyA yaistrANaM prANinAM vissaat|| 149 // ataeva vaha deva, vaha devatA, vaha mantra, ve mAntrika aura ve auSadhiyA~ uttama samajhanI cAhie ki jo jIvoM ko viSa se bacA sakatI haiN| viSArtasyAGginaH pUrva vimRzyaM kaallkssnnm| aparaM tajjIvitavyacihna tadanu mntrinnH|| 150 // viSa se pIr3ita manuSya kA kAla-lakSaNa (jisa samaya viSa car3hA usa samaya kaisA thA vaha) prathamatayA dekhanA caahie| isake bAda jIvana ke lakSaNa dekheM aura phira gArur3I vidyA ke jAnakAroM, mAntrikoM ko bulAnA caahie| vArastithirbhadigdaMzA dUto marmANi dssttkH| sthAnaM haMsapracArAdyAH kalAH kaalnivedkaaH|| 151 // vAra, tithi, nakSatra, dizA, daMza, dUta (vaidya athavA mAntrika ko bulAne jAne vAlA), marmasthAna, viSa se pIr3ita manuSya aura haMsapracAra-ye bAteM kAla ke lakSaNa batAne vAlI haiN| atha vAravicAraH bhaumabhAskaramandAnAM dine sandhyAdvaye'pi c| sakrAntikAle daSTazca sakrIDati surstriyaa|| 152 // yadi maGgalavAra, ravivAra aura zanivAra ke prabhAta samaya, sandhyA ko yA sUrya
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ . atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 201 saMkrAnti ke avasara para jinako sarpadaMza ho jAe vaha vaha mRtyu ke bAda devAGganAoM ke sAtha krIr3A karatA hai| atha tithivicAraH paJcamISaSThikASTamyo navamI ca cturdshii| amAvAsyApayavazyaM syAddaSTAnAM mRtihetve| 153 // yadi paJcamI, SaSThI, aSTamI, navamI, caturdazI aura amAvasyA- inameM kisI bhI tithi ko sarpadaMza ho to vaha vyakti avazya mara jAtA hai| atha rAzivicAraH mInacApadvaye kumbhavRSayoH krkttaajyoH| kanyAmithunayoH siMhAlino gtulaakhyyoH|| 154 // ekAntarA dvitIyAdyA dagdhAH syustithayaH krmaat| etadyogayute candre daSTAnAM jIvasaMzayaH / / 155 // yadi mIna yA dhanu rAzigata candra ho to dvitIyA tithi; kumbha yA vRSabha rAzi meM ho to caturthI; karka yA meSa rAzi meM ho to SaSThI; kanyA yA mithuna rAzi meM ho to aSTamI, siMha yA vRzcika rAzi meM ho to dazamI aura makara yA tulA rAzi meM sarpadaMza ho to dvAdazI tithi dagdha kahI jAtI hai| isa prakAra se candrayoga se dagdha huI tithi ke dina jise sarpadaMza ho to vaha jIvita rahegA athavA nahIM, isa bAta kA sandeha kahanA caahie| atha nakSatra vicAraH mUlAzrUSA maghA pUrvAtrayaM bhrnnikaashvinii| kRttikAA vizAkhA ca rohiNI dssttmRtyudaa|| 156 // mUla, azrUSA, maghA, pUrvAphAlgunI, pUrvASAr3hA, pUrvAbhAdrapadA, bharaNI, azvinI, kRttikA, ArdrA, vizAkhA aura rohiNI- inameM se kisI bhI nakSatra meM jise sarpadaMza ho usakI mRtyu hotI hai| atha digvicAraH nairRtyAgneyakA yAmyA dizastisro vihAya c| . anyadigbhyaH samAyAtairdaSTo jiivtysNshym|| 157 // nairRtya, Agneya aura dakSiNa dizA ko chor3akara kisI anya dizA se Ae * garuDapurANa meM AyA hai ki SaSThI tithi meM, karka evaM meSa rAzigata nakSatroM, mUla, AzleSA, maghA Adi krUra nakSatroM meM sarpadaMza hone se prANI kA jIvana samApta ho jAtA hai- SaSThyAJca karkaTe meSe mUlAzrUSAmaghAdiSu / kakSAzroNigale sandhau zaGkhakarNodarAdiSu / / daNDI zastradharo bhikSurnagnAdiH kAladUtakaH / vaktre bAhau ca grIvAyAM pRSThe ca na hi jIvati // (garuDa. pUrva. 19, 3-4)
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 : vivekavilAsa hue sarpAdi jisako kATa leM, vaha manuSya jIvita rahe isameM saMzaya nahIM hai| atha daMzabicAraH sapayaHzoNitA daMzAzcatvAro yugpdydi| eko vA zophavAn sUkSmo daMza AvartasannibhaH // 158 // daMzaH kAkapadAkAro, raktavAhI sgrtkH| trirekhaH zyAmalaH zuSkaH praannsNhaarkaarkH|| 159 // kATe hue sthAna se yadi jala aura rakta pRthak-pRthak girate hoM aise cAra daMza sAtha hue hoM; eka hI daMza sUjana vAlA, jala ke bhramara jaisA aura patalA, kauve ke pA~va jaise AkAra vAlA, rakta jharatA huA aura khaDDevAlA athavA tIna rekhAoM vAlA, kAlA aura sUkhA huA ho to vaha vyakti avazya prANa tyAga karatA hai| saJcaratkITikAspRSTa iva vedhI ca daahkRt| kaNDamAna saviSo jJeyo daMzo'nyo nirviSaH punH|| 160 // kITa ke kATane jaisA, bindhanA jaisA, jalana aura khAja utpanna karane vAlA daMza viSa vAlA hotA hai aura yadi aise lakSaNa na ho to viSa rahita jaane| atha dUtavicAramAha - tailAkto muktakezazca sazastraH prskhldvcaaH| UrvIkRtakaradvandvo rogagrasto vihstkH|| 161 // rAsabhaM mahiSaM mattakarabhaM caadhiruuddhvaan| apadvArasamAyAtaH kaaNdishiikshclekssnnH|| 162 // ekavastro vivastrazca vRtAsyo jiirnnciivrH| vAhinIvikRtaH kruddho dUto nUtanajanmane // 163 // (mAntrika ke yahA~ para viSa nivAraNa ke lie prayojana se AyA dUta yadi) sira para tela lagAkara, nagna sira aura hAtha meM zastra lekara AyA huA, lathar3ate vAkya bolane vAlA, donoM hAtha U~cA karake AyA huA, rogI, vyAkula huA, gadhA, bhaiMsA athavA U~Ta para baiThakara AyA huA, bhayabhIta, caJcala A~kha vAlA, pahane hue vastra ke atirikta anya vastra nahIM rakhane vAlA, vastrarahita, mu~ha DhAMkakara AyA huA, jIrNa vastra dhAraNa kie, nadI pAra karane se bhIgA huA yA kruddha dUta ho to viSa pIr3ita manuSya kI mRtyu jaane| sthiro madhuravAk puSpAkSatapANirdizi sthitH| ekajAtivrato dUto dhuutorgvissvythH|| 164 // isake viparIta sthira, madhura vacana bolane vAlA, hAtha meM puSpa yA akSata lekara
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 203 AyA huA ho, koNa dizA chor3a kara pUrvAdi cAra dizA meM khar3A huA, rogI kI jAti kA dharma kA dUta yadi vaidya athavA gArur3I vidyA vizArada ke yahA~ AyA huA ho to viSa utara jAegA, aisA pUrvAnumAna karanA caahie| viSamaH zasyate dUtaH strINAM tu strI naroM nRnnaam| evaM sarveSu kAryeSu varjanIyo vissryyH|| 165 // dUta ko dekhakara ki ve viSama saMkhyA meM (eka, tIna, pAMca Adi) athavA strI kI ora se dUtikA aura puruSa ora se puruSa dUta Ae to zreSTha jAnanA caahie| saba kAryoM meM isake viparIta ho to varjita kahanA caahie| daSTasya nAma prathamaM gRhaMstadanu mntrinnH| vakti dUto yamAhUto dsstto'yNmucytaamiti||166|| . dUta viSa pIr3ita manuSya kA nAmoccAraNa yadi pahale kare aura bAda meM mAntrika kA nAma le to mAntrika ko yaha jAnanA cAhie ki dUta 'viSa pIDita manuSya ke lie * yama kA AmantraNa banakara AyA hai ataH ise tuma chor3o' aisA hI mujhe kahatA hai| viSa pIr3ita manuSya jIne kA nahIM, aisA usa mAntrika ko anumAna karanA caahie| dUtasya yadi pAdaH syaadkssinno'grsthitstdaa| pumAndaSTo'tha vAme tu strI daSTetyapi nishcyH|| 167 // . mAntrika ke gRha meM jAte samaya yadi dUta kA dAhinA pA~va Age ho to viSa se pIr3ita hone vAlA puruSa hogA aura bAyA~ pA~va Age ho to strI- aisA nizcaya karanA caahie| jJAnino'gre sthito dUto yadaGgaM kimapi spRshet| tasminnaGge'sti daMzA'pi jJAninA jnyeymitypi|| 168 // mAntrika ke Age khar3A dUta apane zarIra ke jisa bhAga ko sparza kare, usa bhAga para sarpAdi kA daMza huA hai- aisA anumAna kara lenA caahie| agrataHsthe yadA dUte vAmA vahati naasikaa| sukhAzikA tadAdezyA dssttsyaagdkaarinnii|| 169 // jaba dUta sammukha khar3A ho aura bAyIM nAsikA kA svara bahatA rahe to 'viSa se pIr3ita manuSya kI pIr3A miTa jAegI' aisA vizvAsa usa dUta ko denA caahie| vAmAyAmeva nAsAyAM yadi vaayuprveshne| dUtaH samAgataH zasyastadA naivAnyathA punH|| 170 // . jaba vAyu pravAha bAyeM nAka meM hotA ho to Ae hue dUta ko zreSTha jAnanA cAhie aura viparIta pravAha ho to nhiiN|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 : vivekavilAsa dUtoktavarNasaGkhyAko dviguNo bhajyate tribhiH| yadyekaH zeSatAM yAti tacchubhaM nAnyathA punH|| 171 // dUta ke mu~ha se jo zabda nikale hoM, unake dugune karake labdha saMkhyA ko 3 se bhAjita kare, yadi zeSa eka rahe to zubha jAne, anyathA nhiiN| dUte digAzrite jIvatayAhidaSTo vidikSu n| prazno'pyantarvahe vAyau sati dUtena cetkRtH|| 172 // .. yadi dUta dizA meM khar3A ho to daMza pIr3ita vyakti jIvita rahatA hai aura isI prakAra nAsikA dvAra se bhItara zvAsa lete samaya vaha prazna kare aura vidizA meM khar3A ho to nahIM jIyegA, aisA anumita karanA caahie| ' praznaM kRtvA mukhaM dUto dhatte svaM mIlitaM ydi| tadA daSTAdaro mukto viparyAse mRtastu sH|| 173 // .yadi dUta prazna karane ke uparAnta apanA mu~ha banda kara leM to daMza lage vyakti kA Adara karanA yogya hai aura yadi mu~ha khulA hI rakheM to vaha mRtyu ko prApta hotA hai| dUtasya vadanaM rAtrau yadi samyagna dRshyte| tadA svasya mukhe jJeyaM mantriNA miilnaadikm|| 174 // rAtri kA samaya hone ke kAraNa yadi dUta kA mu~ha ThIka prakAra se dikhAI na to .. mAntrika puruSa ko mu~ha kA banda honA pramukha cihna apane mu~ha se jAnanA caahie| dUta vicAroparAnta marmavicAraH kaNThe vakSasthale liGge mastake cibuke gude| nAsApuTe bhruvormadhye nAbhAvoSThe stndvye|| 175 // pANipAdatale zaGke skandhe karNe'like dRshoH| . kezAntakakSayordaSTo dRSTo'ntakapurIjanaiH // 176 // (aba deza ke vibhinna sthAnoM ke viSaya meM kahA jA rahA hai) yadi 1. kaNTha, 2. chAtI, 3. liGga, 4. mastaka, 5. dAr3hI, 6. gudA, 7. nAka, 8. donoM bhauMhoM ke madhya, 9. nAbhi, 10. oSTha, 11. donoM stana, 12. hAtha evaM pA~va ke tala, 13. A~kha kA kAna kA nikaTavartI bhAga, 14. kandhA, 15. kAna, 16. kapAla, 17. donoM A~kheM, 18. kezAnta aura 19. kAMkha- ina marma sthAnoM para jisa manuSya ke daMza lage to usakI mRtyu hotI hai| atha daSTavicAraH * dUta ke isI prakAra ke lakSaNoM kA varNana agnipurANa (adhyAya 294, 25-41) meM huA hai|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 205 truTyanti mUrdhajA yasya dRgmadhye dhavalo lvH| kaNThagraho vapuH zItaM hikkA kssaamkpoltaa| 177 // bhramirmohoGgadAhazca shshirvyorviikssnnm| gAtrANAM kampanaM bhaGgo dRzau rakte sanidratA // 178 // lAlA virUkSatA pANDuratvaM vaaksaanunaasikaa| viparItArthavIkSA ca jRmbhA chardiH svraanytaa|| 179 // chede srAvo na raktasya na rekhA yadi taaddne| nAdhastAtstanayoH spandadarzanaM galake'pi c|| 180 // dazanAkAradhAritvaM suvyaktaM krnnpRsstthtH| nizvAsasya ca zItatvaM kndhraapytibhnggraa| 181 // zoNite payasi kSipte vistrstailbinduvt| oSThasampuTayormudrA bhedo melityorpi|| 182 // (aba viSa-pIr3ita vyakti ke lakSaNa kahe jA rahe haiM) viSa se pIr3ita jisa manuSya ke bAla TUTe, A~kha meM sapheda bindu dikhane lage, galA avaruddha ho jAe, zarIra ThaNDA par3a jAe, hicakI Ae, gAla kumhalA jAe, cakkara Ae, mUrcchita ho jAe, zarIra zuSka ho jAe, candra aura sUrya hone para bhI na dIkhe, zarIra kampita aura TUTe, A~khe lAla ho jAe, nidrA Ae, lAra jhare, nAsikA sUkhe, zarIra phIkA par3e, nAka meM se svara nikale, vastu eka ho to dUsarI dIkhe, jamhAI Ae, vamana ho, svara badala jAe, zarIra chedana se khUna na nikale, lakar3I prahAra para zarIra para cihna na par3e, donoM stanoM ke nIce aura gAla meM sphuraNa kA anubhava nahIM ho, kAna ke pIche danta ke AkAra prakaTa hoM, nizvAsa ThaNDA pratIta ho, gardana nahIM Thahare, rakta pAnI meM DAlane se tela kI taraha phaila jAe, donoM oTha ko khole to bhI bAda meM banda ho jAe (to aisA vyakti viSa pIr3ita hotA hai)| anyadapyAha - jihvAvilokanaM naiva na naasaagrniriikssnnm| ' AtmIyo viSayaH kazcidindriyANAM na gocrH|| 183 // mukha zvAso na nAsAyAM vikAzo netravaktrayoH / candre sUryabhramaH sUrye candro'yamiti ca bhramaH / / 184 // kakSAyAM rasanAyAM ca zravaNadvitaye'pi c| dhvAGkSapAdopamaM nIla yadi cotpadyate sphuttm|| 185 //
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 : vivekavilAsa darpaNe salile vApi svmukhsyaaniriikssnnm| na dRzoH puttikA spaSTA pursthairvlokyte|| 186 // . zophaH kukSau nakhAnAM ca mAlinyaM sahasA tthaa| svedaH zUlaM gale bhakSyapravezo na mnaagpi|| 187 // utkampaH pulako danta ghrssshcaadhrpiiddnm| sItkArastApajaDate kUjanaM ca muhurmuhuH||188|| netrayoH zuklayArehni raktayoH sAyameva c| nIlayornizi mRtyuH syAttasya daSTasya nishcitm|| 189 // ... isI prakAra apanI jihvA aura nAsikA ke agrabhAga ko na dekha sake, nAsikA ke badale mu~ha meM se zvAsa lene lage, A~kha aura mu~ha khulA rahe, candramA ho to sUrya dIkhe, kA~kha, jIbha aura donoM kAna meM kAka ke pada jaisA nIlavarNa kA cihna dIkhe. darpaNa aura jala meM apanA ceharA na dIkhe, A~kha kI kAlimAe~ sammukha baiThe hue ko na dIkhe, udara para zojisa car3he, nAkhUna pUrI taraha kAle par3a jAe, pasInA aura zUla ho, koI vastu nigalI na jA sake, cakkara Ae~, romAJca ho, danta ghIseM, oTha cabAe, muMha se sItkAra kare, bArambAra tApa aura mUrchA ho aura hu~kAra kare, A~kheM dina ko safeda rahe va sandhyA ko lAla ho jAe aura rAta ko kAlI par3a jAe~- ye sAre lakSaNa jisa vyakti ke dikhAI deM use viSagrasta samajhanA cAhie, aisA vyakti avazya hI mRtyu ko prApta hotA hai| daSTasya dehe. shiitaambudhaaraasikterbhvedydi| romAJcaH kampanAdyaM vA tadA dsstto'nugRhyte||190|| viSa se pIr3ita vyakti ke zarIra para ThaNDe pAnI kI dhAra DAlane para yadi romAMzca ho yA halacala kareM to mantra, auSadhI Adi se upacAra Arambha karanA cAhie, isase vaha zIghra svastha ho jaaegaa| .... yo hastanakhanirmuktaiH pyobindubhiraahte| , nimIlayati netre sveyamastasminna sodymH|| 191 // viSa pIr3ita jo manuSya apane hI nAkhUnoM se pAnI ke bindu A~khoM meM chir3akane para apanI A~kheM mUMdane kA prayAsa karatA ho, vaha mRtyu nahIM pAtA hai| yasya pANinakhAsakta maaNse'nynkhpiiddite| jAyate vedanA tasya nAntako bhjte'ntikm| 192 // viSa pIr3ita ke hAtha ke nakha ko dabAkara dekhanA cAhie, yadi daMza pIr3ita vedanA anubhava karatA ho to vaha nahIM maregA, aisA jAnanA caahie|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 207 atha daMzasthAnavicAraH iSTikAcitivalmIkAdridrukUpasarittaTe / vRkSe kuo zmazAne ca jiirnnshaalgRhaantre|| 193 // pASANasaJcaye divydevtaaytnaadike| sthAneSveteSu yo daSTo yamastasminhaDhodyamaH // 194 // IMToM se bane ghara meM, vA~bI para, parvata para, jhAr3a ke nIce, kUpa yA nadI ke kinAre, tRNa-latA aura vRkSoM se Dhake hue pradeza meM, zmazAna, jIrNa bhavana meM, pattharoM ke Dhera meM, devasthAna Adi para jise sA~pa kATa khAtA hai, vaha avazya mRtyu ko prApta hotA hai| atha sarpajAtivicAraH viSabhedAvabuddhyarthaM jJeyo nAgodayaH puraa| ajJAtaviSabhedaH sannirviSIkurute kthm||195|| (aba saryoM kI jAti ke bAre meM kahA jA rahA hai") viSa ke prakAra ko samajhane ke lie prathamataH nAga kA udaya jAnanA cAhie kyoMki viSa ke prakAra ko jAne binA viSa kisa taraha utArA jA sakatA hai| ravivAre dvijo'nanto nAgaH padmazirAH sitH| vAyavIyaviSoM yAmArdhamAtramudayI bhvet|| 196 // vAyumaya viSa (viSAkta phUMkAra) ko dhAraNa karane vAlA, vipra kula kA 'ananta' saMjJaka nAga ravivAra ko zarIra para paune cAra ghar3I taka viSa nikAlatA hai| usake sira para padma hotA hai aura vaha zarIra se zveta varNa kA hotA hai| vAsukiH somavAre tu kSatriyaH shubhvigrhH| nIlotpalAGka Agneya garalo'bhyudayaM vrjet|| 197 // --------------------------- garuDapurANa meM bhI kahA gayA hai ki zmazAna, bA~bI, parvata, kuAM aura vRkSa ke koTara meM sthita sarpa ke kATane para yadi dA~ta lage sthAna para tIna pracchanna rekhAe~ bana jAtI haiM to prANI jIvita nahIM raha pAtA hai- citAvalmIkazailAdau kUpe ca vivare taroH / daMze rekhAtrayaM yasya pracchannaM sa na jIvati / / (garuDa. pUrva. 19, 2) agnipurANa meM bhI AyA hai-devAlayezUnyagRhe valmIkodyAnakoTare / rathyAsandhau zmazAne ca nadyAM ca sindhusaGgame dvIpe catuSpathe saudhe gRhebje parvatAgrataH // biladvAre jIrNakUpe jIrNavezmani kuddyke| zigruzrUSmAtakAkSeSu jambUdumbara veNuSu // vaTe ca jIrNaprAkAre khaasyhtkujksstrunni| (agni. 294, 21-24) **zAstroM meM nau nAgoM kA ullekha AyA hai-- anantaM vAsukiM zeSaM padmanAbhaM ca kmblm| zaGkhapAlaM dhArtarASTra takSakaM kAliyaM tathA // etAni navanAmAni nAgAnAM ca mahAtmanAm / sAyaMkAle paThennityaM prAta:kAle vizeSataH // tasmai viSabhayaM nAsti sarvatra vijayI bhavet //
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 : vivekavilAsa agnimaya viSa dhAraNa karane vAlA 'vAsukI' nAmaka kSatriya jAti kA nAga somavAra ko zarIra para paune cAra ghar3I taka viSodaya dhAraNa karatA hai| usakA zarIra sundara hotA hai aura usake sira para nIla kamala hotA hai| bhavatyabhyudayI bhaubhe takSako vishvrksskH| AraktaH pArthivaviSo vaizyaH svastikalAJchanaH // 198 // jagat rakSaka aura pRthvImaya viSa dhAraNa karane vAlA 'takSaka' saMjJaka vaizya jAti kA nAga maGgalavAra ko paune cAra ghar3I taka zarIra para viSa kA udaya dhAraNa karatA hai| usakA zarIra lAla hotA va usake sira para svastika kA cihna hotA hai| budhe labdhodayaH zUdraH krkotto'nyjnsnnibhH| sa vAruNaviSo rekhA triyaashcitmuurtimaan|| 199 // jalamaya viSa dhAraNa karane vAlA 'karkoTaka' nAmaka zUdra jAti kA nAga budhavAra ko paune cAra ghar3I taka viSa kA udaya dhAraNa karatA hai| usake zarIra kA varNa aJjana jaisA hotA hai aura usa para tIna rekhAeM hotI haiN| guruvArodayI padmaH svrnnvrnnsmdyutiH| zUdro mAhendragaralaH paJcacandrAbhabindukaH / / 200 // __ mahendrIya viSa dhAraNa karane vAlA 'padma' nAmaka zUdra jAti kA nAga guruvAra ko paune cAra ghar3I taka viSa kA udaya dhAraNa karatA hai| usake zarIra kA varNa svarNa jaisA hotA hai aura usa para candramA jaise zveta pA~ca bindu hote haiN| zukravArodito vaizyo mahApadmo ghncchviH| lakSitAGgastrizUlena dadhAno vAruNaM vissm|| 201 // jalamaya viSa kA dhAraka 'mahApadma' nAmaka zUdra jAti kA nAga zukravAra ko paune cAra ghar3I taka viSa kA udaya dhAraNa karatA hai| usake zarIra kA varNa megha ke samAna aura usake mastaka para trizUla kA cihna hotA hai| dhatte zaGgaHzanau shktimdetmrunnaarunnH| kSatriyo garamAneyaM vibhrarekhAM sitA gle|| 102 // tejomaya viSa dhAraka 'zaGkha' saMjJaka kSatriya jAti kI nAga zanivAra ko paune cAra ghar3I taka viSa kA udaya dhAraNa karatA hai| usake zarIra kA varuNa udita hote sUrya ke samAna aura usake gale meM zveta rekhA hotI hai| rAhuH syAtkulikaH zveto vAyavIyaviSo dvijH|| sarvavAreSu yAmArdha sandhiSvasyodayo mataH // 203 // vAyumaya viSadhAraka rAhu ke samAna 'kulika' nAmaka vipra jAti kA nAga sabhI
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 209 vAroM ko caughar3iyA ke sandhikAla meM viSa kA udaya dhAraNa karatA hai| usake zarIra kA varNa zveta hotA hai| aharnizamiyaM velA khyAtA viSamayI kila / tadAdau viSamAgneyaM mAhendraM madhyame punaH // 204 // vAruNaM pazcime bhAge tatrAdyamatiduHkhadam / kaSTasAdhyaM paraM sAdhyaM bhavetparataraM punaH // 205 // isa prakAra yahA~ rAtri aura divasagata viSodaya kA samaya kahA hai| usameM pahale agnimaya viSa, madhya meM mahendra viSa aura isake bAda meM jalamaya viSa hotA hai| pahalA agnimaya viSa ati duHkhada, dUsarA mAhendra kaSTasAdhya aura tIsarA jalamaya viSa susAdhya kahA jAtA hai| viSaM sAdhyamiti jJAtamapi cennaiva nazyati / tadoparAnto vijJeyastasya sthitimitistviyam // 206 // yaha jJAtavya hai ki sAdhya viSa jAne hue bhI yadi dUra na ho to aparAnta yoga jAnanA caahie| aparAnta kI sthiti kA mAna Age kahe anusAra hotA hai 1 viSasya maryAdAmAha -- ravirohiNyamAvAsyA ceddavau yAmau tadA viSam / candrASASTamIyoge caturyAmAvadhau viSam // 207 // ravivAra, rohiNI nakSatra aura amAvasyA ho to do prahara taka aura somavAra, AzleSA nakSatra va aSTamI tithi ho to cAra prahara taka viSa kI maryAdA kahI jAtI hai| bhaumottarAphA navamI yAmAn SaT satataM viSam / budhe caturthyAnurAdhA yAvadyAmASTakaM viSam // 208 // navamI ke dina maGgalavAra aura uttarAphAlgunI nakSatra ho to ekase chaha prahara taka aura caturthI ke dina budhavAra aura anurAdhA nakSatra ho to ATha prahara taka viSa kI maryAdA hotI hai| gurau ca pratipajjyeSThA SoDaza praharAn viSam / zukre maghA tRtIyAyAM dvAtriMzatpraharAn viSam // 209 // yadi pratipadA ke dina guruvAra aura jyeSThA nakSatra ho to solaha prahara aura tRtIyA ke dina zukravAra tathA maghA nakSatra ho to battIsa prahara taka viSa kI maryAdA hotI hai| zanIvArdrAcaturdazyoH SaDdinAntaM mahAviSam / kaizcidityaparAnto'yaM tithivArarkSato mataH // 210 //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 : vivekavilAsa . yadi catudarzI ke dina zanivAra tathA ArdrA nakSatra ho to chaha dina taka viSa kI maryAdA hotI hai| isa prakAra katipaya logoM ne aparAnta yoga tithi, vAra aura nakSatra ke yoga se mAnA hai| prakArAntaramAha - yAmArdhamAdyamantyaM ca dhuvArasyAhni nishypi| .. tattatSaSThasya zeSa syAnizi tatpazcamasya tu|| 211 // (ukta viSaya meM aba anya mata kahA jA rahA hai) prahara kA prathama va antima arddha bhAga dina sambandhI vAra ke dina va rAtri ko bhI jAnanA caahie| dina ko usakA SaSThamAMza aura rAtri ko paJcamAMza zeSa hotA hai|" sUryAdau SaDvivarte AzubusauzagumaM dine| vivarte pazcame AbRsozumaMzabu nishypi|| 212 // kAlagati meM sUryAdi ke lie chaThaveM vivarte (parivartita krama) dina meM ravi, zukra, budha, candra, zani, guru aura maGgala jAnanA cAhie aura rAtri ko pA~caveM vivarte ravi, guru, candra, zukra, maGgala aura zani ke lie jaane| nAgArdhayAmakAJcaite teSu kAlo bhvecchnau| - - aparAnto bhavejjIvo jJeyaM yuktyAnayA trym|| 213 // ye vivarte nAga ke arddha prahara jAnane caahie| isameM zani ke prasaGga meM kAla, aparAnta aura jIva isa prakAra tIna bAteM jAnanI caahie| kAladaSTo'pi sUryasya dine'STAviMzatiM ghttiiH| jIvatyato mRto no cedalitaM kAlamarma tt||214|| ravivAra ke dina yadi kAla-sarpa kA daMza ho to bhI manuSya 28 ghar3I taka isa prakAra kA varNana agnipurANa aura bhaviSyapurANa meM bhI huA hai| Ayurvedika granthoM meM gAruDamantrAdhikAra, bhAvaprakAza, suzrutAdi meM sarpaviSa ke viSaya meM vividha mata haiN| **garuDapurANa meM prakArAntara se kahA gayA hai ki dina ke prathama bhAga ke pUrva ardha yAma kA bhoga sUrya karatA hai| usa divAkara-bhoga ke bAda gaNanAkrama meM jo graha Ate haiM, unake dvArA yathAkrama zeSa yAmoM kA bhoga kiyA jAtA hai| isa kAlagati meM hara dina meM chaha parivartanoM ke sAtha anya zeSa grahoM kA bhoga mAnA gayA hai| kAla cakra ke AdhAra para rAtrikAla meM zeSanAga 'sUrya', vAsuki 'candra', takSaka 'maGgala', karkoTaka 'budha', padma 'guru', mahApadma 'zukra', zaGkha 'zani' aura kulika nAga 'rAhu' ko mAnA gayA hai-pUrva dinapatibhuNkte arddhayAmaM tto'pre| zeSA grahAH pratidinaM SaTsaMkhyAparivartanaiH / / nAgabhogaH kramAjjJeyo rAtrau bANavivarttanaiH // zeSo'rka: phaNipazcacandrastakSako bhauma iiritH|| karkoTojJo guruH padmo mahApadmazca bhArgavaH / zaGkhaH zanaizcaro rAhuH kulikazcAhayo grahAH // rAtrau divA suragurorbhAge syaadmraantkH| paGgoH kAlo divA rAhuH kulikena saha sthitaH / yAmArddhArddhasandhisaMsthaH velAM kaalvtiinycret| (garuDa. 19. 38)
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 211 jIvita rahatA hai| usake bAda mRtyu na ho to kAlamarma TUTa gayA hai, aisA samajhanA caahie| dine'rkasyAparAnto'pi svAsthyakRdviMzatiM ghaTI: / pazcAdaSTAdaza ghaTIrmoho bhavati nizcitam // 215 // 1 ravivAra kA 20 ghar3I taka aparAnta hotA hai / yaha itane hI samaya taka viSapIr3ita manuSya ko svastha rakhatA hai| isake uparAnta 18 ghar3I taka nizciya hI moha ( mUrcchita) hotA hai / somAdInAM dineSvevaM ghaTacaH kAlAparAntayoH / kAlasya prathamAH pazcAdaparAntarasya ca kramAt // 216 // isI prakAra somavAra Adi divasoM ko bhI kAla aura aparAnta kI ghar3I ko samajhanA caahie| inameM pahale kAla aura paravartI aparAnta kI ghar3I kramazaH hotI hai / somasya divase kAla vedho ghaTyo jinaiH samAH / svAsthyAya SoDaza tato mohAyASTAdaza sphuTAH // 217 // somavAra ke dina kAla kI 24 ghar3I, rogI ko svastha rakhane vAlI aparAnta kI 16 aura usake bAda mUrcchA kI 18 ghar3I kahI jAtI hai| bhaumasya divase kAlo ghaTikA viMzatirbhavet / ghaTaka dvAdaza svAsthyaM mohaH SaTtriMzadeva ca // 218 // maGgalavAra ko pahale kAla kI 20, isake uparAnta rogI ko svastha rakhane vAlI aparAnta kI 12 aura isake anantara mUrcchA kI 36 ghar3I hotI hai / budhasya divase jJeyA ghaTyaH kAlasya SoDaza / svAsthyasya ghaTikA aSTau mohaH sArdhaM dinaM tataH // 219 // budhavAra ko pahale kAla kI 16, rogI ko svastha rakhane vAlI aparAnta kI 8 aura isake bAda Der3ha divasa taka mUrcchA kI maryAdA svIkArI gaI hai| bRhaspatidine kAlaghaTikA dvAdvaza smRtAH / catastro ghaTikAH svAsthye dvayahaM moho'tha SaDGghaTIH // 220 // isI prakAra se guruvAra ko kAla kI 12 aura aparAnta kI cAra ghar3I hai jabaki mUrcchA kI do dina aura chaha ghar3I taka maryAdA kahI gaI hai| zukrasya divase kAlaghaTikA aSTa nizcitAH / ghaTyA'STAviMzati svAsthyaM moho dinacatuSTayam // 221 // zukravAra ko pahale kAla kI 8 ghar3I ke bAda aparAnta kI 28 ghar3I aura usake uparAnta mUrcchA ke 4 dina batAe gae haiN|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 : vivekavilAsa zanaizcaradine kAlo ghaTikAnAM catuSTayam / ghaTyo jinaiH samAH svAsthyaM mohaH SaT sArdhavAsarAH // 222 // zanivAra ke dina kAla kI 4 ghar3iyA~, aparAnta kI 24 ghar3I aura mUrcchA ke sAr3he chaha dina batAe gae haiN| kAlo'ntye'rdhe zanerantyA ghaTI jIve'parAntakaH / kAla eva bhavennityaM sarvapraharakAntare // 223 // yaha bhI smaraNIya hai ki zanivAra ko antima arddha bhAga kAla kI aura guruvAra ko antima ghar3I aparAnta kI hai jabaki avirAma saba prahara ke anta meM kAla hotA hai| aparAntAdInAM lakSaNamAha nAbhideze tale spaSTa nirdagdhasyeva vahninA / daSTasya jAyate sphoTo jJeyo 'nenAparAntakaH // 224 // viSa se pIr3ita manuSya ke nAbhipradeza ke nIce ke bhAga meM yadi Aga se dagdha jaisA phor3A prakaTa ho to usa lakSaNa se aparAnta kA jJAna - karanA cAhie / ananto dakSiNAGgekSI vAsukiyamavIkSakaH / takSakaH zravaNasparzI nAsAM karkoTakaH spRzet // 225 // ananta nAmaka nAga dAhinI ora dekhatA hai; vAsukI bAyIM ora, takSaka kAna ko sparza karatA hai jabaki karkoTaka nAka ko chUtA hai / padmaH kaNThataTasparzI mahApadmaH zvasityalam / zaGkho hasati bhUprekSI kuliko vAmaveSTakaH // 226 // padmanAga kaNTha ko sparza karatA hai; mahApadma bahuta zvAsa chor3atA hai; zaGkha bhUmi kI aura dekhakara muskurAtA hai jabaki kuliMka bAyIM ora veSTana karatA hai / viSakAlaM vyAptizca lakSaNamAha viSaM daMze dvipaJcAzanmAtrA *stiSThettato'like / netrayorvadane nADISvatho dhAtaSu saptasu // 227 // zarIra meM viSa sadaiva daMzasthala para 52 mAtrA taka rahakara phira kapAla, A~kha, mu~ha, nAr3iyoM aura sapta dhAtu meM vyApta hotA hai| " * -- mAtrA se Azaya sAmAnyatayA kSaNa hotA hai / chandaH zAstra ke anusAra eka hrasva svara ko uccAraNa karane meM jitanA lagane vAle samaya ko eka mAtrA kahA jAtA hai| ** agnipurANa meM AyA hai- viSarogAzca sapta syurdhAtordhAtvantarAptitaH / viSadaMzo lalATaM yAtyato netraM tato mukham // AsyAcca vacanI nADyau dhAtUnprApnoti hi kramAt / (agni. 294, 41 )
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 213 rasasthaM kurute kaNDUM raktasthaM baahytaapkRt| mAMsasthaM janayecchardi medasthaM hanti locne| 228 // viSa rasa dhAtu meM ho to khAja utpanna karatA hai; rakta meM ho to zarIra ke bAharI bhAga meM tApa utpanna karatA hai; mAMsa meM ho to vamana aura meda meM ho to donoM A~khoM ko hAni pahuMcAtA hai| asthisthaM marmapIDAM ca majasthaM daahmaantrm| zukrasthamAnayenmRtyuM viSaM dhAtukramAdaheH // 229 // isI prakAra yadi asthi meM viSa ho to marmasthAna para pIr3A karatA hai; majA meM ho to zarIra meM jalana karatA hai aura zukra dhAtu meM ho to mRtyudAyaka hotA hai| isa prakAra dhAtu ke anukrama se sarpa ke viSa kA pariNAma jAnanA caahie| nirAkarta viSaM zakyaM pUrve sthaanctussttye| ataHparamasAdhyaM tu kaSTaM kaSTataraM smRtm|| 230 // uparyukta sthAnoM meM pahale cAra sthAnastha viSa ho to usakA nivAraNa ho sakatA hai aura zeSa sthAnastha viSa ho to kramazaH kaSTasAdhya, ati kaSTa sAdhya evaM asAdhya hotA hai| AgnyedInAM viSasya lakSaNaM - Agneye syAdviSe tApo jaDatA vaarunne'dhikaa| pralApo vAyavIye tu trividhaM visslkssnnm|| 231 // yadi agni viSa ho to tApa bahuta hotA hai; varuNa kA ho to ati jar3atA hotI hai; vAyu kA ho to rogI pralApa karatA hai| isa prakAra se viSa ke tIna lakSaNa kahe gae nikSise mArice cUrNe dRzoryadi payaH kssret| tadA jIvati daSTaH sannanyathA ta na jiivti|| 232 // jisa vyakti ko sarpa ne kATA ho, yadi usakI A~khoM meM usI vyakti ke kAna kA mala cUrNa kI bhA~ti A~ja diyA jAe aura pAnI Tapake to vaha jIvita rahegA, anyathA nhiiN| pIyUSakalAvarNanamAha - pAdAGguSThe'tha tatpRSThe gulphe jAnuni linggke| nAbhau hadi kuce kaNThe nAsAhakazrutiSu bhruvoH|| 133 // zo mUrddhin kramAttiSThetpIyUSasya klaanvhm|| zuklapratipadaH pUrvaM kRSNapakSe vipryyaat|| 234 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 : vivekavilAsa (rAtri aura dina kA mAna lagabhaga tIsa-tIsa ghaTI kA hotA hai, isa mAna ke anusAra nirmita kAlacakra meM ) zuklapakSa kI pratipadA se pUrNimA taka anukrama se candramA kI kalAoM kI kAyAgata sthiti jAnanI caahie| krama se pratipadA ko pAdAGguSTha, dvitIyA ko paira se Upara, tRtIyA ko gulpha, caturthI ko jAnu, paJcamI ko liGga, SaSThI ko nAbhi, saptamI ko hRdaya, aSTamI ko stana, navamI ko kaNTha, dazamI ko nAsikA, ekAdazI ko netra, dvAdazI ko kAna, trayodazI ko bhauMha, caturdazI ko zaGkha arthAt kanapaTI aura pUrNimA ko mastaka para candramA kI amRta kalA kA nivAsa hotA hai| isI prakAra kRSNapakSa meM pratipadA meM se amAvasyA taka ulaTe krama se arthAt pratipadA ke dina mastaka para dvitIyA ke dina zaGkha meM - isa taraha amRta - kalA rahatI hai|* sudhAkalA smaro jIvastrayANAmekavAsitA / puMso dakSiNabhAge syAdvAmabhAge tu yoSitaH // 235 // puruSa kI kAyA meM dAhine aura strI ke aGga ke bAyeM amRta kI kalA, kAma aura jIva- ye tInoM ekameva hokara nivAsa karate haiM / sudhAsthAnAdviSasthAnaM saptamaM jJeyamanvaham / sudhAviSasthAmardo viSaghno viSavRddhikRt // 236 // amRta kA jo sthAna ho usase sudhA kA sthAna nirantara sAtavA~ mAnA gayA hai| amRtasthala para mardana karane se amRta aura viSasthala para mardana karane se viSa kI abhivRddhi hotI hai / striyo 'pyavazyaM vazyAH syuH sudhAsthAnavimardanAt / spRSTAvizeSAdvazyAya guhyaprAptA sudhAkalA // 237 // amRtasthala mardana karane se striyA~ bhI avazya vazIbhUta hotI haiM / vizeSarUpa se guhyasthala para amRta kalA vidyamAna ho to use mardana karane para striyA~ zIghra vazIbhUta hotI haiM (jaisI ki vAtsyAyana, kokkAka, kumbhA" Adi kI mAnyatA bhI hai)| * ukta zloka garuDapurANa ke mata se milate haiM- pAdAGgaSThe pAdapRSThe gulphe jAnuni liGgake / nAbhau hRdi stanapuTe kaNThe nAsApuTe'kSiNi // karNayozca bhruvoH zaGkhe mastake pratipatkramAt // tiSTheccandrazca jIvenna puMso dakSiNabhAgake / kAyasya vAmabhAge tu striyA vaayuvhaatkraat| amavattvatkRto moho nirvatteta ca mardanAt // (garuDa. 19, 10-11 ) * mahArANA kumbhA kA mata hai sAmAnyatayA striyoM ke samasta aGgoM meM candrakalAmaya rUpa se kAmadeva vidyamAna hotA hai| jisa-jisa sthAna para candramA kI kalA yA tithiyoM ke anusAra kAmadeva virAjita hotA hai, usake bAre meM yahA~ kahA jA rahA hai| zuklapakSa meM pratipadA se lekara pUrNimA taka pratyeka tithi ko strI ke aGguSTha, se lekara caraNa, gulpha,, jAnu yA ghuTanA, jaGghA pradeza,, nAbhi, vakSasthala, stana, kakSa yA bagala, kaNTha kandala, adhara,,, kapola,2, netra, bhAla, mastaka, taka kAmadeva vidyamAna rahatA hai arthAt kAma kI vidyamAnatA Aroha krama se ina aGgoM meM rahatI hai| striyoM meM ukta sthiti vAmAGga krama se vAma netrAdi meM yathAkrama rahatI hai jabaki kRSNapakSa meM pratipadA se amAvas
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ sudhAsthAneSu naiva syAtkAladaMzo'pi mRtyave / viSasthAneSu daMzastu prazasto'pyAzu mRtyave // 238 // amRta kI kalA jahA~ vidyamAna ho, vahA~ yadi sarpa kA daMza ho to vyakti kI mRtyu nahIM hotI kintu viSasthala para daMza acchA ho to bhI usase zIghra mRtyu kI AzaGkA jAnanI cAhie / atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 215 sudhAkalAsthitAn prANAn dhyAyannAtmani cAtmanA / nirviSatvaM vayastambhaM kAntiM prApnoti daSTakaH // 239 // daMzita vyakti amRta kI kalA meM vidyamAna prANa kA apanI-apanI AtmA meM cintana kare to usase viSa kA nAza hotA hai| isase taruNAvasthA sthAyI rahe aura zarIra para prabhaviSNutA AtI hai / atha viSanAzopAya kathyate - - jihvAyAstAlunA yogA damatasravaNaM ca yat / viliptastena daMzaH syAnnirviSaH kSaNamAtrataH // 240 // * jIbha ko tAlU para lagAne se jo amRta jharatA hai, usakA lepa yadi daMzasthala para kiyA jAe to kSaNabhara meM viSa kA vinAza hotA hai| anyadapyAha taka sira se nIce ke aGguSTha taka dakSiNAGga meM kAmadeva kI sthiti utaratI huI hotI hai-- strINAM sarveSu cAGgeSu kAmaH candrakalAmayaH / sthAneSu yeSu santiSThet tat idAnIM nigadyate // aGguSThe caraNe gulphai jAnau (nAbhau ?) jaghana pusspke| nAbhau vakSasi vakSaujaiH kakSAyAM kaNTha kandale // adhare ca kapole ca netre bhAle ca mstke| pratipat paurNimA yAvat kAmo tatra vasate punaH // vAmAGge vAmanetraNAM Arohati ythaakrmm| manmathaH kRSNapakSe tu dakSiNAGge samuttaret // ( kAmarAjaratisAra 2, 53-56) 1. khecarI mudrA ke abhyAsI ke lie yaha sambhava hai / kapAla kuhara meM jihvA ko laTakAkara lagAne se yogI ko isa taraha se amRta kI prApti hotI hai, jaisA ki haThayogapradIpikA meM AyA haikapAlakuhare jihvA praviSTA viparItagA / zruvorantargatA dRSTirmudrA bhavati khecarI // chedanacAlanadohaiH kalAM krameNa vardhayettAvat / sA yAvad bhrUmadhyaM spRzati tadA khecarIsiddhiH // snuhIpatranibhaM zastraM sutIkSNaM snigdhanirmalam / samAdAya tatastena romamAtraM samucchinet // tataH saindhavapathyAbhyAM cUrNitAbhyAM pragharSayet / punaH saptadine prApte romamAtraM samucchinet // evaM krameNa SaNmAsaM nityaM yuktaM samAcaret / SaNmAsAdrasanAmUlazilAbandhaH praNazyati // kalAM parAGgamukhIM kRtvA tripathe pariyojayet / sA bhavetkhecarI mudrA vyomacakraM taducyate // ( haThayoga. 3, 32-37 evaM gheraNDa 3, 23-25 tathA zivapurANAdi) yogagItA meM AyA hai ki khecarI mudrA ke abhyAsa karane se bhI nAda zravaNAbhyAsa kI bhA~ti hI pahale to yogI ke sabhI aGgoM meM sphuTana hone lagatA hai aura bAda meM sira kA~pane lagatA hai| kabhI-kabhI sArI deha bhI kA~patI pratIta hotI hai| isake bAda jihvA ke agrabhAga meM amRta kA-sA svAda Ane lagatA hai- * khecaryabhyAsato'pyAdau gAtrANAM bhaJjanaM bhavet / zirasaH kampanaM pazcAtsarvadehasya kampanam // amRtAsvAdanaM pazcAjjihvAgre sampravarttate / yoganidrA bhavetpazcAdabhyAsena zanaiH zanaiH // ( yogagItA 15, 83-84)
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 : vivekavilAsa ghRtAda peyaM daSTena bhakSyaM cirbhttikaadikm| daMze karNamalo baddhyazcUrNaM vAbhinavaM kssnnaat||241|| daMzita manuSya ko ghRta pAna, cirbhaTikA (caraboTI) Adi bhakSaNa karanA, daMzasthala para kAna kA maila yA kalaI kA cUnA, arAIza ko bA~dha denA caahie| anyadapyAha - punarnavAyAH zvetAyA gRhItvA muulmmbubhiH| piSTaM pAne pradAtavyaM vissaartsyaartinaashnm|| 242 // viSa se pIr3ita manuSya ko sapheda punarnavA ke mUla ko pAnI meM ghisakara pilAnI cAhie, isase viSa kI pIr3A dUra hotI hai| anyadapyAha - kandaH sudarzanAyAzca jalaiH piSTo nipiiyte| athavA tulasImUlaM nirvisstvvidhitsyaa||243|| viSa nivAraNa kI icchA se sudarzana kA kanda athavA tulasI kI jar3a pAnI meM ghisakara pilAnI caahie| anyadapyAha - jalapiSTairagastyasya patrairnasye kRte sti| rAkSasAdikadoSeNa viSeNa ca vimucyte|| 244 // yadi agasta ke patra ko pAnI meM pIsakara nAka meM DAleM arthAt usakA nasya prayoga karane se rAkSasAdi aura viSa kI pIr3A kA nivAraNa ho jAtA hai| atha SaDdarzana vicArakramaH SaNNAM darzanAnAM nAmAnyAha - jainaM maimAMsakaM bauddhaM sAGkhyaM zaivaM ca naastikm| svasvatarkavibhedana jAnIyAddarzanAni SaT // 245 // chaha darzanoM kI mAnyatA hai- 1. jaina, 2. mImAMsaka, 3. bauddha, 4. sAMkhya, 5. zaiva aura 6. nAstika yA caarvaak| ye apane-apane tarka ke bheda se siddha hue jAnane caahie|" ............................ * isa sambandha meM kaI upAya garuDapurANa aura agnipurANAdi meM varNita haiM, jijJAsu ko vahA~ dekhanA caahie| **yaha granthakAra kI mAnyatA hai| anyathA vedAnta, nyAya, sAMkhya, yoga, vaizeSika aura mImAMsA darzanoM kI mAnyatA hai- bauddhaM naiyAyikaM sAGkhyaM jainaM vaizeSikaM tthaa| jaiminIyaM ca nAmAni drshnaanaamuunyho|| (SaDdarzana. darzananAma. 3) vivekavilAsa meM zaiva ke sAtha naiyAyika aura vaizeSika kA samAveza kiyA gayA hai| AcArya haribhadrasUri ne 'SaDdarzanasamuccaya' meM ina chahoM darzanoM kA vivecana kiyA hai| usa para guNaratnasUri kRta tarkarahasyadIpikA, somatilakasUri kRta laghuvRtti aura ajJAtakartRka kI avacUrNi prApta hotI hai|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 217 atha jainamatam - blbhogopbhogaanaamumyordaanlaabhyoH| nAntarAyastathA nidrAbhIrajJAnaM jugupsanam // 246 // hAso ratyaratI rAgadveSAvaviratiH smrH| zoko mithyAtvamete'STAdaza doSA na yasya sH|| 247 // jino devo guruH smykttvjnyaanopdeshkH| jJAnadarzanacAritrANyaparvagasya vrtnii||248|| (inameM sarvaprathama jainamata ke viSaya meM kahA jA rahA hai| isameM 1. vIryAntarAya, 2. bhogAntarAya, 3. upabhogAntarAya, 4. dAnAntarAya aura 5. lAbhAntarAya- ye pA~ca antarAya; 6. nidrA, 7. bhaya, 8. ajJAna, 9. ghRNA, 10. hAsya, 11. rati, 12. arati, 13. rAga, 14. dveSa, 15. avirati, 16. kAmavikAra, 17. zoka aura 18. mithyAttvaye aThAraha doSa jinameM nahIM hote haiM, ve bhagavAn zrIjinadeva kahalAte haiN| acchI prakAra se tattvajJAna kA upadeza kareM, ve guru kahalAte haiM aura samyak jJAna, samyak darzana aura samyak cAritra-ina tInoM kA yoga mokSamArga kahA jAtA hai| syAdvAdazca pramANe dve pratyakSaM ca proksskm| nityAnityaM jagatsarvaM nava tattvAni sapta vaa|| 249 // isI prakAra jainamata meM 'syAdasti, syAnnAsti' ityAdi bhaGga vAlA syAdvAda aura pratyakSa evaM parokSa- ye do pramANa mAne jAte haiN| saba jagat dravya se nitya aura . paryAya se anitya haiM aura nau, va (apekSAgata) sAta tattva bhI haiN| jIvAjIvau puNyapApe AstravaH saMvaro'pi c| bandho nirjaraNaM muktirekhAM vyaakhyaadhunocyte|| 250 // ukta tatvoM meM 1. jIva, 2. ajIva, 3. puNya, 4. pApa, 5. Asrava, 6. saMvara, 7. bandha, 8. nirjarA aura 9. mokSa- ye nau tattva haiN| aba inake lakSaNa kahatA huuN| cetanAlakSaNo jIvaH syaadjiivstdnykH| satkarmapudgalAH puNyaM pApaM tasya viparyayaH // 251 // AsravaH karmasambandhaH karmarodhastu sNvrH| karmaNAM bandhanAdvandho nirjarA tadviyojanam // 252 // * SaDdarzanasamuccaya meM AyA hai- jinendro devatA tatra rAgadveSavivarjitaH / hatamohamahAmallaH kevalajJAnadarzanaH // surAsurendrasampUjayaH sdbhuutaarthprkaashkH| kRtstrakarmasaMkSayaM kRtvA samprAptaH paramaM pdm|| (SaDdarzana. jaina. 45-46)
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 : vivekavilAsa aSTakarmakSayAnmokSo hyantarbhAvazca kaishcn| puNyasya saMvare pApasyAstrave kriyate punH|| 253 // ukta tattvAntargata 1. jisameM cetanA ho vaha jIva, 2. jisameM cetanA nahIM vaha ajIva, 3. karma ke zubha pudgala (bhUtadravya) ho to puNya, 4. karma ke azubha pudgala ho vaha pApa, 5. jIva kA karmoM ke sAtha sambandha honA Asrava, 6. jIva kA bandhana karane vAle karmoM ko rokanA saMvara, 7. karma kA bandha honA bandha, 8. karma kA kSaya karanA nirjarA aura 9. AThoM karmoM ko kSaya kara karmoM se vimukti ko mokSa kahA jAtA hai| katipaya AcArya puNya aura saMvara tathA pApa aura Asrava-ina donoM ko pRthak nahIM mAnate haiM, isI kAraNa unake mata se ukta nau hI sAta tattva ke rUpa meM parigaNita haiN| labdhAnantacatuSkasya lokAgrasthasya caatmnH| kSINASTakarmaNo muktikhyaavRtijinoditaa|| 254 // jinakI jJAna, darzana, vIrya, aura sthiti- ye cAroM vastue~ ananta haiM, aise aura ATha karmoM ke kSaya se siddha zilA para rahe jIva kA lauTakara isa saMsAra meM nahIM AnA hI mukti hai, aisA jinadeva kA mata hai| sarajoharaNA bhaikSyabhujo luktnycitmuurddhjaaH| zvetAmbarAH kSamAzIlA niHsaGgA jainasAdhavaH // 255 // rajoharaNa dhAraNa karane vAle, bhikSA para apanA nirvAha karane vAle, kezaloca karane vAle, kahIM para mamatva nahIM rakhane vAle aura kSamAzIla-zvetAmbarIya jaina santa kI aisI sAmAnya pahacAna hotI hai| luJcitAH picchikAhastAH pANipAtrA digmbraaH| UrdhvAzanAgRhe dAturdvitIyAH syurjinrssyH|| 256 // kezaloca karane vAle, mayUrapicchI kA rajoharaNa dhAraNa karane vAle, nirvastra rahane vAle aura bhikSA dene vAle ke hI ghara para karapAtrI hokara vahIM khar3e-khar3e AhAra karane vAle digambarIya jaina sAdhu hote haiN| bhuNkte na kevalI na strImokSaH praahurdigmbraaH| eSAmayaM mahAnbhedaH sadA zvetAmbaraiH saha // 257 // kevalI bhojana nahIM kare; strI mokSagAMmI nahIM hotI- aisA digambara kahate haiN| digambara-zvetAmbara meM aisA sarvadA bheda kahA gayA hai| atha maimAMsakam - mImAMsakA dvidhA karma brhmmiimaaNsktvtH| vedAntI manyate brahma karma bhttttprbhaakrau|| 258 // .
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 219 (aba mImAMsaka mata ko kahA jA rahA hai) mImAMsakoM ke do bheda haiM- karma mImAMsaka aura brahma miimaaNsk| kumArila bhaTTa aura prabhAkara ye karma mImAMsaka hone se karma mAnate haiM aura vedAntI loga brahma mImAMsaka hone se brahma ko mAnate haiN| pratyakSamanumAnaM ca zabdazcopamayA sh| arthApattirabhAvazca bhaTTAnAM ssttprmaannysau|| 259 // bhaTTa ke matAnusAra pratyakSa, anumAna, zabda, upamAna, arthApatti aura anupalabdhiye chaha pramANa kahe gae haiN| prabhAkaramate paJcaivai taanybhaavvrjnaat| advaitavAdivedAnti pramANaM tu yathA tthaa||260|| . prabhAkara ke matAnusAra anupalabdhi ko chor3a deM to zeSa rahe pA~ca hI pramANa hote haiN| advaitavAdI vedAntI bhI aisA hI mAnate haiN| sarvametadidaM brahma vedaante'dvaitvaadinaam| Atmanyeva sayo muktirvedAntikamate mtaa|| 261 // advaitavAdI vedAntI ke matAnusAra yaha sarva jagat brahmarUpa hai aura apane svarUpa meM laya honA, yahI unake matAnusAra mukti hai| akukarmA saSaTkarmA shuudraanaadivivrjkH| brahmasUtrI dvijo bhaTTo gRhsthaashrmsNsthitH| 262 // pApakarma ko varjita karane vAlA, adhyApana ityAdi chaha kriyAoM kA yathAvidhi sampAdana karane vAlA, zUdrAnna Adi na lene vAlA, yajJopavIta dhAraka vipra gRhastha bhaTTa kahA jAtA hai| bhagavAnnAmadheyAstu dvijA vedaantdrshne| vipragehIbhujastyaktopavItA brahmavAdinaH // 263 // vedAntI mata ke vipra. saMnyAsI 'bhagavan' nAma se kahe jAte haiN| ve yajJopavIta dhAraNa nahIM karate, vipra ke gRha AhAra lete haiM aura eka brahma ko hI sadvastu mAnate haiN| catvAro bhagavadbhedAH kuttiicrbhuudkau| haMsaH paramahaMsazcAdhiko'mISu paraH prH|| 264 // 'bhagavan' nAmAbhidhAna vAle saMnyAsiyoM ke cAra bheda haiM- 1. kuTIcara, 2. bahUdaka, 3. haMsa aura 4. prmhNs| ye uttarottara zreSTha svIkAre jAte haiN| atha bauddhamatam - bauddhAnAM sugato devo vizvaM ca kssnnbhnggrm| AryasattAkhyayA tattva catuSTayamidaM krmaat|| 265 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 : vivekavilAsa (aba bauddhamata ke viSaya meM kahA jA rahA hai) bauddha buddhadeva ke prati AsthAvAna hote haiM aura jagat ko kSaNabhaGgara aura cAra AryasatyoM, tattvoM ko mAnate haiN| duHkhamAyatanaM caiva tataH samudayo mtH|| mArgazcaitasya ca vyAkhyA krameNa zrUyatAmataH / / 266 // bauddhadharma meM svIkArya cAra Arya satya haiM-1. du:kha, 2. Ayatana, 3. samudAya, aura 4. maarg| aba ina tattvoM kI vyAkhyA anukrama se suniye| 266 // * duHkhaM saMsAriNaH skandhAste ca paJca prkiirtitaaH| vijJAnaM vedanA sajhA saMskAro rUpameva ca // 267 // " bauddhamatAnusAra saMsArI skandha hI duHkha hai aura ye skandha pA~ca haiM- 1. vijJAna skandha, 2. vedanA skandha, 3. saMjJA skandha, 4. saMskAra skandha aura 5. rUpa skndh| paJcendriyANi zabdAdyA viSayAH paJca maansm| dharmAyatanametAni dvAdvazAyatanAni ca // 268 // pA~ca indriyA~, zabdAdi pA~ca viSaya, citta aura sukha-duHkhAdi dharmoM kA AdhAra zarIra- ye bAraha Ayatana kahe gae haiN| rAgAdInAM gaNo yasmA tsamudeti nRNAM hRdi| AtmAtmIyasvabhAvAkhyaH sa syAtsamudayaH punH||269|| AtmAtmIya svabhAva nAma se prasiddha jo rAga-dveSAdi vikAra manuSya ke hRdaya meM ekatrita hote haiM, ve samudAya kahalAte haiN| kSaNikAH sarvasaMskArA iti yA vAsanA sthiraa| sa mArga iti vijJeyaH sa ca moksso'bhidhiiyte|| 270 // samasta saMskAra kSaNika haiM-aisI jo dRr3hIbhUta vAsanA, vahI mArga jAnanA cAhie aura vahI mokSa kahalAtA hai| bauddhamatamitthaMmabhyadhAyi - * haribhadrasUri kA mata hai- tatra bauddhamate tAvaddevatA sugataH kilaH / caturNAmAryasatyAnAM duHkhAdInAM prarUpakaH // (SaDdarzana. bauddha. 4) catvAryAryasatyAni- duHkhaM samudayo nirodho mArgazceti / (dharmasaM. pRSTha 5) **yaha zloka SaDdarzanasamuccaya (bauddha. 5) aura AdipurANa (5, 24) meM AyA hai| 9 yaha zloka SaDdarzanasamuccaya (bauddha. 8) meM AyA hai| visuddhamagga. meM AyA hai- AyatanAni dvAdazAyatanAni cakkhAyatanaM, rUpAyatanaM, sotAyatanaM, saddAyatanaM, ghAnAyatanaM, gandhAyatanaM, rasAyatanaM, 'kAyAyatanaM, phoTThAbbAyatanaM, manAyatanaM, dhmmaaytn| (vi. ma. pRSTha 334)
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 221 pramANadvitayaM punaH / pratyakSamanumAnaM ca catuHprasthAnikA bauddhAH khyAtA vaibhASikAdayaH // 271 // I bauddhamata vAle pratyakSa aura anumAna - ye do hI pramANa mAnate haiM / vaibhASika (AryasamitIya), sautrAntika, yogAcAra aura mAdhyamika aise bauddhoM ke cAra bheda haiN| arthI jJAnAnvito vaibhASikeNa bahu manyate / sautrAntikena pratyakSa grAhyo'rtho na bahirmataH // 272 // vaibhASika mAnyatA vAle jJAna aura artha ko svIkArate haiN| sautrAntika bAhyavastu ke isa vistAra ko pratyakSa nahIM mAnate haiM / AcArasahitA buddhiryogAcArasya sammatA / kevalAM saMvidaM svasthAM manyante mAdhyamAH punaH // 273 // yogAcAra mata vAloM ko AcAra sahita buddhi sammata hai arthAt ve sAkAra buddhi ko hI paramatattva svIkArate haiN| mAdhyamika mata vAle kevala apane meM hI rahI huI saMvid (jJAna) mAnate haiM arthAt ve svAkAra jJAna yA nirAlambana jJAna ko hI paramatattva mAnate haiM / rAgAdijJAnasantAna vAsanocchedasambhavA / caturNAmapi bauddhAnAM muktireSA prakIrtitAM // 274 // rAgAdi ke jJAna kI santAna kI vAsanA kA mUlasahita ucchedana hone se jIvana se mukti hotI hai| isa prakAra cAroM prakAra ke bauddhoM ko sammata hai| ** kRttiH kamaNDalumaNDyaM cIraM pUrvAhna bhojanam / saGghI raktAmbaratvaM ca zizriye bauddhabhikSubhiH // 275 // bauddha mata ke bhikSuoM ke dvArA carma kA Asana, kamaNDalu, muNDana, cIra, dopahara meM jImanA, saGgha aura raktAmbara vastue~ mAnI huI haiN| atha sAGkhyamatam - sAGkhyairdevaH zivaH kaizcinmato nArAyaNaH paraiH / ubhayoH sarvamapyanyattattvaprabhRtikaM samam // 276 // * yaha zloka SaDdarzanasamuccaya (bauddha. 9) se tulanIya hai-- pramANe dve ca vijJeye tathA saugatadarzane / pratyakSamanumAnaM ca samyagjJAnaM dvidhA yataH // isI prakAra kahA hai- pratyakSAnumAnaM ca pramANaM hi dvilakSaNam / prameyaM tatprayogArthaM na pramANAntaraM bhavet // ( pramANasamuccaya 1, 2) ** zloka 271-274 sarvadarzanasaMgraha meM pRSTha 46 para bhI Ae haiN| SaDdarzanasamuccaya kI TIkA meM kahA * artho jJAnasamanvito matimatA vaibhASikeNocyate pratyakSo nahi bAhyavastuvisaraH sautrAntikerAzrita: / yogAcAramatAnugairabhimatA sAkArabuddhiH parA manyate bata madhyamAH kRtadhiyaH svasthAM parAM saMvidam // (SaDdarzana. pRSTha 75)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 : vivekavilAsa (aba sAMkhya mata ke bAre meM kahA jA rahA hai) katipaya sAMkhya matAvalambI ziva ko aura katipaya viSNu ko deva mAnate haiM kintu ye donoM hI (paccIsa) tattva kI gaNanAdi eka-sI karate haiN| sAGkhyAnAM syurguNAH sattvaM rajastama iti tryH| sAmyAvasthA bhavatyeSAM trayANAM prakRtiH punH|| 277 // sAMkhyamata ke anusAra sattva, raja aura tama ye tIna guNa haiM / ina tInoM guNoM kI sAmyAvasthA kA hI nAma prakRtitattva hai| .. prakRtyAtmasaMyogAtsRSTirjAyate / ataH sRSTikramamevAha - prakRteH syAnmahattattvamahaGkArastato'pi c| paJca buddhindriyANi syuzcakSurAdIni paJca ca // 279 // karmendriyANi vAkpANi caraNopasthapAyavaH / manazca paJcatanmAtrAH zabdo rUpaM rsstthaa| 280 // sparzo gandho'pi tebhyaH syAtpRthvyAdyaM bhuutpnyckm| iyaM prakRtiretasyAH parastu puruSo mtH|| 281 // prakRti se mahattattva, mahattattva se ahaGkAra, ahaGkAra se pA~ca jJAnendriyA~, pA~ca karmendriyA~, zabda, rUpa, rasa, sparza aura gandha- ye pA~ca tanmAtra aura mana hotA hai| pA~ca tanmAtra se kramazaH pRthvI, jala, teja, vAyu aura AkAza- ye pA~ca mahAbhUta hote haiN| ina samasta 24 tattvarUpa prakRti se bilkula pRthak puruSa (25vA~) haiN| paJcaviMzatitattvIyaM nityaM sAGkhyamate jgt|| pramANatritayaM cAtra prtykssmnumaagmH| 282 // ina saba 25 tattvoM se se hI jagat huA aisA sAMkhyamata hai| pratyakSa, anumAna aura Agama milAkara isameM tIna prakAra ke pramANoM kI mAnyatA hai| yadaiva jAyate bhedaH prakRteH puruSasya c| muktiruktA tadA sAGkhyaiH khyAtiH saiva ca bhaNyate // 283 // * SaDdarzanasamuccaya meM kahA gayA hai- sAGkhyA nirIzvarAH kecitkecidIzvaradevatAH / sarveSAmapi teSAM syAttatvAnAM paJcaviMzati // (SaDdarzana. 34) **SaDdarzanasamuccaya meM kahA gayA hai- tataH saJjAyate buddhirmahAniti ykocyte| ahaGkArastato'pi syAttasmAtSoDazako gaNaH // sparzanaM rasanaM ghrANaM cakSuH zrotraM ca pnycmm| paJca buddhIndriyANyatra tathA karmendriyANi c| pAyUpasthavacaH pANidAkhyAni mnstthaa| anyAni paJca rUpAditanmAtrANIti ssoddsh|| rUpottejo rasAdApo gandhAd bhUmiH svraannbhH| sparzAdvAyustathaivaM ca paJcabhyo bhUtapaJcakam // evaM caturviMzatitattvarUpaM niveditaM sAMkhyamate prdhaanm| anyastvakartA viguNazca bhoktA tattvaM pumAnannityacidabhyupetaH / / (SaDdarzana.37-41)
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 223 prakRti aura puruSa pRthak ho arthAt prakRti kA viyoga ho taba mokSa hotA hai, aisA sAMkhya kahate haiM aura vaha mokSa hI 'khyAti' ke nAma se pahacAnA jAtA hai| sAGkhyaH zikhI jaTI muNDI kaSAyAdyambaro'pi ca / veSe'nAsthaiva sAGkhyasya punastattve mahAgrahaH // 284 // sAMkhya matAvalambI zikhAdhArI, jaTAdhArI aura muNDI bhI hote haiM aura kaSAya vastra dhAraNa karate haiN| inhIM veza kI vizeSa koI apekSA nahIM kintu ye uparyukta tattvoM ke prati Agraha rakhate haiM / * atha zaivamatam zivasya darzane tarkAvubhau nyAyavizeSakau / nyAye SoDazatattvI syAtSaTtattvI ca vizeSake // 285 // zaivadarzana meM 'nyAya' aura 'vaizeSika' nAma ke do tarka mata haiN| nyAya mata meM 16 tattva aura vaizeSika mata meM 6 tattva svIkAre gae haiN|" anyo'nyatattvAntarbhAvAdvayorbhedo'sti nAsti vA / dvayorapi zivo devo nityaH sRSTyAdikArakaH // 286 // eka mata vAle ke 16 aura dUsare ke 6 tattva mAnane se inameM paraspara bheda haiN| taba bhI 16 tattvoM kA 6 tattvoM meM sammilana kara liyA jAe to vizeSa bheda nahIM haiN| donoM ke mata se deva ziva haiM jo ki nitya aura sRSTi va sthiti tathA saMhArakartA hai| naiyAyikAnAM catvAri pramANAni matAni ca / pratyakSamAgamo'nyaccAnumAnamuSamApi ca // 287 // ukta zaiva darzana ke nyAya mata ke anusAra pratyakSa, anumAna, upamAna aura zabda- ye cAra pramANa kahe jAte haiN| pramANaM ca prameyaM ca saMzayazca prayojanam / dRSTAnto'pyatha siddhAntAvayavau tarkanirNayau // 288 // vAdo jalpo vitaNDA ca hetvAbhAsAzchalAni ca / jAyato nigrahasthAnAnIti tatvAni SoDaza // 289 // * kahA bhI gayA hai-- paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rataH / zikhI muNDI jaTI vApi mucyate nAtra saMzayaH // (sAMkhyakArikA mATharavRtti pRSTha 38 ) ** yaha mAnyatA SaDdarzanasamuccaya kI TIkA ke anusAra pratIta hotI haiM jisameM kahA gayA hai ki naiyAyika loga sadA ziva kI bhakti karate haiM ataH zAstroM meM inheM zaiva kahA gayA hai tathA vaizeSikoM ko pAzupata kahate haiM-- zAstreSu naiyAyikAH sadA zivabhaktatvAcchaivA ityucyante, vaizeSikAstu pAzupatA iti / (SaDdarzana. pRSTha 78) AcArya haribhadrasUri kA bhI mata hai- akSa (AkSa) pAdamate devaHsRSTisaMhArakRcchivaH / vibhurnityaikasarvajJo nityabuddhisamAzrayaH // devatAviSayo bhedo nAsti naiyAyikaiH smm| vaizeSikANAM tattve tu vidyate'sau nidarzyate // (tatraiva 13 tathA 5, 59 )
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 : vivekavilAsa isake atirikta nyAya mata ke 1. pramANa, 2. prameya, 3. saMzaya, 4. prayojana, 5. dRSTAnta, 6. siddhAnta, 7. avayava, 8. tarka, 9. nirNaya, 10. vAda, 11. jalpa, 12. vitaNDA, 13. hetvAbhAsa, 14. chala, 15. jAti evaM 16. nigrahasthala- ye solaha padArtha, tattva kahe gae haiN| vaizeSikamate tAvatpramANatritayaM bhvet| pratyakSamanumAnaM ca tAtIyivastathAgamaH // 290 // isI prakAra se 1. pratyakSa, 2. anumAna aura 3. zabda ye hI pramANa vaizeSika ke matAnusAra kahe gae haiN| dravyaM guNastathA karma sAmAnyaM svishesskm| samavAyazca SaTtatvI tvyaakhyaanmthocyte|| 291 // vaizeSika ke matAnusAra 1. dravya, 2. guNa, 3. karma, 4. sAmAnya, 5. vizeSa aura 6. samavAya- ye chaha tattva kahe gae haiN| dravyaM navavidhaM proktaM pRthiviijlvhnyH| vAyurdikkAla AtmA ca gaganaM mana eva ca // 292 // vaizeSika ke matAnusAra 1. pRthvI, 2. jala, 3. agni, 4. vAyu, 5. AkAza, 6. kAla, 7. dizA, 8. AtmA aura 9. mana- ye nau dravya haiN| - nityAnityAni catvAri kaarykaarnnbhaavtH| . vyoma dikkAla AtmA ca mano nityAni paJca c|| 293 // inameM kArya-kAraNa bhAva se pRthvI, jala, teja, aura vAyu- ye cAra dravya kAraNa rUpa se anitya aura kAryarUpa se anitya haiM aura AkAza, dizA, kAla, AtmA, aura mana- ye pA~ca dravya kevala nitya hI haiN| sparzo rUpaM raso gandhaH saGkhyAtha primaannkm| pRthaktvamatha saMyogo vibhAgazca prtvkm|| 294 // aparatvaM buddhisaukhye duHkhecche dvessynko| dharmAdharmoM ca saMskAro gurutvaM drvtetypi| 295 // snehaH zabdo guNA evaM viNshtishcturnvitaa| vaizeSika ke matAnusAra 1. sparza, 2. rUpa, 3. rasa, 4. gandha, 5. saMkhyA, 6. parimANa, 7. pRthaktva, 8. saMyoga, 9. vibhAga, 10. paratva, 11. aparatva, 12. buddhi, 13. saukhya, 14. duHkha, 15. icchA, 16. dveSa, 17. prayatna, 18. dharma, 19. adharma, 20. saMskAra, 21. gurutva, 22. dravatva, 23. sneha aura 24. zabda- ye caubIsa guNa haiN| atha karmANi vakSyAmaH pratyekamabhidhAnataH / / 296 //
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 225 utkSepaNApakSepaNA kuJcanaM ca prasAraNam / gamanAnIti karmANi paJcoktAni tadAgame // 297 // aba pratyeka ke nAmAnusAra unake karma kA bheda kahA jA rahA hai- 1. utkSepaNa (Upara pheMkanA), 2. apakSepaNa (nIce pheMkanA), 3. AkuJcana (khIMca lenA), 4. prasAraNa (phailAnA) aura 5. gamana - ye pA~ca prakAra ke karma vaizeSika matAnusAra kahe haiN| sAmAnyaM bhavati dvedhA paraM caivAparaM tathA / paramANuSu vartante vizeSA nityavRttayaH // 298 // para aura apara ye do prakAra sAmAnya ke kahe haiN| nitya dravya para rahane vAle vizeSa paramANuoM meM ve vidyamAna rahate, vartate haiM / bhavedayutasiddhAnAmAdhArAdheyavartinAm / sambandhaH samAvAyAkhya iha pratyayahetukaH // 299 // avayava aura avayavI, guNa aura guNI Adi ayuta siddha vastu kA pArasparika bhAvarUpa sambandha vaizeSika matAnusAra samavAya kahalAtA hai| samavAya se samaveta vastu kA parijJAna hotA hai / viSayendriyabuddhinAM vapuSaH sukhaduHkhayoH / abhAvAdAtmasaMsthAnaM muktinaiyAyikairmatA // 300 // naiyAyika mata vAle zabda, sparza Adi viSaya, indriya, buddhi, zarIra, sukha aura duHkha kA atyanta abhAva hone para eka AtmA kA rahanA hI mukti kahate haiM / caturviMzativaizeSikaguNAntarguNA buddhyAdayastaducchedo muktirvaizeSikA tu sA // 301 // nava / vaizeSika matAnusAra pUrvokta 24 guNoM meM se 1. buddhi, 2. sukha, 3. duHkha, 4. icchA, 5. dveSa, 6. prayatna, 7. dharma, 8. adharma aura 9. saMskAra- ina nau guNoM kA mUla sahita ucchedana hone se mukti hotI hai, aisA vaizeSikoM kA mata hai| zaivAdibhedena caturdhA bhavanti - AdhArabhasmakaupIna jaTAyajJopavItinaH / svasvA( mantrA! )cArAdibhedena caturdhAM syustapasvinaH // 302 // AdhAra (rahane ke sthAna ), bhasma, kaupIna, jaTA aura yajJopavIta- ye samasta cIjeM dhAraNa karane vAle tApasa apane-apane AcAra, mantra bheda se cAra prakAra ke haiM /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 : vivekavilAsa zaivAH pAzupatAzcaiva mhaavrtdhraastthaa| turyAH kAlamukho mukhyA bhedA ete tpsvinaam|| 303 // tApasoM meM 1. zaiva, 2. pAzupata, 3. mahAvratadhara aura 4. kAlamukha- ye cAra prakAra ke tapasvI kahe gae haiN| atha nAstikamatam - paJcabhUtAtmakaM vastu pratyakSaM ca prmaannkm| nAstikAnAM mate nAnyadAtmAmutra shubhaashubhm| 304 // (aba nAstika mata ke viSaya meM kahA jA rahA hai) nAstika mata ke anusAra saMsAra kI samasta vastue~ paJcabhUta se utpanna haiM / ekamAtra pratyakSa hI pramANa hai aura zeSa AtmA, paraloka, puNya-pApa ityAdi kI bAteM vyartha haiN|" pratyakSamavisaMvAdi jnyaanmindriygocrH| liGgato'numitidhUmAdiva vhnervsthitiH|| 305 // anumAnaM tridhA pUrvazeSasAmAnyato ythaa| vRSTeH sasyaM nadIpUrAvRSTirastAdravergatiH / / 306 // unakA mata hai ki jo mithyA na ho, aisA jJAna hI pratyakSa pramANa hai| indriyoM ko jo apane viSaya kA jJAna hotA hai vaha pratyakSa meM samAhita hai| jaise dhUmra se agni kI kalpanA kI jA sakatI hai, vaise kisI hetu para se kalpanA karanA anumAna kahA jAtA hai| unake lie 1. pUrvAnumAna, 2. zeSAnumAna aura 3. sAmAnya anumAna- ye tIna prakAra ke anumAna haiN| inameM se jaise vRSTi paryApta ho to 'bhaviSya meM paidAvAra acchI hogI' isa prakAra kI kalpanA ho to 'pUrvAnumAna' kahA jAtA hai| nadI kA pUra dekhakara vRSTi kI kalpanA karanA 'zeSAnumAna' kahA jAtA hai| isI prakAra sUryAsta dekhakara bhAskara kI gati kI kalpanA karanA 'sAmAnya anumAna' kahA jAtA hai| khyAtaM sAmAnyataH sAdhyasAdhanaM copamA ythaa| syAgovadvayaH sAsnA dimtvmubhyorpi|| 307 // isI prakAra sAdRzya se sAdhyavastu siddha karanI 'upamiti' kahalAtI hai| jaise baila aura gavaya (gAya jaisA jaGgalI jAnavarI, roja) donoM ke sAsnAdi avayava --------- * ukta donoM hI zloka SaDdarzanasamuccaya kI TIkA meM (pRSTha 78) uddhRta hai| **SaDdarzanasamuccaya meM AyA hai-lokAyatA vadantyevaM nAsti jIvo na nivRtiH / dharmAdharmoM na vidyete na phalaM puNyapApayoH // etAvAneva loko'yaM yAvAnindriyagocaraH / bhadre vRkapadaM pazya yadvadantyabahuzrutAH / piba khAda ca cArulocane yadatItaM varagAtri tanna te| na hi bhIru gataM nivartate samudayamAtramidaM klevrm|| pRthvI jalaM tathA tejo vaayurbhuutctussttym| AdhAro bhUmireteSAM mAnaM tvakSajameva hi // pRthvyAdibhUtasaMhatyA tathA dehpriinnteH| madazaktiH surAGgebhyo yadvattadvaccidAtmani // (SaDdarzana. lokAyatana. 84-84)
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa : : 227 lagabhaga samAna hone se baila jaisA gavaya kahA jAtA hai, yaha upamiti vicAra hai| AgamazcAptavacanaM sa ca kasvApi ko'pi ca / vAcyApratItau tatsiddhaDyai proktArthApattiruttamaiH // 308 // Apta (rAga-dveSAdi rahitaM) puruSa kA vacana 'Agama' (zabda) kahA jAtA hai / Apta puruSa ina matAvalambiyoM ke pRthak-pRthak haiN| zabdArtha kI samyak jAnakArI nahIM hone para unakI barAbarI ke lie jo pramANa liyA jAtA hai, vaha 'arthApatti' hai / baTuH pIno divA nAtti rAtrAvityarthato yathA / paJcapramANAsAmarthye vastuMsiddhirabhAvataH // 309 // jisa prakAra vidyArthI dina meM bhojana nahIM karatA taba bhI puSTa hai, isa kathana kA barAbara artha hone ke lie 'rAta ko AhAra karatA hai' aisI kalpanA kI jAtI hai to 'arthApatti' hai / ukta pA~coM pramANoM se yadi koI siddhi nahIM ho to vaha 'abhAva' yA anupalabdhi pramANa se siddha ho sakatI hai yathA- koTharI meM kalaza nahIM, kAraNa ? patA nahIM calatA- isa prakAra se 'abhAva' pramANa hotA hai / anyadapyAha - sthApitaM vAdibhiH sva sva mataM tatvapramANataH / tatvaM satparamArthena pramANaM tatvasAdhakam // 310 // isa prakAra vAdiyoM ne tattvapramANa se apane-apane mata ko isI prakAra sthApita kiyA hai| paramArtha se jo satya hai vaha tattva aura tattva kA sAdhaka pramANa kahalAtA hai| santu zAstraNi sarvANi sarahasyAni dUrataH / ekamapyakSaraM samyak zikSitaM niSphalaM nahi // 311 // mAnyatA hai ki sarvazAstra aura unake rahasyoM se dUra raho kintu yadi eka akSara bhI samyak prakAra se sIkhA gayA ho, to vaha vyartha nahIM jAtA hai / ityamanantara vacanavyavahAranirNayaM - vimarzapUrvakaM svArtha sthApakaM hetusaMyutak / stokaM kAryakaraM svAdu nigarvaM nipuNaM vadet // 312 // buddhimAna manuSya ko prayojana prakaTa karane ke artha meM thor3A, madhura, ahaGkAra rahita aura kArya kA sAdhana ho jAe, aisA vacana sayukti aura bhalIbhA~ti vicAra kara bolanA caahie| uktaH sapratibho brUyAtsabhAyAM sUnRtaM vacaH / anuklaNThamadainyaM ca sArthakaM hRdayaGgamam // 313 // kisI baiThaka, sabhA yA paJcAyata meM jaba koI parAmarza leM to sujJa vyakti ko
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 : vivekavilAsa satya vacana, madhura, sIdhA va dainya rahita sArthaka vacana jo ki logoM kA hRdaya AkarSita kareM, bolanA caahie| udAraM vikathonmuktaM gammIramucitaM sthiram / apazabdojjhitaM lokamarmAsparzi sadA vadet // 314 // isI prakAra udAra, vikathA rahita, gambhIra, ucita, sthira, anargala pralApa rahita aura kisI ke marma ko sparza nahIM kare- sadA aisA hI kathana kahanA cAhie / sambaddhaM zuddhasaMskAraM satyAnRtamanAhatam / spaSTArtha mArdavopeta mahasaMzca vadedvacaH // 315 // jJAnI ko sambandhoM para vicAra kara, vyAkaraNa ke niyamAnusAra zuddha, kisI prakAra kI Apatti na Ae aura spaSTArtha prakaTa ho- aisA komala vacana vyavahAra meM binA haMse hI kahanA caahie| prastAve'pi kulInAnAM hasanaM sphuradoSThakam / aTTahAso'tihAsazca sarvathAnucitaH punaH // 316 // sambhrAnta logoM kA haMsanA itanA hI ho ki hAsyAvasara para kevala oTha caur3e ho jAe kintu maryAdA kA ullaGghana kara akAraNa aTTahAsa karanA anucita ho sakatA hai| AtmazlAghA zravaNAnnagarvanniSedhaM - na garvaH sarvathA kAryo bhaTTAdInAM prazaMsayA / vyutpannazlAghayA kAryaH svaguNAnAM tu nizcayaH // 317 // samajhadAra vyakti ko kabhI yAcakoM ke mu~ha se apanI prazaMsA sunakara garva se cUra nahIM ho jAnA cAhie apitu yadi paNDitoM ne prazaMsA kI ho to apane guNoM kA nizcaya karanA ucita hai / kasyApi cAgratau naiva prakAzyaH svaguNaH svayam / atucchatvena tuccho'pi vAcyaH paraguNaH punaH // 318 // isI prakAra jJAnI ko kisI ke sAmane calakara apane guNoM ko prakaTa nahIM karanA cAhie aura dUsare ke guNa svalpa bhI hoM to bar3hAkara unakI prazaMsA karanI cAhie / anyadapyAha - avadhAryA vizeSoktiH paravAkyeSu kovidaiH / nIcena svaM prati proktaM yattannAnuvadetsudhI // 319 // jJAnI ko dUsaroM ke vacanoM kA gUr3ha abhiprAya dhyAnapUrvaka samajhanA cAhie
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa : : 229 aura adhama yadi anucita kathana kareM to bhI apanI ora se use anargala nahIM kahanA caahie| anuvAdAdarAsUyAnyoktisambhramahetuSu / vismayastutivIpsAsu paunaruktyaM smRtau na ca // 320 // vacanoM meM anuvAda, Adara, anadekhI, anyokti, sambhrama, hetu, Azcarya, stuti, vIpsA aura smaraNa inameM se yadi koI kAraNa ho to punarukti doSa nahIM jAnanA cAhie | anyadapi - na ca prakAzayedguhyAM dakSaH svasya parasya ca / cetkartuM zakyate maunamihAmutra ca tacchubham // 321 // bhale vyakti ko apanI aura parAI gupta carcA kabhI prakaTa nahIM karanI cAhie kyoMki jo sammAna raha sakeM to ihaloka aura paraloka meM prazasta hotA hai / sadA mUkatvamAsevyaM vAcyamAne'nyamarmaNi / zrutvA tathA svamarmANi bAdhiryaM kAryamuttamaiH // 322 // jaba kabhI paranindA hotI ho, vahA~ jJAnI ko hamezA mauna sAdha lenA cAhie aura yadi AlocanAtmaka vacana suna bhI lie ho to badhira ho jAnA cAhie arthAt sunA-anasunA kara denA hI ucita hai| kAnnayespi yatkiJcidAtmapratyayavarjitam / evametAditi spaSTaM va nAcyaM catureNa tat // 323 // catura vyakti ko yadi kisI viSaya meM santuSTi nahIM ho to usa viSaya meM 'yaha aisA hI hai' isa taraha apanA nizcaya nahIM kahanA cAhie / parArthasvArtharAjArtha kArakaM dharmasAdhakam / vAkyaM priyaM hitaM vAcyaM dezakAlAnugaM budhaiH // 324 // catura ko madhura, hitakArI, apanA parAyA aura rAjA kA kArya siddha ho tathA dharma kI sAdhanA ho, aisA vacana deza-kAla ko dhyAna meM rakhakara kahanA cAhie / svAminAM svaguruNAM ca nAdhikSepyaM vaco budhaiH / kadAcidapi caiteSAM jalpatAM nAntarA vadet // 325 // sajjanoM ko apane svAmI aura guru ke vacana para matabheda nahIM bar3hAnA cAhie / yadi svAmI yA guru bAta karate hoM to bIca meM kisI bhI samaya nahIM bolanA cAhie / kAryArtha kathanoktiM -
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 : vivekavilAsa Arabhyate narairyaccAkAryaM kArayituM paraiH / dRSTAntAnyoktibhirvAcyaM tadagre pUrvameva tat // 326 // jaba bhI kisI anya se koI kArya lenA ho to pahale hI usa kArya ko kisI anyokti yA dRSTAnta se usake sAmane kaha denA caahie| yadi vAnyena kenApi tatpUrvaM jalpitaM bhavet / pramANameva tatkAryaM svaprayojanasiddhaye // 327 // hara kisI kAma meM apane vacana se milate dUsare kisI kA vacana ho, to vaha apane kArya kI siddhi ke lie pramANa hI karanA ucita hai| yasya kAryamazakyaM syAttasya prAgeva kathyate / naihireyAhirAM kAryoM vacobhirvitathaiH paraH // 328 // jisakA kAma apane se sambhava na ho sake, to use pahale hI apanI azaktatA kaha denI caahie| mithyA vacana kahakara vyartha hI use dhakke nahIM denA caahie| vaibhASyaM naiva kasyApi vaktavyaM dviSatAM tu cet / ucyate tadapi prAjJairanyokticchalabhaGgibhiH / / 329 // kabhI kisI ko kaTu nahIM kaheM, sujJa manuSya ko zatru ko Ter3he vacana kahane ho to bhI anyokti se, kisI bahAne se yA vyaMgyokti se hI kahane cAhie / zikSA tasmai pradAtavyA yo bhavettatra yatnavAn / guru sAhasametaddhi kathyate yadapRcchataH // 330 // jo sIkha mAnakara usake anusaraNa meM rucizIla ho, usI ko parAmarza denA caahie| binA pUche kisI ko kucha kahanA yaha kisI sAhasa se kama nahIM hai / kalahaniSedhaM - mAtRpitrAturAcAryA tithibhartRtapodhanaiH / vRddhabAlAbalAvaidyApatyadAyAdakiGkaraiH // 331 // zvazurAzritasambandhi vayasyaiH sArdhamanvaham / vAgvigrahamakurvANo vijayeta jagattrayam // 332 // jo vyakti apane jIvana meM mAtA-pitA, rogI, AcArya, atithi, svAmI, tapasvI, vRddha, bAlaka, durbala, vaidya, apane putra, bhAI-bandhu, sevaka, sasura, Azrita, sambandhI aura mitra ke sAtha nirantara kalaha nahIM karatA hai, vaha tIna loka ko jIta tA hai| atha lokyAnAlokya prakramAha
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazyedapUrvatIrthAni dezAnvastvantarANi ca / lokottarAnnarAMzchAyApuruSaM zakunaM tathA / / 333 // (aba dekhane ke yogya-ayogya vastu ke viSaya meM kahA jA rahA hai) apUrva tIrtha, nAnA deza, nAnA prakAra kI vastue~, alaukika puruSa, chAyA puruSa aura zakuna ye samasta vastue~ dekhanI cAhie / na pazyetsarvadAdityaM grahaNaM cArkasomayoH / atha janmacaryA nAma aSTamollAsa : : 231 nekSetAmbho mahAkUpe sandhyAyAM gaganaM tathA // 334 // kabhI sUrya kI ora nahIM dekhanA caahie| sUrya va candra grahaNa, bar3e kUpa ke andara ke jala aura sandhyAkAla meM AkAza darzana nahIM karanA cAhie / maithunaM mRgayAM nagnAM striyaM prakaTayauvanAm / pazukrIDA ca kanyAyAM yoniM nAlokayennaraH // 335 // samajhadAra ko strI-puruSa kA sahavAsa, nagnAvasthA kI taruNI, kanyA kA guptAGga aura pazu krIr3A ko nahIM dekhanA caahie| na taile na jale nAstre na mUtre rudhire na ca / * vIkSeta vadanaM vidvAnityamAyustruTirbhavet // 336 // isI prakAra sujJa puruSa ko apane mu~ha kA pratibimba tela meM, jala meM astra meM, --- chAyApuruSa darzana kI vidhi zivasvarodaya meM AI hai| isI prakAra rAmacandra somayAjI ne bhaviSya sUcaka chAyApuruSa ke pramANa likhe haiM- prAtaH pRSThagate ravAvanimiSaM chAyAM gale svAM ciraM dRSTvordhvaM nayanena yatsitataraM chAyAnaraM pshyti| tatkarNAsakarAsyapArzvahRdayAbhAvekSaNe'rkAzvadigbhUrAmAkSisamAH zirovimagato mAsAMstu SaT jIvati // hRdraMdhraMdRSTyA muni saGkhyamAsAn dvidehadRSTau tu mRtistdaiv| sampUrNadRSTau tu na varSa madhye rogo mRtiti vadanti satyam // strAtasya pUrvaM karNAdeH zoSe prAguktavatphalam / sarvAGgArdrasya hRcchoSe SaNmAsAbhyantareM mRtiH // haste nyaste yadi na cchinnadaNDo'sya dRSTaH SaNmAsAntarna maraNabhayaM sampuTe hastayostu / nyaste zIrSa yadi ca kadalIkorakAbhaM tadantardRSTaM no bhIstarati salile cetsvazepho namRtyuH // (samarasAra 79-82) ** sAmAnyatayA jo-jo vastu mana ke lie prasannatA kI kAraka hai, unako zakuna kahA gayA hai. yad yad vastuM svAntanitAntopakaraNa manaH prasannakArakaM, tat tat zubhazakunaM jJeyam / zakuna ke viSaya meM varAhamihira kA siddhAnta hai ki anya janmAntaroM meM kie gae zubhAzubha karmoM kA phala hI logoM kI yAtrA athavA AkramaNa ke kAla meM zakunoM dvArA sAmane AtA hai- anyajanmAntarakRtaM puMsA karma zubhAzubham / yattasya zakunaH pAkaM nivedayati gacchatAm // (bRhadyogayAtrA 23, 1 tathA bRhatsaMhitA 86, 5) zrIpati ke matAnusAra nimnazakuna hai - bhRGgArAJjanavarddhamAna mukurAbaddhekapazvA miSoSNISa kSIranRyAnapUrNakalazacchatrANi siddhArthakAH / vINAketanamInapaGkaja dadhikSaudrAjya gorocanA: kanyAzaGkhasi - tokSavastumanoviprAzvaratnAni ca // prajvalajvalana-danti turaGgAbhadrapIDa gaNikAGkuzamRtsnAH / akSatekSuphalacAmarabhakSANyAyudhAni ca bhavanti zubhAni // bherimRdaGga mRdurmaddala zaGkhavINA vedadhvanirmadhuramaGgalagItaghoSAH / putrAnvitA ca yuvatIH surabhiH savatsA dhautAmbarazca rajako'bhimukhaH prazasta: // ( jyotiSaratnamAlA 15, 62-64)
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 : vivekavilAsa mUtra meM aura rakta meM nahIM dekhanA caahie| aisA karane se AyuSya kama hotA hai| atha nirIkSaNaprakramAha - Rju zuklaM prasannasya raudraM tiryak ca kopinH| savikAsaM sapuNyasyAdhomukhaM pApinaH punH|| 337 // zUnyaM vyagramanaskasya valitaM caanuraaginnH| madhyasthaM vItarAgasya saralaM sajanasya ca // 338 // asammukhaM vilakSasya savikAraM tu kaaminH| bhrUbhaGgavakrIAlomA'ntaM mattasya sarvataH // 339 // jalAvilaM ca dInasya caJcalaM taskarasya c| alakSitArtha nidrAlo vitrasyaM bhIrukasya ca // 340 // bahavo vIkSaNasyaivaM bhedAH kati tu drshitaaH| (aba dRSTi vicAra kahA jA rahA haiM) prasanna vyakti kI dRSTi sadA sarala aura ujjvala hotI hai; krodhI manuSya kI bhayotpAdaka aura vakra; puNyazAlI manuSya kI praphullita; pApI puruSa kI nIcI; vyagracitta vAle kI zUnya, rogI kI pIche ghUmane vAlI; madhyastha kI madhyapradeza meM rahane vAlI, sajjana kI sarala, vilakhe manuSya kI Ar3I-tirachI, kAmI puruSa kI vikAramaya, anadekhI karane vAle kI bhramara ke mor3a se TeDhI, madonmatta puruSa kI azru se malIna, cora-taskara kI caJcala, nidrAlu-mUrcchita aura bhayabhIta kI dRSTi kampita hotI hai| isa prakAra dRSTi ke bahuta se bheda haiN| inameM se katipaya yahA~ kahe gae haiN| atha netrasvarUpam - dRksvarUpamatho vakSye svbhaavopaadhismbhvn| 341 // raktatvaM dhavalatvaM ca shyaamtvmtinirmlm| paryantapArzvatArAsu dRzoH zasyaM ythaakrmm|| 342 // aba svabhAvAt va sakAraNa utpanna netroM kA svarUpa kahatA huuN| A~khoM ke kinAre lAla aura nirmala ho to acche, kIkI ke donoM parde zveta aura nirmala hoM to acche aura kIkI kAlI aura nirmala ho to acchI hotI hai|" * manusmRti meM AyA hai- nekSetodyantamAdityaM nAstaM yantaM kadAcana / nopasRSTaM na vAristhaM na madhyaM nabhaso gtm|| (manu. 4, 37) isI prakAra viSNusmRti meM AyA hai- nAdityamudyantamIkSeta / nAstaM yaantm| na vAsasA tirohitm| na cAdarza jlmdhygtm| na mdhyaahne| (viSNu. 71) aura- astakAle raviM candraM na pazyed vyaadhikaarnnm| (brahmavaivarta. zrIkRSNajanma. 75, 24) **yaha varNana sAmudrika zAstra ke anusAra hai, aGgavidyA viSayaka granthoM meM vistAra se milatA hai|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 233 haritAlaprabhaizcakrI netrairniilairhmdH| raktainRpaH sitairjJAnI madhupiGgaimarmahAdhanaH // 343 // yadi haratAla jaisI A~khe hoM to vyakti cakravartI hotA hai; nIlavarNa ho to ahaGkArI; lAla ho to rAjA; sapheda ho to jJAnI aura madhu jaise piGgala varNa kI ho to mahAdhanI hotA hai| senAdhyakSo gajAkSaH syaaddii_kssshcirjiivitH| vistIrNAkSo mahAbhogI kAmI pArAvatekSaNaH // 344 // yadi gaja jaisI A~kheM ho to senApati; lambI hoM to cirAyu; caur3I hoM to bahuta sukha bhogane vAlA aura kabUtara jaise varNa kI ho to vyakti kAmI hotA hai| nakulAkSA mayUrAkSA madhyamAH puruSAH punH| kAkAkSA dhUmarAkSAzca maNDUkAkSAzca te'dhmaaH|| 345 // nakula jaisI; mayUra jaisI A~kha vAle puruSa madhyama hote haiN| kauA, meMDhaka aura dhUmra ke varNa jaisI A~kha vAle manuSya adhama hote haiN| duSTo dAruNadRSTiH syAtkukkuTAkSaH klipriyH| dRSTirAgo bhujaGgAkSo mArjArAkSastu paatkii||346|| krUra netra vAlA puruSa duSTa; murge jaisI A~kha vAlA kalahakArI, sarpa jaisI A~kha vAlA netrarogI aura bilAva jaisI A~kha vAlA pApI hotA hai| zyAmahaksubhagaH snigdhalocano bhogbhaajnm| sthUladRgdhIdhano dIna dRSTiH syAdadhano janaH / / 347 // kAlI A~kha vAlA manuSya bhAgyavAna, snigdha A~kha vAlA bhogI; sthUla A~kha vAlA buddhizAlI aura dIna A~kha vAlA nirdhana hotA hai| nimnayoH pracuraM prAyaH stokamunnatayoH punH| vRttayornetrayoralpa trmaayustnuubhRtaam|| 348 // yadi gaharI A~kha ho to bahuta hI AyuSya; uthalI A~kha ho to alpAyu aura gola A~kha ho to bahuta hI alpAyuSya hotA hai| vivarNaiH pingglaintaiishcnyclairtipuurvkaiH| adhamAH syuH kRzairUkSaiH sajalairnirdhanA punaH // 349 // jisakI A~kheM vivarNa; piGgala va ghUmatI huI aura bahuta caJcala hoM vaha adhama hotA hai aura jisakI kRzakAya, rUkSa va sajala AMkheM haiM, vaha nirdhana hotA hai| acakSurekacakSuzca tthaakekrnetrkH| atha kAkaranetraH syA deSAM krUraH paraH prH| 350 //
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 : vivekavilAsa isI prakAra cakSuhIna, ekAkSI, kekarAkSa, aura kAkarAkSa ko uttarottara adhikAdhika krUra jAnanA caahie| bhUtAdipIDitasya dRSTimAha - . bhUtAviSTasya dRSTiH syaatpraayennordhvvilokinii| mIlitA mudgalArtasya devatAttasya dussahA // 351 // bhUtAdi grastha manuSya kI dRSTi prAyaH U~cI dekhane vAlI hotI hai jabaki mudgalAta manuSya kI A~kheM nimilita aura deva-bhAvAviSTa manuSya kI A~kheM bahuta teja hotI haiN| zAkinIbhirgRhItasyAdhomukhI ca bhyaankaa| reparlAtasya bhIruH syAcchUnyAdhikataraM claa|| 352 // zAkinI grasta manuSya kI dRSTi nIce dekhane vAlI aura bhayAnaka hotI hai| repale se pIr3ita manuSya kI dRSTi zUnya, bahuta caJcala aura bhIru hotI hai| . - aruNA zyAmalA vApi jAyate vaatroginnH| pittadoSavataH pItA nIlA ca shukrpicchvt||353|| .: zreSmalasya tathA pANDurmizradoSasya mishritaa| dRSTeH pratidinaM bhedA bhvntyevmnekdhaa|| 354 // jo vyakti vAtaroga se pIr3ita ho usakI dRSTi lAla aura zyAma varNa kI hotI hai| pittaroga se pIr3ita kI pAlI aura tote ke pakSa jaisI kI hotI hai| kapha se pIr3ita manuSya kI dRSTi mizra kahI jAtI hai| isa prakAra se nityaprati aneka prakAra kI dRSTi ke bheda dekhane meM Ate haiN| atha cakramaNakramaH.. udyame'satyapi prAyo na vrajenniSphalaM vcit| muktvA tAmbUlamekaM ca bhakSyamanyanna gcchtaa|| 355 // (aba gamanAgamana kA niyama kahA jA rahA hai) samajhadAra manuSya ko udyama na ho to bhI binA prayojana ke anyatra nahIM jAnA jAnA cAhie aura mArga meM Ate-Ate eka tAmbUla ke atirikta kucha bhI nahIM khAnA caahie| yugamAtrAntaranyasya dRSTiH pazyanpadaM pdm| rakSArtha svazarIrasya jantUnAM ca sadA vrjet|| 356 // vyakti ko mArga meM Ate-jAte apane zarIra aura dUsare prANiyoM kI rakSA ke lie hamezA gAr3I ke jUe jitanI Age dRSTi rakhakara pA~va-pA~va dekhate hue calanA caahie| zAlUrarAsabhoSTrANAM varjanIyA gatiH sdaa| / gajahaMsavRSANAM tu sA prakAmaM prshsyte||357||
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 235 kabhI meMr3haka, gadhe aura U~Ta kI cAla nahIM calanA cAhie kintu gaja, haMsa : aura vRSabha kI cAla calanA bahuta prazasta kahI gaI hai| gamanAvasare svaravicAraM - kAryAya calitaH sthAnAdvahannADIpadaM purH| karvana vAJchitasiddhInAM jAyate bhAjanaM nrH|| 358 // vyakti ko kisI kAryavazAt kahIM jAnA ho to nAsikA meM jisa ora kA pavana pravAha hotA ho, usI ora kA pA~va Age rakhakara gamana karane se phala siddhi hotI hai| na gantavyekAkinAmAha - ekAkinA na gantavyaM kasyApyekAkino gRhe| naivoparipathenApi vizetkasyApi vezmani // 359 // vyakti ko kisI ke ghara akele nahIM jAnA cAhie aura kisI ke bhI ghara meM Upara car3hakara yA anucita rAste se nahIM jAnA caahie| anyadapyAha - rogivRddhAdvijAndhAnAM dhenupuujykssmaabhujaam| garbhiNIbhArabhunAnAM dattvA mArgaM vrajedbudhaH / / 360 / / sujJa manuSya kA rogI, vRddha, vipra, andhA, gAya, pUjyapuruSa, rAjA, garbhiNI aura sira para bhAra ke kAraNa jhuke hue logoM ko pahale mArga dekara phira apane mArga para jAnA caahie| dhAnyaM pakkamapakvaM ca pUjArha mntrmnnddlm| na tyaktodvartanaM lathyaM snAnAmbho'sRkzavAni ca // 361 // samajhadAra ko kaccA yA pakkA anAja, pUjane yogya mantra maNDala, DAlA huA vilepanIya padArtha, nahAne kA pAnI, rakta aura zava ko kabhI ullaGghana karake nahIM jAnA caahie| nisstthyuutshlessmvinnmuutrjvldvhnibhujnggmm| manuSyaM sAyudhaM dhImAn kadASyullaGghayena ca // 362 // jJAnI ko kabhI par3e hue thUka, kapha, viSThA, mUtra, prajvalita agni, sarpa aura AyudhadhArI manuSya kA ullaGghana nahIM karanA caahie| ----- * zukra kA mata hai -caitypuujydhvjaashstcchaayaabhsmtussaashuciin|| nAkrAmeccharkarAloSTabalinAnabhuvo'pi c| (zukranIti 3, 25-26) suzruta kA kahanA hai-na kezAsthitakaNTakAzmatuSabhasmotkarakapAlAGgArAmadhyasnAnabalibhUmiSu na vissmendrkiilctusspthshvbhraannaamuprissttaat|| (sUtra 2, 33-34)
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 : vivekavilAsa kSemArthI vRkSamUlaM na nizIthinyAM samAzrayet / nAsamApte naro dUraM gacchedutsavasUtake // 363 // kalyANArthI puruSa ko nizAkAla meM vRkSa ke nIce nahIM rahanA cAhie aura utsava tathA sUtaka pUrA hue binA dUrI kI yAtrA nahIM karanA cAhie / anyadapyAha - kSIraM bhuktvA rataM kRtvA snAtvA hattvA gRhAGganAm / vAntvA niSThIvya cAkrozaM zrutvA ca pracalannahi // 364 // vivekavAn ko dUdha kA prayoga karane ke bAda, sahavAsa ke bAda, apanI bhAryA ko pratAr3ita kara, vamana aura kisI kA rudana sunakara tatkAla prayANa nahIM karanA cAhie / kArayitvA naraH kSauraMmazrumokSaM vidhAya ca / gacched grAmAntaraM naiva zakunApATave na ca // 365 // vivekI puruSa kA kSaura karavAte hI azrupAtakara aura apazakuna dekhakara paragrAma nahIM jAnA cAhie / nadyAH parataTAdgoSThAtkSIradroH salilAzayat / nivartetAtmano'bhISTA nanuvrajya pravAsinaH // 366 // jJAnI ko cAhie ki jaba apane sambandhI paragrAma jAte hoM to unheM (tatkAlIna paramparAnusAra) nadI pAra taka, goThAM taka, grAma sImA, baragada Adi dUdha vAle vRkSa taka athavA jalAzaya taka pahu~cAkara pIche AnA cAhie / anyadapyAha * nAsahAyo nacAjJAtai naiva dAsaiH samaM tathA / nAtimadhyaMdine nArdha rAtre mArge budho vrajeta // 367 // samajhadAra ko sadaiva kisI ko sAtha lie binA, anajAna manuSya ke sAtha athavA dAsa ke sAtha bilkula madhyAhna meM athavA rAta ko kahIM AnA-jAnA nahIM cAhie / varAhamihira kA mata hai ki yAtrA meM kapAsa, auSadha, kAlA anna, namaka, napuMsaka vyakti, asthiyA~, tAla - haratAla, agni, sA~pa, koyalA, viSa, kaJculI, mala, churA, rogI, vamana karane vAlA, pAgala, pakSAghAta pIr3ita, andhA, tRNa, tusa-bhUsI, kSudhApIr3ita, takra, zatru, muNDita sira, tela lagAyA vyakti, khule kezavAlA, pApI, lAla kapar3e pahane vyakti ityAdi azubha zakuna hote haiM -- kArpAsauSadhakRSNadhAnyalavaNaklIbAsthitAnalaM sarpAGgAragarAhicarmazakRtaH kezArisavyAdhitAH / vAtonmattajaDAndhakatRNatuSa kSutkSAmatakrArayo muNDAbhyaktavimuktakezapatitAH kASAyiNazcAzubhAH // (bRhadyogayAtrA 27, 6; yogA 13, 14 evaM laghuTikkanikA 9, 15 )
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAzambalazcalenmArge bhRzaM supyAnnavAsake / 'sahAyAnAM ca vizvAsaM vidadhIta na dhIdhanaH // 368 // buddhimAn ko alpAhAra kie binA rAste nahIM calanA caahie| jahA~ vizrAma kiyA ho, vahA~ ati nidrA nahIM le aura jo (aparAcita) sahayAtrI ho unakA vizvAsa nahIM karanA caahie| anyadapyAha atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 237 ------ mahiSANAM kharoSTrANAM dhanUnAM cAdhirohaNam / svedaspRzApi no kAryamicchatA zriyamAtmanaH // 369 // apane lie lakSmI kI icchA karane vAle puruSa ko thakAvaTa lage tau bhI bhaiMsA, gadhe, U~Ta aura gAya para nahIM baiThanA caahie| gajAtkarasahastreNa zakaTAtpaJcabhiH karaiH / zRGgiNo'zvAcca gantavyaM dUraNaM dazabhiH karai // 370 // rAste jAte samaya hAthI se hajAra hAtha, zakaTa- gAr3I se pA~ca hAtha aura sIMgavAle jAnavara aura ghor3e se dasa hAtha dUra calanA caahie| na jIrNAM nAvamArohenadyAmeko vizennahi / anyadapyAha na cAtucchamatirgacchetsodaryeNa samaM pathi // 371 // buddhimAn ko kabhI purAnI naukA para nahIM car3hanA cAhie, nadI meM ekAeka nahIM utaranA aura sahodara ke sAtha rAste meM nahIM jAnA caahie| * na jalasthaladurgANi vikaTAmaTavIM na ca / na cAgAdhAni toyAni vinopAyaM vilaGghayet // 372 // jaladurga yA sthaladurga, vikaTa araNya aura gaharA jala kabhI kisI ko binA sAdhana ke nahIM lAMghanI cAhie / krUrairAsakSakaiH karNejapaiH kaarujnaistthaa| kumitraizca samaM goSThIM caryAM cAkAlikIM tyajet // 373 // krUra, rAkSasa, cugalakhora, kAru- karmanna loga aura kumitra ke sAtha asamaya bAtacIta aura ghUmanA-phiranA varjita samajhanA cAhie / cANakya kA mata hai ki bailagAr3I se pA~ca hAtha, ghor3e se dasa hAtha, hAthI se sau hAtha aura baila se dasa hAtha dUrI rakhanI cAhie kintu yadi koI duSTavyakti ho to vaha sthAna hI chor3a denA cAhie-- zakaTaM paJcahastena dazastena vAjinAm / hastI zatahastena dezatyAgena durjanam // (cANakyanIti 7, 7)
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 : vivekavilAsa dhUrtAvAse vane vezyAmandire dhrmsdmni| ... sadA goSThI na kartavyA prAjJairApAnake'pi ca / / 374 // jAnakAra puruSa ko dhUrta ke ghara meM, vana meM, gaNikA ke AvAsa meM, dharmasthAna meM aura pAnI ke panaghaTa para nityaprati koI bAta nahIM karanA caahie| anyadapyAha baddhavadhyAzraye dyUtasthAne pribhvaaspde| bhANDAgAre na gantavyaM parasyAntaHpure na ca // 375 // kArAgAra, vadhyasthala, dyUtasthAna, jahA~ apanA parAbhava ho aisA sthAna, bhaNDAra, aura dUsare ke antaHpura meM nahIM jAnA caahie| amanojJe zmazAne ca zUnyasthAne ctusspthe| tuSazuSkatRNAkIrNe vissmaavkrossre||376|| vRkSAgre parvatAne ca nadIkUpataTe sthitim| na kuryAdbhasmakezeSu kapAlaGgAre'pi vaa| 377 // mana na mAne vaise sthAna meM, zmazAna meM, zUnyasthAna meM, caurAhe para, tUSa aura sUkhI huI ghAsa jahA~ bichI ho aise sthAna para, Ate-jAte kaSTa hoM aise sthAna meM, kUr3ekarakaTa meM, kSArIya bhUmi meM, vRkSa para, parvata zikhara para, nadI yA kUe ke kinAre, bhasma, keza, kapAla aura aGgAre jahA~ hoM- aise sthAna meM nahIM rahanA caahie| atha vizeSopadezakrama mntrsthaanmnaakaashmekdvaarmsngkttm| niHzaGkAdi ca kurvIta dUrasaMsthe ca yAmike // 378 // mantraNA-sthala vahA~ honA cAhie jahA~ Upara kA bhAga khulA huA na hoM, Ane-jAne kA dvAra eka hI ho, dvArapAla kI baiThaka dUra ho, zaGkA jaisA koI kAraNa nahIM ho aura taGga sthAna nahIM ho| mantrasthAne bahustambhe kdaacilliiyte'prH| sagavAkSe pratidhvAnazrutiH sapratibhittike // 379 // mantraNA sthala meM jo bahuta stambha hoM to sambhavataH vahA~ koI chipA rhegaa| yadi gavAkSa, avalokanaka yA sUkSma bhitti ho to salAha karane vAle kA zabda, mantavya suna liyA jAtA hai| zUnyAdhobhUmike sthAne gatvA vA kaannaantre| mantrayetsammukhaH svAmI mantribhiH paJcabhistribhiH / / 380 / / rAjA ko zUnya, guphA-gRha yA vana-kAnana meM jAkara, pA~ca yA tIna mantriyoM ke
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 239 sammukha vicAra-vimarza karanA caahie| sAlasyairliGgibhirdIrghasUtribhiH svlpbuddhibhiH| samaM na mantrayenaiva mantraM kRtvA vilmbyte||381|| pramAdI, veSadhArI, kAma nikAlane vAlA aura alpa buddhi ke logoM ke sAtha kabhI gambhIra muddoM para salAha nahIM karanI caahie| salAha kara lene ke bAda samaya vyatIta nahIM karanA caahie| bhUyAMsaH kopanA yatra bhUyAMsa sukhlipsvH| bhUyAMsaH kRpaNAzcaiva sa sArthaH svaarthnaashkH|| 382 // jisa samudAya meM ati krodhI, sukha-lolupa aura kRpaNa loga rahate haiM, vaha loka samudAya meM apanA hita kho baiThatA hai| sarvakAryeSu sAmarthya mAkArasya ca gopnm| dhRSTatvaM ca sadAbhyastaM kartavyaM vijigISuNA // 383 // jaya ke abhilASI vyakti ko samasta kArya meM svayaM sAmarthyavAna honA caahie| hRdaya kI bAta kabhI cehare se pratIta nahIM ho, aisA prayAsa kareM aura sadaiva dhRSTatva kA abhyAsa karanA caahie| bhavetparibhavasthAnaM pumAn prAyo niraakRtiH| vizeSADambarastena na mocyaH sudhiyA kvcit||384|| ADambara (paricaya-pradarzaka) nahIM rakhane vAle manuSya kI prAyaH mAnakhaNDanA hotI hai| isalie samajhadAra ko apanA ADambara kisI bhI jagaha nahIM chor3anA caahie| avizvastajanAH - vizvAso naiva kasyApi kArya eSAM vishesstH| . jJAniprarUpitAzeSa dhrmvicchedmicchtaam|| 385 // . svmtaaropnnotpnnraudraartdhyaandhaarinnaam| pAkhaNDinAM tathA kruursttvprtyntvaasinaam||386|| dhUrtAnAM prAgviruddhAnAM bAlAnAM yoSitAM tthaa| svarNakArajalAnInAM prabhUNAM kuuttbhaassinnaam||387|| nIcAnAmalasAnAM ca parAkramavatAM tthaa| kRtaghrAnAM ca caurANAM nAstikAnAM ca jaatucit||388|| vivekavAn ko kisI kA vizvAsa nahIM karanA cAhie aura vikRta dharma yA dharma se viccheda karane kI icchA vAle, apane hI mata kA AropaNa karane vAle aura
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ , 240 : vivekavilAsa isI artha meM raudradhyAna dhAraNa karane vAle, pAkhaNDI, nirdaya, videzI, dhUrta, eka bAra apane sAtha bhir3e hue, bAlaka, yoSitA, sone kA kAma karane vAle, jalAdhArita va agnyAdhArita jIvikA vAle, svAmI, asatya vaktA, adhama, pramAdI, parAkramI, kRtaghna, taskara aura nAstika logoM kA to kisI bhI samaya kadApi vizvAsa nahIM karanA caahie| nityavicAraNIyapraznAha - kiM kulaM kiM zrutaM kiM vA karma kau ca vyyaagmau| kA vAkzaktiH kiyAnkle zaH kiM ca buddhivijmbhitm||389|| kA zaktiH ke dviSaH ko'haM ko'nubandhazca smprti| ko'bhyupAyaH sahAyAH ke kiyanmAnaM phalaM tathA // 390 // kau kAladezau kA caiva sampatpratihate praiH| vAkye mamottaraM sadyaH kiJca syAditi cintyet|| 391 // ' samajhadAra vyakti ko sadA hI merA kula kaisA hai? mujhe zAstra kA abhyAsa kitanA hai? kArya kaisA hai? Aya-vyaya kitanA hai? mere vacana kI zakti kitanI hai? kArya meM parezAnI kitanI? apanA buddhi-kauzala kitanA hai? sAmarthya kitanA hai? zatru kauna hai? maiM kauna hU~? abhI prasaGga kaisA hai? isake lie kyA upAya hai? sAmagrI kaisI hai? mere zatru mere vacana kA khaNDana kara deMge to maiM kyA pratyuttara dUMgA- isa bAtoM para vicAra karate rahanA caahie| yatpArzve sthIyate nitya gamyate vA pryojnaat| guNAH sthairyAdayastasya vyasanAni ca cintyet||392|| hama jisake nikaTa rahate haiM yA kAraNavaza se jisake pAsa hamezA jAte haiM, usameM sthirAdi guNa hai yA doSa? isa bAta para bhI vicAra karanA apekSita hai| uttamaikA sadAropyA prasiddhiH kaacidaatmni| ajJAtAnAM pure vAso yujyate na klaavtaam|| 393 // samajhadAra puruSoM ko aisI kucha uttama kalA apane pAsa rakhanA cAhie ki use kalAdhIra hokara bhI nagara ke eka ora nahIM.par3A rahanA par3e (kyoMki aisA upekSApUrNa jIvana ucita nahIM hai)| * kSemendrakRta 'kalAvilAsa' meM aisI kaI kalAoM kA varNana AyA hai| kSemendra kI kalAoM kI saMkhyA lagabhaga Der3ha hajAra hai| prabandhakoza, kAmazAstra, lalitavistara Adi granthoM meM bhI kalAoM kA varNana hai| vAtsAyana ke TIkAkAra ne cauMsaTha kalAoM kA nAmollekha isa prakAra kiyA hai- 1. gItam, 2. vAdyam, 3. nRtyam, 4. Alekhyam, 5. vizeSakacchedyam, 6. taNDula kusumavali vikArA, 7. puSpAstaraNam, 8. maNibhUmikAkarma, 10. zayanaracanam, 11. udakavAdyam, 12. udakAghAta, 13. citrayogAH, 14. mAlyagrathanavikalpAH, 15. zekharakApIDayojanam, 16. nepathya prayogAH, 17. karNapatrabhaGgA, 18.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyadapyAha -- atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 241 dhruvam / kAlakRtyaM na moktavyamatikhinnaipi nApnoti puruSArthAnAM phalaM klezajitaH pumAn // 394 // yadi kabhI kisI kAraNavaza khinnatA ho bhI jAe to jisa samaya jo kAma karane kA ho use kadApi nahIM tyAganA cAhie, kyoMki kleza ke vaza huA manuSya udyama kA phala kabhI prApta nahIM kara paataa| uccairmanorathAH kAryAH sarvadaiva manasvinA / vidhistadanumAnena sampade yatate yataH // 395 // vivekI ko hamezA uccAbhilASA, mahatvAkAMkSA rakhanI cAhie kyoMki daivabala, bhAgya jisakI jaisI abhilASA ho, use vaisA hI phala dene meM sahAyatA karatA hai / kuryAnana karkazaM karma kSamAzalini sajjane / prAdurbhavati saptArcirmathitAccandanAdapi // 396 // sajjana puruSoM ko kabhI kSamAzIla ke sAtha krUratApUrNa vyavahAra nahIM karanA cAhie kyoMki sugandhita candana kA manthana kiyA jAe to usase bhI jvAlA nikalatI hai / dRSTvA candanatAM yAtAn zAkhoTAdInapi drumAn / malAyAdrau tataH kAryA mahadbhiH saha saGgatiH // 397 // mahAna caritra vAloM ko malayAgiri para ke zAka aura anya vRkSoM ko bhI candana tulya dekhakara vizAla hRdaya vAle puruSoM kI saGgata karanI cAhie / zubhopadezadAtAro vayovRddhA bahuzrutAH / kuzalA dharmazAstreSu paryupAsyA muhurmuhuH // 398 // gandhayukti:, 19. bhUSaNayojanam, 20. aindrajAlayogAH, 21. kocumArayogAH, 22. hastalAghavam, 23. vicitrazAkayUSabhakSyavikArakriyApAnakarasarAgAsavayojanam, 24. sUcIvAnakarmANi, 25. sUtrakrIr3A, 26. vINADamarukavAdyAni 27. prahelikA, 28. pratimAlA, 29. durvAcakayogAH, 30. pustakavAcanam, 31. nATakAgvyAyikAdarzanam, 32. kAvyasamasyApUraNam, 33. paTTikAvetravAnavikalpA, 34. tarkakarmANi, 35. takSaNam, 36. vAstuvidyA, 37. rupyaratnaparIkSA, 38. bhrAtuvAdaH, 39. maNirAgAkarajJAnam, 40. vRkSAyurvedayogAH, 41. meSakukkuTalAvakayuddhavidhiH, 42. zukasArikA pralApanam, 43. utsAdana-saMvAhanakezamardana - kauzalam 44. akSaramuSTikA kathanam, 45. mlecchitavikalpAH, 46. dezabhASAvijJAnam, 47. puSpazakaTikA, 48. nimittajJAnam, 49. yantramAtRkA, 50. dhAraNamAtRkAH, 51. sampAThyam, 52. mAnasI, 53. kAvyakriyA, 54. abhidhAnakoSa:, 55. chandojJAnam, 56. kriyAkalpa:, 57. chalitakayogAH, 58. vastragopanAni, 59. dyUtavizeSA:, 60. AkarSakakrIr3A, 61. bAlakrIDanakAni, 62. vainayikInAM vidyAnAM jJAnam, 63. vaijayikInAM vidyAnAM jJAnam, 64. vyAyAmikInAM vidyAnAM jJAnam - ceti / (kAmasUtra 1, 3, 16; jayamaGgalA TIkA 1, 3, 15 )
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 : vivekavilAsa bahuzruta paNDita, dharmazAstra meM nipuNa, sadupadezaka aura vayovRddha logoM kI nirantara sevA, sammAna karanA caahie| ihAmutra viruddhaM yattatkurvANaM naraM tyjet| AtmAnaM yaH svayaM hanti trAyate sa kathaM prm||399|| ihaloka aura paraloka viruddha kArya karane vAle vyakti se sarvadA dUra rahanA hI zreyaskara hai kyoMki jo manuSya ApaghAta karatA hai, vaha dUsare kI rakSA bhalA kisa prakAra kara sakatA hai| zauryeNa vA tapobhirvA vidyayA vA dhanena vaa| atyantamakulIno'pi kulIno bhavati kssnnaat||400|| manuSya atyanta hIna kula meM bhI huA ho kintu vaha parAkrama, tapazcaryA, vidyA yA dhanabala se zIghra hI sambhrAnta logoM meM parigaNita ho jAtA hai| kuryAntrAtmAnamatyuccamAyAsena griiysaa| tatazcedavapAtaH syAhUHkhAya mahate tdaa||401|| .. catura vyakti ko apane bahuta parizrama se (binA sudRr3ha AdhAra banAe) svayaM ko bahuta U~ce pada para nahIM car3hAnA cAhie kyoMki jo jaba vaha punaH usa stara se nIce gire jAe to apAra duHkha hogaa| daivikarmAnuSairdoSaiH prAyaH kArya na siddhyti| daivikaM vArayecchAntyA mAnuSaM svadhiyA punH||402|| kabhI koI kArya devatA athavA manuSya ke kie upadrava se siddha nahIM hotaa| ataeva daivika upadrava apanI buddhi se dUra karanA caahie| pratipannasya na tyAgaH zokazca gtvstunH| nidrAcchedazca kasyApi na vidheyaH kdaacn||403|| . svIkAra kie gae vacana ko tor3anA, gata vastu kA zoka manAnA aura kisI kI nidrA ko tor3anA- aisA kisI bhI samaya nahIM karanA caahie| akurvan bahubhivairaM dadyAdvahumate mtm| gatAsvAdAni kRtyAni na kuryAdbahubhiH smm||404|| hamezA apanI sammati aisI ho jo bahuta janoM ke sAtha vaira ko nahIM bar3hAe aura svAdarahita kArya bahuta logoM ke sAtha nahIM karanA caahie| zubhakriyAsu sarvAsu mukhairbhAvyaM mniissibhiH| narANAM kapaTenApi niHspRhatvaM phlprdm|| 405 // samajhadAra vyakti vaha hai jo ki samasta zubha kRtyoM meM sadaiva agrasara hotA hai|
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 243 manuSya kapaTa se nispRhatA dikhAe taba bhI vaha use phaladAyaka hai| drohaprayojane naiva bhaavymtyutsukainraiH| kadAcidapi kartavyaH supAtreSu na mtsrH||406|| bhale puruSoM ko aise kArya kI siddhi ke lie kabhI utsAha nahIM dikhAnA cAhie jo ki matsara (IrSyA) se siddha hotA ho| phira, jo supAtra ho, usake sAtha kisI bhI kAla meM matsara nahIM karanA cAhie arthAt pratispardhA bhI ho to svastha honI caahie| pArasparika, jAtIyaikyanirdezaM - - svajAtikaSTaM nopekSyaM tadaikyaM kaarymaadraat| mAninAM mAnahAniH syAttadoSAdayazo'pi c||407|| sammamAna prApta puruSa ko apanI jAti ke kaSTa kI ora se kabhI A~kha nahIM danI cAhie apitu hRdaya se jAtigata ekatA kA prayAsa karanA cAhie kyoMki yadi vaha aisA nahIM karatA hai to usakA sammAna-khaNDana aura apayaza hotA hai| nazyanti jJAtayaH prAyaH klhaaditretrm| militA eva vardhante kamalinya ivaambhsi||408|| . jAtiyA~ eka-dUsare se kalaha karane se prAyaH naSTa ho jAtI haiM aura yadi ve paraspara milakara raheM to jala meM jisa prakAra kamalinI kI abhivRddhi hotI haiM, vaise hI abhivRddhi ko prApta hotI haiN| anya kartavyamAha - dAridryopadrutaM mitraM naraM sAdharmikaM sudhIH / jyeSThaM jAtiguNairjAbhimanapatyAM ca puujyet||409|| . samajhadAra manuSya ko daridrAvasthA meM Ae hue apane mitra va sAdharmI kA, apanI apekSA yA jAti se athavA guNoM se zreSTha manuSya kA aura apanI nipUtI bahina kA sammAna, sahayoga karanA caahie| sAramithyAnyavastUnAM vikrayAya krayAya c| kulAnucitakAryAya nodycchedgaurvpriyH||410|| jise apanA gaurava priya lagatA ho, aise vyakti ko kabhI anya vyakti kI bhalI-burI vastuoM ke kraya-vikraya ke lie aura apane kula ke anucita kArya ke lie tatpara nahIM honA caahie| akaraNIya ceSTAdInAM -
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 : vivekavilAsa svAGgavAdyaM tRNacchedaM vyartha bhuumivilekhnm| naiva kuryAnnakhairdanta nakharANAM ca ghrssnnm||411|| kabhI apane hI kisI aGgako bAje kI bhA~ti nahIM bajAnA caahie| akAraNa ghAsa ke Tukar3e nahIM kare, vyartha apane nAkhUna se bhUmi nahIM khode aura nakha se yA danta se hI danta nahIM ghisane caahie| svAtmoddhAropAyamAha - pravartamAnamunmArge svaM snenaiva nivaaryet| kimambhonidhirudvelaH svasyAdanyena vaaryte||412|| yadi apanI AtmA kumArga para jAtI ho to use svayaM hI niruddha karanA caahie| yaha ThIka vaise hI jAne jaise ki samudra kI lahareM yadi maryAdA se adhika car3hatI ho to unheM samudra hI rokatA hai, anya koI nhiiN| sammAnasahitaM dAnamaucityenAJcitaM vcH| nayena varyaM zaurya ca trigdvshykRtrym|| 413 // sammAna sahita dAna, avasarocita zreSTha kathana aura nyAyapUrvaka zaurya- ina tInoM cIjoM se nikhila saMsAra ko vazIbhUta kiyA jA sakatA hai| atha lokavyavahAramAha - arthAdadhikanepathyo veSahIno'dhikaM dhnii| azakto vairkRcchktairmhdbhiphsyte||414|| apane pAsa jitanA dhana ho, usase kahIM mahaMgA vastra dhAraNa karane vAlA, dhanavAna hokara bhI sAmAnya vastrAdi pahanane vAlA tathA asamartha hote hue bhI samartha logoM ke sAtha vaira bar3hAne vAlA- ye loga jaga meM upahAsa ke pAtra hote haiN| cauryAdyairbaddhavittAzaH sadupAyeSu sNshyii| satyAM zaktau nirudyogo naraH prApnoti na shriym||415|| corI-taskarI, bhraSTAcAra Adi se dhana kamAne kA abhilASI, dravyopArjana ke uttama upAyoM para sadA hI sandeha rakhane vAlA aura sazakta hone para bhI udyama nahIM karane vAlA kabhI lakSmI ko nahIM pAtA hai| phalakAle kRtAlasyo niSphalaM vihitodymH| niHzaGkaH zatrusaGge'pi na nrshcirmedhte||416|| * tulanIya- na chindyAnnakhalomAni dntairnotpaattyennkhaan|| (manu. 4, 69) aura-notpATayellomanakhaM dazanena kadAcana // (skanda. brahma. dharmAraNya. 6, 69); na gAtranakhavakAvAditraM kuryaat| (suzruta. cikitsA. 24, 95); loSThamardI tRNacchedI nakhakhAdI ca yo nrH| sa vinAzaM vrajatyAzu sUcako'zucireva c|| (manu. 4,71)
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsaH : 245 jaba phala prApti kA kAla ho taba pramAda kare aura asamaya vyartha udyama kare, zatru sammukha AyA ho tathA vaha koI kSati nahIM karegA aisA sandeha nahIM kare to aisA vyakti to cirakAla taka unnata sthiti meM nahIM raha pAtA hai| dambhasarambhibhi hyo / dmbhmuktessvnaadrii| zaThastrIvAci vizvAsI vinazyati na sNshyH||417|| jo vyakti dambhI logoM ke SaDyantra meM A jAe, dambhahIna sajanoM ko dhikkAre aura dhUtoM va mithyA strI vacanoM para vizvAsa karatA ho, vaha niHsandeha naSTa hotA hai| IrSyAluH kulaTAkAmI nirddhano gnnikaapriyH| sthavirazca vivAhecchurupahAsAspadaM nRnnaam||418|| svayaM IrSyAlu hote hue kulaTA kA kAmI, nirdhana hokara bhI gaNikA priya hone kA icchuka aura vRddha hokara vivAhaicchA karane vAle kA loka meM upahAsa hI hotA hai| kAmispardhAvitIrNArthaH kaantaakopaadvivaahkRt| vyaktadoSapriyAsaktaH pshcaattaapmupaitylm||419|| lampaTa logoM ke sAtha pratispardhA meM dhana phUMkane vAlA, sva pariNitA para kopakara anya kA icchuka, prakaTa-doSa priyA meM Asakta puruSa kAlAntara meM pazcAtApa hI karate haiN| vairI vezyAbhujaGgeSu vAritArthI priyaabhiyaa| strIrantA durlabhaizcAthaiIyate srvsmpdaa||420|| vezyA ke jAra ke sAtha vaira karane vAle, strI ke bhaya se yAcakoM ko dAna se manA karane vAle ca durlabha artha dekara strI-bhogane karane vAle kI sarvasampadA naSTa ho jAtI hai| nirbuddhiH kAryasiddhayarthI duHkhI sukhmnorthH| RNena sthAvarakretA muurkhaannaamaadimaastryH||421|| buddhi ke abhAva meM prayojana siddha karanA cAhe, duHkha hote hue bhI sukha kA manorAjya kare aura mAthe para RNa or3hakara ghara-bAra kharIde to aise logoM ko mUl ke ziromaNi samajhane caahie| sadainyo'rthe sutAyatte bhAryAyatte vniipkH| pradAyAnuzayaM dhatte tasmAdanyo hi ko'dhmaaH||422|| putra ko dhana-sampadA sauMpakara svayaM dInatA dekhane vAlA, strI ko dhana dekara svayaM bhIkha mAMgane vAlA aura dAna dekara pachatAne vAlA- aise logoM se bar3hakara dUsarA kauna adhama hogA?
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 : vivekavilAsa ahaMyurmatimAhAtmyAdgarvito mAgadhoktibhiH / lAbhecchu yake lubdhe jJeyA durmtystryH| 423 // jo vyakti apanI hI AtmaprazaMsA se ahaGkAra dikhAtA ho, mAgadhoM ke cATu vacanoM se garvita hotA ho aura lobhI svAmI se lAbha kI abhilASA karatA ho- aise tInoM hI vicAra vAle vyakti durbuddhi hI hote haiN| duSTe mantriNi nirbhIkaH kRtghraadupkaardhiiH| durnAthAnyAyamAkAGkSaneSTavRddhi labheta sH||424|| jo vyakti duSTa mantrI se nirbhIka rahe, kRtaghna manuSya se pratyupakAra kI AzA kare aura duSTa rAjA se nyAya prApti kI icchA kare, usakI unnati nahIM hotI hai| apathyasevako rogI sadveSo hitvaadissu| nIrogo'pyauSadhaprAzI mubhUghurnAtra sNshyH||425|| jo rogI hokara bhI Avazyaka paraheja na rakhe, hita cintaka se dveSa kare aura rogI na hone para hI pUrva AzaGkA meM auSadhi sevana kara jAe to unakI mRtyu AI hI jAnanI cAhie, isameM koI saMzaya nahIM hai| zulkado'pathagAmI ca bhuktikAle prkopvaan| asevaakRtkulmdaatryo'miimndbuddhyH||426|| jo kara-zulka na dekara galata rAste ko cunatA ho, bhojana ke samaya krodha karatA ho aura jo kulAbhimAna ke vaza sevA nahIM karatA ho, ye tInoM mandabuddhi hI haiN| mitrodvegakaro nityaM dhuutevishvaasy vnycyte| guNIca matsaragrasto yastasya viphalAH klaaH||427|| jo nitya hI apane mitra meM udvega utpanna kare, jise dhUrta loga vizvAsa meM lekara Thagate hoM, jo svayaM guNI hokara bhI anya guNiyoM se IrSyA karatA ho- aise tInoM hI logoM kI kalA niSphala hI hotI hai| cArupriyo'nyadArArthI siddhe'nne gmnaadikt| niHsvo goSThIrato'tyantaM nirbuddhAnAM ziromaNiH // 428 // jo apanI strI ke cAru hone para bhI parastrI kI icchA kare, rasoI taiyAra hone para anyatra calA jAe yA dUsare kisI kAma meM ruke aura svayaM daridrI hote hue bhI bAteM banAne meM rucizIla ho, aise puruSa nirbuddhi-ziromaNi hote haiN| dhAtuvAde dhanaploSI rasikazca rsaayne| viSabhakSI parIkSArthaM trayo'narthasya bhaajnm|| 429 // jo kRtrima rUpa se dhAtu banAne kI kalA (kimiyAgirI) meM svadhana khoe, jo
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ kmnnaa| - - - - - - - - - - - atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 247 rasAyana para prIti rakhe aura jo parIkSaNa ke nAma para viSa sevana kara le- aise tInoM puruSa anartha ke pAtra hote haiN| paravazyaH svaguhyektAd bhRtyabhIruH kukrmnnaa| ghAtakaH svasya kopena padaM duryshsaammii| 430 // aise vyakti jo apanI gupta bAteM ugalakara parAdhIna ho jAe; jo kukarma karake apane sevaka kA bhaya rakhe aura jo krodha se apanI hAni kare- tInoM hI apayaza ke pAtra hote haiN| kSaNarAgI guNAbhyAse doSeSu rsiko'dhikm| bahuhantAlparakSI ca saMpadAmAspadaM nhi|| 431 // jo vyakti guNAbhyAsa ke prati kSaNabhara ruci darzAe, jo doSAnusandhAna meM bahuta ruci rakhe aura jo bahuta gaMvAkara alpadravya kI rakSA kare vaha lakSmI nahIM pAtA hai| nagaiSu nRpavanmaunI sotsAho durblaardne| stabdhazca bahumAnena na bhvejnvllbhH|| 432 // * mAnasollAsa meM AyA hai ki rAjyakoza meM vividha prakAra ke dhanoM ke vivarddhana ke nimitta dhAtuvAda (rasAyana siddhAnta) kA prayoga kiyA jAtA hai| isake lie tAmra se svarNa aura vaGga (rA~gA) se rajata banAne kA sAdhana hotA hai- dhAtuvAdaprayogaizca vividhaivairdhayed dhnm| tANa sAdhayet svarNa raupyaM vaGgena saadhyet|| (mAnasollAsa 2, 4 377) dattAtreyatantram meM dhAtuvAda-rasAyana kI vidhi prApta hotI hai| eka vidhi ke anusAra gomUtra, haratAla, gandhaka, manazila ko lekara sUkhane taka kharala kre| isa vidhi meM lAla varNa kI gAya kA mUtra aura lAla varNa kI gandhaka le aura 11 dina taka pavitratApUrvaka usakI ghuTAI kre| bArahaveM dina golA banAkara lAla vastra meM lapeTe aura usa para cAra aGgala miTTI kA lepa kara sUkhane ke lie rakha de| isake bAda pA~ca hAtha gaharA kuNDa taiyAra kareM aura usameM palAza kI lakar3I ko jalAe va bIca meM isa gole ko rakha de| jaba Aga ThaNDI ho jAe taba gole ko nikAle aura paritRpta tAmra ke Upara gole kI bhasma ko ddaale| yaha kriyA vana, nirjana pradeza meM yA kisI zivAlaya meM karanI caahie| isase dhuMdhucI ke barAbara tAmrapatra usI samaya svarNa ho jAtA hai| zuklapakSa meM candramA ko balI dekhakara yaha kriyA karane kA nirdeza hai| isase pUrva tryambakam mantra kA 10 hajAra bAra jApa karanA caahie| kArya siddhi hone taka 11 viproM ko bhojana karavAte rhe| rasAyana ko kharala karate samaya mantra kA jApa bhI karanA caahie| yaha mantra dasa hajAra bAra japane se siddha hotA haigomUtraM haritAlaM ca gandhakaM ca mnshshilaam| samaM samaM gRhItvA tu yAvacchuSkaM tu kArayet // gomUtraM raktavarNAyA gandhakaM rktvrnnkm| ekAdazadinaM yAvadrakSyaM yatnena vai shuci|| golaM kRtvA dvAdaze'hni raktavastreNa vessttyet| caturaGgulamAnena mRdaM liptvA vizoSayet / / paJcahastapramANena bhUmau gataM tu kaaryet| palAzakASThaloSTaistu pUrayed dravyamadhyagam // agniM dadyAtprayatnena svAGgazItaM samuddharet / tAmrapatre susantapte tadbhasma tu pradApayet // guJjakaM tatkSaNAtsvarNa jAyate taamrptrkm| araNye nirjane deze zivAlayasamIpataH / zuklapakSe sucandre'hni prayogaM sAdhayetsudhIH / tryambaketi ca mantrasya japaM dshshsrkm|| pratyahaM kaaryedvidvaanbhojyedudrsmmitaan| yAvatsiddhirna jAyate taavdettsmaacret|| dravyamaInamantraH- 'OM namo bhagavate rudrAya svarNAdInAmIzAya rasAyanasya siddhiM kuru kuru phaT * svaahaa|' pratidinaM mardanasamaye ayutajapAtsiddhiH // (dattAtreyatantra 13, 2-10)
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 : vivekavilAsa aisA vyakti jo vinamra manuSya ke sAtha rAjA kI taraha mauna dhAraNa kare, jo durbala logoM para atyAcAroM meM utsAha dikhAe aura jo bahuta mAna milane se ahaGkAra se cUra ho jAe- ye tInoM janapriya nahIM hote haiN| duHkha dInamukho'tyantaM sukhe durgtinirbhyH| kukarmaNyapi nirlajo bAlakairapi hsyte||433|| jo manuSya duHkha Ane para dIna mu~ha banAkara baiTha rahe, jo sukhAvasthA meM durgati kA bhaya na rakhe aura jo kukarma karane meM lajA nahIM rakheM- aise tIna puruSoM kI bAlaka bhI ha~sI ur3Ate haiN| dhartastatyAtmani bhrAntaH kI caapaatrposskH| svahiteSvavimarzI ca kSayaM yAtyeva baalishH||434|| jo dhUrta logoM kI prazaMsA karane se svayaM bhramita ho jAtA ho, kIrti ke lie kupAtra ko protsAhana detA ho aura apane hita kA cintana nahIM karatA ho, aise mUrkha manuSya hAni hI uThAte haiN| vidvAnasmIti vAcAlaH sodyamo'mIti cnyclH| zaro'smIti ca niHzaGkaH samajyAyAM na raajte||435|| jo vyakti svayaM ko 'maiM vidvAna hU~' aisA samajhakara bahuta pralApa kare, 'maiM bar3A udyamI hU~' aisA samajhakara bahuta cAlAkI pradarzita kare aura kisI kA bhaya nahIM rakhe, aise vyakti kisI samudAya meM zobhAjanaka nahIM hote haiN| dharmadroheNa saukhyecchuranyAyena vivrddhissuH| zreyaH pAtheyamukto'nte nAtithiH sugtenrH||436|| jo vyakti dharma kA droha karake sukhaicchA kare, svayaM anyAya kara unnati kI AkAMkSA rakhe aura antasamaya Ane para puNyarUpeNa pAtheya pAsa nahIM rakhe, vaha puruSa sugati ko prApta nahIM hotA hai| vikRtaH sampadAM prAptyA zaMmanyo mukhrtvtH| daivajJoktyA nRpatvecchu(madbhirna prshsyte||437|| jo manuSya lakSmI milane para vikRta ho jAe, jo bar3abolepana se svayaM ko mahA-paNDita kahate hoM aura jo daivajJa ke kahane mAtra se rAjapada kI prApti kA svapna saMjone lage, aise logoM kI samajhadAra loga prazaMsA nahIM karate haiN| kliSToktyApi kavimanyaH svAdhI praajnyprssdi| vyAcaSTe cAzrutaM zAstraM yastasya mataye nmH||438|| jo vyakti koI bhI na samajhe jaise kliSTa vacana bolakara apane ko kavi
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha janmacaryA nAma aSTamollAsa: : 249 samajhatA ho, paNDita puruSoM kI maNDalI meM AtmazlAghA kare aura binA sune hI zAstra kI vyAkhyA kare, usa puruSa kI buddhi ko to namaskAra hai (arthAt aisA nahIM kare ) / manuSyeSu krakacakrauJzcazcAha -- udvejako 'ticATUktyA marmasparzI hasannapi / nirguNo guNinindAkRtkrakacapratimaH pumAn // 439 // jo vyakti bahuta mIThe vacana bolate hue trAsa utpanna kare, ha~sate-ha~sate dUsare ke marma ko sparza karatA ho aura svayaM nirguNI hote hue guNI puruSoM kI nindA kare aise puruSa ko to kekar3e kI pratimA ke tulya hI jAnanA cAhie / prasabhaM pAThako 'vidvAnadAturabhilASakaH / gAtAnavasarajJazca kapikacchUsamA ime // 440 // jo svayaM avidvAna hote hue bhI dikhAve ke nAma para ucca svara se par3hatA ho, jo kRpaNa se dhana kI abhilASA rakhatA ho aura jo avasara ko jJAta kie binA hI jAtA ho - aise tInoM puruSa krauJca ke samAna hI kahane cAhie / mahodvegakarAnAmAha dUto vAcikavismArI gItakArI kharasvaraH / gRhozramarato yogI mahodvegakarAstrayaH // 441 // jadUta hokara bhI svAmI ke saMdeza ko vismRta kara jAe, gAyaka hokara bhI gadarbha-svara meM gAe aura yogI hokara gRhasthAzrama meM rahatA ho - aise tInoM puruSoM ko mahodvegI (ati udvega karane vAle) hI jAnane cAhie / jJAtadoSajanazlAghI guNinAM guNanindakaH / rAjAdyavarNavAdI ca sadyo'narthasya bhAjanam // 442 // jisake doSa sAmane dikhAI dete hoM kintu usakI prazaMsA karane vAlA, guNajJa kI sAmane hI nindA karane vAlA aura rAjA ityAdi kA avarNavAda uccArita kare, aise vyakti tatkAla saGkaTa se ghira jAte haiM / gRhaduzcaritaM mantraM vittAyurmarmavaJcanam / apamAnaM svadharmaM ca gopayedaSTa sarvadA // 443 // vyakti ko ATha cIjoM ko sadaiva chipAkara rakhanA cAhie - 1. ghara ke chidra, 2. mantra, 3. dhana, 4. Ayu, 5. marmavacana ( apanI kamajorI), 6. ThagAI, 7. apamAna aura 8. svadharma / upasaMharannAha
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 : vivekavilAsa ityevaM kathitamazeSajanmabhAjAmAjanma pratipadamatra ydvidheym| kurvantaH satatamidaM ca ke'pi dhanyAH sAphalyaM vidadhati janmano nijsy||444|| manuSyoM ko AjIvana pada-pada para jina kRtyoM ko karanA hotA hai, unako maiMne yahA~ kahA hai| jo koI dhanya puruSa isa rIti se AcaraNa karegA vaha apane janma ko avazya hI saphala kregaa| iti zrIjinadattasUri viracita vivekavilAse janmacaryAyAM vizeSopadezo nAmASTama ullaasH||8|| isa prakAra zrIjinadattasUri viracita 'viveka vilAsa' meM janmacaryA antargata vizeSopadeza nAmaka AThavA~ ullAsa pUrNa huaa|
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha pApottpattikAraNa nAmAkhyaM nvmollaasH||1|| atha pApAdInAM praznAha - pratyakSamapyamI lokAH prekSya paapvijRmbhitm| . mUDhA kiM na virajyante grahilA iva durgrhaat||1|| (isa ullAsa meM pApa, unakI utpatti aura jIvana sAphalya viSayaka kathana haiM, saprazna ullAsa ke Arambha meM kahA hai) jaba mUr3ha loga pApa kA phala pratyakSa dekhate haiM, to bhI kadAgraha se pAgala tulya hI hote haiM, kyA ve saMsAra se vairAgya nahIM pAte haiM ? atha paJcapAtakaM - vadhana prANinAM madyapAnenAnRtajalpanaiH / cauryaiH pizunabhAvaiH syAtpAtakaM shvbhpaatkm||2|| jIvahiMsA, madyapAna, mithyAbhASaNa, corI aura cugalakhorI- ye pA~ca azubha karma manuSya ko naraka meM pahu~cAne vAle aura bandhaka haiN| bandhakapApAdInAM - paravaJcamahArambha . prigrhkdaagrhaiH| paradArAbhiSaGgaizca pApaM syaattaapvrddhnm||3|| dUsare ko chalane se, mahArambha karane se, parigraha rakhane se, kadAgraha aura parastrI ke saGga se santApa bar3hAne vAlA pApakarma bandhAne vAlA hotA hai| abhkssyairvikthaalaapairsnmaargprruupnnaiH| anAtmayantraNaizcApi syAdenastena tttyjet||4|| abhakSya bhakSaNa, vikathA aura burI prarUpaNA aura apanI AtmA ko vaza meM na rakhane se pApa bA~dhA jAtA hai| isalie ina pravRttiyoM kA tyAga karanA caahie| lezyAbhiH kRSNakApota niilaabhirdussttcintnaiH| dhyAnAbhyAmArtarodrAbhyAM duHkhakRtkaluSaM bhvet||5||
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 : vivekavilAsa kRSNa, kapota aura nIla- ina tIna lezyAoM se, anucita adhyavasAya aura Artta-raudra dhyAna se duHkhotpAdaka pApakarma bA~dhA jAtA hai| krodho vijitadAvAgniH svasyAnyasya ca ghaatkH| - durgateH kAraNaM krodhastasmAdvaryo vivekibhiH||6|| krodha dAvAnala se bar3hakara hai kyoMki vaha apanA aura dUsare kA vinAza karatA hai tathA durgati kA kAraNa bhI hai| ataeva vivekavAnoM ko krodha kA tyAga karanA caahie| kulajAtitaporUpa balalAbha tshriyaam| madAtprApnoti tAnyeva prANI hInAni muuddhdhiiH||7|| vaha mUr3ha manuSya hai jo 1. kula, 2. jAti, 3. tapasyA, 4. rUpa, 5. bala, 6. lAbha, 7. zAstra aura 8. vaibhava kA mada karatA hai| isa mada ke kAraNa ye hI AThoM vastue~ agale janma meM vaha bahuta hIna rUpa meM pAtA hai| daurbhAgyajananI mAyA mAyA durgtivrtnii| nRNAM strItvapradA mAyA jJAnibhistyajyate ttH||8|| mAyA (kapaTajAla) durbhAgya ko utpanna karane vAlI, durgati meM pahu~cAne vAlI aura puruSa ko strI kA janma dene vAlI hai| ataeva jJAnI puruSa mAyA kA tyAga karate kajjalena sitaM vAso dugdhaM sUktena yaadRshm| kriyate guNasaGghAtaH pusAM lobhena taadRshH||9|| jisa prakAra zveta vastra kAjala meM DAlane se malIna hote haiM aura jaise dUdha phaTane se bigar3a jAtA hai, vaise hI puruSa ke saba guNa lobha ke kAraNa malIna aura vikRta ho jAte haiN| bhave kArAgRhanibhe kaSAyA yAmikA iv| jIvaH kiM teSu jAgratsu mokSamAproti baalishH||10|| yaha jagat kArAgAra jaisA hai aura krodhAdi cAra kaSAya yama tulya haiN| isalie jahA~ taka kaSAya yama jAgrata rahate hoM, vahA~ taka jIva saMsAra rUpI kArAgAra se kaise chUTa sakatA hai? zauryaM gAmbhIryamaudArya dhyAnamadhyayanaM tpH| sakalaM saphalaM pusAM yadi cendriynigrhH||11|| jisa vyakti ne apanI indriyoM kA nigraha kara liyA ho usakA zaurya, gambhIratA, udAratA, zubhadhyAna, adhyayana aura tapasyA- ye sArI hI bAteM saphala kahI jAtI haiN|
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha pApotpattikAraNa nAmAkhyaM navamollAsa: : 253 adhunA pApaphalamAha - pApAtpaGguH kuNiH paapaatyaapaadvissylolupH| durbhagaH puruSaH pApAtpApAtSaNDhazca dRshyte||12|| manuSya apane pUrvajanma meM kie gae pApa se paGgu, TUTha, bahuta viSayI, durbhAgyazAlI aura napuMsaka hotA hai| preSyaH pApAnmalI pApAtkuSThI pApAjano bhvet| pApAdasphuTavAkyApAnmUkaH pApAcca nirdhanaH // 13 // manuSya apane pApa karmoM se hI dUsare kA dAsa, malIna, kuSTharogI, aTakakara bolane vAlA, gUMgA aura daridrI hotA hai| jAyate nArakastiryagaM kulIno vimuuddhdhiiH| caturvargaphalairvandhyo rogagrastazca paaptH||14|| manuSya apane pApa se hI nArakIya, tiryaka, hIna kulagata, matimanda aura dharma, ' artha, kAma aura mokSa- ina cAroM puruSArtha se bhraSTa aura rogI hote haiN| yadanyadapi saMsAre jIvaH praapotysundrm| tatsamastaM manodaHkha hetaH paapaavijmbhitm|| 15 // isa jagat meM anya bhI jIva ko jo burA aura mana ko kaSTa dene vAlA hotA hai, aise meM saba pApoM ko kaise jAnA jA sakatA hai| / upasaMharannAha - iti gaditamazeSaM kAraNaM pAtakasya pratiphalamapi tasya zvabhapAtAdi dussttm| sakalasukhasamUhollAsakAmairmanuSyairna khalu manasi dhAryaH paaphetuupdeshH||16|| isa prakAra se isa ullAsa meM pApotpatti ke kAraNa aura usake naraka meM girane, duSTa phalAdi ko kahA gayA hai| jo puruSa samasta sukha-samudAyodaya kI abhilASA karate haiM, unako pApa ke hetubhUta mantavyoM ko mana meM dhAraNa nahIM karanA caahie| iti zrIjinadattasUri viracita vivekavilAse pApottpattikAraNaM nAma nvmollaasH||9|| isa prakAra zrIjinadattasUri viracita 'viveka vilAsa' meM pApotpattikAraNa saMjJaka navA~ ullAsa pUrNa huaa|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmotpattiprakaraNaM nAmAkhyaM dazamollAsaH // 10 // adhunA dharmAcaraNArthopadezakramAha - pratyakSamantaraM dRSTvA zrutvA vA pApapuNyayoH / sadaiva yujyate kartuM dharma eva vipazcitA // 1 // pApa-puNya meM vidyamAna antara ko pratyakSa dekhakara athavA guru ke upadeza se sunakara catura sujAna ko sadaiva hI dharmAcaraNa karanA cAhie / dhigmUDhAn janmino janma gamayanti nirarthakam / dharmAnuSThAnavikalaM suptA iva nizIthinIm // 2 // jisa prakAra soye- soye vyakti rAtri vyartha hI ga~vAte haiM, usI prakAra jo dharmAnuSThAna nahIM karateM ve manuSya janma ko vyartha hI kho dete haiM, aise mUr3ha logoM ko dhikkAra hai| nRpacittadhanasnehadehaduSTajanAyuSAm / vighno vighaTamAnAnAM nAstyato dharmamAcaret // 3 // nRpa kA citta, dhana, prIti, deha, durjana aura AyuSya - ye vastue~ vighaTita nahIM ho, isalie dharmAcaraNa karanA cAhie / dharmo'styeva jagajjaitraH paraloko'sti nizcitam / 'devo'sti tattvamastyeva sattvaM nAsti tu kevalam // 4 // isa jaga meM jayadAyI karma, paraloka, deva aura tattva- ye cAroM hI haiN| isameM koI sandeha nahIM hai kintu para manuSya meM sattva mAtra nahIM hai| kuguroH kukriyAtazca pratyUhAtkAladoSataH / na siddhyantyAptavAcazcettattAsAM kimu vAcyate // 5 // burA guru hone se, kukriyA, pUrvajanma ke pratyUha - antarAya aura kAladoSa se Apta vacanAnusAra siddhi na mile to usameM Apta vacana kA kyA doSa kaheM ?
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmotpattiprakaraNaM nAmAkhyaM dazamollAsa: : 255 analpakuvikalpasya manasaH sthiratA nRnnaam| na jAyate tato devAH kutaH syustdvshNvdaaH||6|| nAnA prakAra ke adhyavasAya se manuSyoM ke mana kI sthiratA nahIM rahatI, jhaMjhAloM meM vaha ulajha jAtA hai| isase devatA usake vaza kaise hoM? AgatApyantikaM siddhirviklpniiyte'nytH| anAdaravatAM pArthe kathaM ko vaavtisstthte||7|| nikaTastha siddhi bhI anucita adhyavasAya se anyatra calI jAtI hai kyoMki Adara nahIM karane vAle manuSya ke pAsa kauna aura kaise Thahara sakatA hai? dharmaprazaMsAmAha - vizvazAdhyaM kulaM dhrmaaddhrmaajaatimnormaa| kAmyaM rUpaM bhveddhrmaaddhrmaatsaubhaagymdbhutm||8|| dharma se saMsAra meM prazaMsita kula, uttama jAti, manohara rUpa aura AzcaryakAraka saubhAgya kI prApti hotI hai| nIrogatvaM bhveddhrmaaddhrmaaddiirghtvmaayussH| dharmAdartho bhavedogyo dharmAjjJAnaM vpussmtaam||1|| dharma se hI manuSya ko Arogya, dIrghAyu, bhogane ke yogya dhana-vaibhava aura jJAna kI prApti hotI hai| meghavRSTirbhaveddharmAddharmAddivyeSu shuddhyH| dharmAnmudrAM samudrazca nojjhatyeva kadAcana // 10 // dharma se vRSTi hotI hai, dharma se divya meM zuddhi hotI hai aura dharma se hI samudra kabhI apanI maryAdA ko kisI bhI samaya nahIM chor3atA hai| dharmaprabhAvato yAti na rasApi rsaatlm| dharmArthakAmamokSANAM siddhirdhrmaacchriirinnaam||11|| dharma ke prabhAva se pRthvI rasAtala ko nahIM jAtI aura dharma se hI manuSya ko dharma, artha, kAma aura mokSa cAroM puruSArtha kA phala milatA hai| yadanyadapi sadvastu prApnoti hRdyepsitm|| jIvaH svargApavargAdi tassarvaM dhrmcessttitm||12|| svarga, mokSa ityAdi sahita anya koI bhI icchita vastu jIva ko upalabdha hotI hai to usa sabako dharma ke hI prabhAva se prApti haI, aisA jAnanA caahie| dharmasyacaturpakAramAha -
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 : vivekavilAsa dAnazIlatapobhAvairbhadaurbhinnaH sa dRshyte| kAryastataH sa evahe mukteyaH kAraNaM prm||13|| ukta dharma ke dAna, zIla, tapasyA aura bhAvanA- ye cAra prakAra haiM aura inase mukti hotI hai| ataeva vivekI puruSoM ko dharma hI AcaraNa karanA caahie| zreSTho me dharma ityuccaibUte kaH ko'tra noddhtH| ... bhedona jJAyate tasya duursthairaamrnimbvt||14|| aisA kauna vyakti hai jo ki 'merA dharma zreSTha hai' aisA nahIM kahatA? kintu jisa prakAra dUra khar3e manuSya se Ama athavA nIma kA bheda nahIM jAnA jA sakatA, vaise hI dharma kA bheda usa manuSya se nahIM jAnA jA sktaa| mAyAhaGkAralajAbhiH prtyupkriyyaathvaa| yatkiJciddIyate dAnaM na taddharmasya saadhkm||15|| jo dAna kapaTapUrvaka, ahaGkAra se yA upakAra kA badalA cukAne ke prayojana se diyA jAtA hai, usase dharma kI siddhi nahIM hotI hai arthAt dAna paropakAra kI bhAvanA se hI honA caahie| asadbhayo'pi ca yaddAnaM tanna zreyaskaraM viduH| dugdhapAnaM bhujaGgAnAM jAyate vissvRddhye||16|| kupAtra ko dAna denA bhI kalyANakAraka nahIM hai kyoMki sA~pa ko dUdha pilAne se kevala viSa kI hI bar3hottarI hotI hai| prasiddhirjAyate dharmAnna dAnAdyaM prsiddhye| kaizcidvitIryate dAnaM tajjJeyaM vyasanaM budhaiH / / 17 // dharma se hI prasiddhi hotI hai| kevala dAna se hI prasiddhi nahIM hotii| kaI loga kevala prasiddhi ke artha se dAna dete haiM, ise unakA eka vyasana hI jAnanA caahie| yajjJAnAbhayayoryacca dhrmossssttmbhvstunH| .yaccAnukampayA dAnaM tadeva zreyase bhvet||18|| jJAna dAna, abhaya dAna, dharmopakaraNa vastu kA dAna aura anukampA dAna- ina cAroM hI dAnoM se kalyANa hotA hai| sa vivekadhurAddhAradhaurayo yaH svmaanse| viraktahRdayo vetti lalanAM shRkhlopmaam||19|| . hRdaya meM vairAgya hone se jo vyakti strI ko bAndhane vAlI beDI ke samAna svIkAratA ho, usa puruSa ko vivekavAna samajhanA caahie|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ ____atha dharmotpattiprakaraNaM nAmAkhyaM dazamollAsa: : 257 AstAM sarvaparityAgAlaGkRtasya mhaanuneH| gRhiNo'pi hitaM brahma lokdvysukhessinnH||20|| sarvasva tyAgI mahAmuni kI bAta to dUra rahI parantu isa loka aura paraloka meM sukha kI icchA karane vAle gRhasthoM ko bhI brahmavrata kA pAlana hitakArI hai| tiryagdevAsurastrIca parastrIzcApi ystyjet| so'pi dhImAn se tu stutyo yaH svadAraratiH sdaa||21|| jo manuSya apanI strI para icchA rakhakara tiryazca kI, devatA kI aura bhavanapati kI striyoM kA aura manuSya yoni meM parastrI kA tyAga kare vaha buddhimAna aura vahI prazaMsA karane ke yogya samajhanA caahie| tanau yadi nitambinyAH prmaadaakpttyho| cintanIyA tadaivAtra malamUtrAdi sNsthitiH||22|| yadi kabhI pramAda ke kAraNa kisI strI ke zarIra para dRSTi calI jAe to usI samaya usa strI ke zarIra meM sthita mala, mUtra Adi burI vastuoM para dhyAna dekara apanA dhyAna usake saundaryAdi se haTAnA caahie| ..ajJAtaparamAnando loko'yaM vissyonmukhH| ____adRSTanagaraiAmaH paamrairupsrmyte||23|| - paramAnanda svarUpa ko nahIM jAnane vAle loga viSaya-sukha meM DUbe rahate haiM, yaha ThIka vaise hI samajhanA cAhie ki nagara darzana se vaJcita loga dekhe hue gA~va kI hI ' prazaMsA karate haiN| - parAnandasukhAsvAdI viSaya bhibhuuyte| . jAGgalIjayaniSkampaH kiM srprupsrgyte||24|| viSaya kabhI paramAnanda sukha ko cakhane vAle manuSya ko apane vazIbhUta nahIM kara sakate haiN| gArur3I vidyA meM nipuNa manuSya ke Age sarpa apane Apa kaise AegA? atha bahirtapa - rasatyAgastanukleza aunodrymbhojnm| lInatA vRttisakSepastapaH SoDhA bhirbhvm||25|| ye chaha prakAra ke bAhya tapa ke kahe jAte haiM- 1. rasatyAga, 2. kAyakleza, 3. UnodarI (pramANa se alpAhAra), 4. upavAsa, 5. aGgopAGga saGkucita kara baiThanA aura 6. vRttisNkssep| anta:tapa
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 : vivekavilAsa prAyazcitaM zubhadhyAnaM svAdhyAyo vinystthaa| vaiyAvRttyamathotsargastapaH SoDhAntaraM bhvet||26|| isI prakAra chaha prakAra ke Antarika tapa kahe haiM-1. prAyazcita, 2. zubhadhyAna, . 3. svAdhyAya, 4. vinaya, 5., vaiyAvRtta aura 6. kaausgg| duHkhavyUhAvahArAya srvendriysmaadhikaa| ArambhaparihAreNa tapastapyeta zuddhadhIH // 27 // apane mana ke pariNAma ko zuddha rakhane vAlA manuSya saba indriyoM ko samAdhi meM rakhakara sarvArambhoM ko tyAgakara duHkhoM kA samudAya TAlane ke lie tapasyA karatA hai| pUjAlAbhaprasiddhayetha tapastapyeta yo'lpdhiiH| zoSa eva zarIrasya na tasya tapasaH phlm||28|| jo alpa buddhi pUjanika hone ke lie, lAbha ke lie athavA prasiddhi ke lie tapasyA karatA hai vaha mAtra zarIra ko sukhAtA hai| use tapasyA kA phala nahIM milatA hai| vivekena vinA yacca tttpstnutaapkRt| ajJAnakaSTamevedaM na bhuuriphldaaykm||29|| viveka binA tapasyA se mAtra zarIra kA tApa hotA hai| yaha kevala ajJAna kaSTa hI hotA hai, isase bahuphala labdha nahIM hotaa| dRSTihInasya paGgozca saMyoga gmnaadikm| yathA pravartate jJAnakriyAyoge zivaM tthaa||30|| andhA aura vikalAGga yadi mila jAe ve eka dUsare kI sahAyatA se kahIM bhI A-jA sakate haiM, vaise hI jJAna aura kriyA kA yoga hone se ziva yA mokSa hotA hai| zarIraM yauvanaM vittaM saMyogaM ca svbhaavtH| idaM nityayanityatvA ghrAtaM jAnIhi srvtH||31|| he jIva! yaha sarvathA jAna lenA cAhie ki zarIra, yuvAvasthA, dhana aura saba prakAra ke saMyoga ye saba svabhAva se hI anitya hai| zanacakryAdayo'pyete mriyante kaalyogtH| . tadatra zaraNaM yAtu kaH kasya mrnnaagme||32|| yaha bhI nizcita hai ki indra va cakravartI bhI kAla kI maryAdA pUrI hone para maraNa pAte haiN| isalie jagat meM mRtyukAla Ane para kauna kisake zaraNa jAtA hai? asyArthe dRSTAntamAha -
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmotpattiprakaraNaM nAmAkhyaM dazamollAsaH : 259 saMsAranATake janturuttamo mdhymo'dhmH| naTavatkarmasaMyogAnnAnArUpo bhvtyho||33|| saMsArarUpa nATaka meM jIva eka naTa ke samAna karmayoga ke prabhAva se uttama, madhyama aura adhama prakAra ke veSa ko dhAraNa karatA rahatA hai, yaha duHkhada sthiti hai| eka eva dhruvaM janturjAyate mriyate'pi c| eka eva sukhaM duHkhaM bhuNkte cAnyo'sti no skhaa||34|| yaha jIva akelA hI hai jo janma letA hai aura sukha-duHkha bhogatA hai| anya koI bhI usakA sagA nahIM hai| dehArthabandhumitrAdi srvmnynmnsvinH| yujyate naiva kutrApi zokaH kartuM vivekinaa||35|| vivekI puruSa deha, dhana, bAndhava, mitra Adi saba kucha parAyA samajhate haiN| ataeva vivekI puruSa ko dehAdi ke lie zoka karanA yogya nhiiN| rasAsRGmAMsamedo'sthi majjazukramaye pure| navastrotaH parIte ca zaucaM nAsti kadAcana / / 36 // yaha zarIra rasa, rakta, mAMsa, meda, asthi, majA aura vIrya- ina sAta dhAtuoM se banA huA hai aura navadvAra se veSTita hai| aise zarIra meM kisI bhI kAla meM pavitratA nahIM hotI hai| kaSAyairviSayairyogaiH prmaadairnggibhinvm| raudrA niymaajnytvaishcaatrkrmprbddhyte||37|| jIva isa loka meM kaSAya, viSaya, yoga, pramAda, raudradhyAna, ArtadhyAna, virati ke abhAva se aura ajJAna se sarvadA nae karmoM kA bandhana karatA rahatA hai| .. karmotpattividhAtAya saMvarAya nto'smyhm| yazchinatti zamAstreNa zubhAzubhamayaM drumm||38|| nae karma kI utpatti ko rokane vAle saMvara ko maiM namaskAra karatA hU~ kyoMki yaha saMvara samatA rUpeNa zastra" se zubhAzubha karma kA chedana kara DAlatA hai| ......................... ---- --- -- * aupapAtikasUtra meM AyA hai- acche karma ke phala acchA aura bure karma kA phala burA hotA hai suciNNA kammA suciNNaphalA bhavanti / duciNNA kammA duciNNaphalA bhavanti / / (aupapAtika sUtra) **gItA meM bhI adbhuta, ananta saMsAra rUpa vRkSa ko virakti ke zastra se kATakara aise sthAna kI khoja kA nirdeza diyA gayA hai jahA~ jAkara punaH saMsAra meM lauTanA nahIM par3e-na rUpamasyeha tathopalabhyate nAnto na cAdirna ca sampratiSThA / azvatthamenaM suvirUDhamUlamaGgazastreNa dRDhena chitvA // tataH padaM tatparimArgitavyaM yasmingatA na nirvatanti bhUyaH / tameva cAdyaM puruSaM prapadye yataH pravRttiH prasRtA purANI / / (gItA 15, 3-4)
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 260 : vivekavilAsa susaMyamairvivekAdyaira kAmogratapo'gninA / saMsArakAraNaM karma jaraNIyaM mahAtmabhiH // 39 // mahApuruSoM ko susaMyama, viveka aura niSkAma tapasyA rUpa agni se saMsAra ko bar3hAne vAle karma kI nirjarA karanI caahie| zarAvasaraJcanAvajjagatsvarUpamAha zarAvasampuTAdhasthAdhomukhaikazarAvavat / pUrNa cintyaM jagadravyaiH sthittyutpattilayAtmabhiH // 40 // sIdhA sakorA (kullar3a) nIce aura auMdhA sakorA Upara rakhA ho to vaha zarAva sampuTa kahalAtA hai| usa zarAva sampuTa ke nIce eka auMdhA sakorA rakhA hoisI AkAra meM vidyamAna yaha jagat, utpatti, sthiti aura vilIna hone vAle jIva, ajIva Adi vyoM se paripUrNa hai, sAdhaka ko aisA cintana karanA caahie| sampUrNe'pi manuSyatve prApte jIvaH zrutAdibhiH / AsannasiddhikaH kazciduddhyate tattvanizcayAt // 41 // koI eka hI Asanna siddhi yA jIva sampUrNa indriya vAle isa manuSya janma ko pAkara zruta, guru Adi kA yoga milane para tattva - nizcaya karatA huA bodhamaya hotA hai| zreSTho dharmastapaH kSAnti mAdavArjavasUnRtaiH / zaucAkiJcanyakaruNA brahmatyAgaizca sammataH // 42 // jisameM 1. tapasyA, 2. kSamA, 3. komalatA, 4. saralatA, 5. satyabhASaNa, 6. pavitratA, 7. parigraha kA tyAga, 8. dayA, 9. brahmacarya aura dAna kI pravRtti ye dasa vastu ho vaha dharma zreSTha kahalAtA hai| bhAvanIyoH zubhairdhyAnairbhavyairdvAdaza bhAvanAH / etA hi bhavanAzinyo bhavanti bhAvanAM kila // 43 // bhavya jIvoM ko apane jIvana meM zubha dhyAna se bAraha bhAvanAe~ rakhanI cAhie kyoMki ve bhavyajIva saMsAra kA nAza karane vAle haiN| godugdhasyArkadugdhasya yadvatsvAdAntaraM mahat / dharmasyApyantaraM tadvatphale'muSyAparasya ca // 44 // jisa prakAra gAya ke dUdha aura mandAra ke dUdha ke svAda meM antara hai vaise hI uparyukta dharma meM aura anya dharma kI avadhAraNA meM bhI antara jAnanA caahie| upasaMharannAha ---------- ityanena vidhinA karoti yaH karma dharmamayamiddhavAsanaH / tasya sUtrayati muktikAminIkaNThakandalahaThagrahakriyAm // 45 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dharmotpattiprakaraNaM nAmAkhyaM dazamollAsa : : 261 (isa ullAsa ke anta meM yugapradhAna sUrijI kA kahanA hai ) zuddha pariNAma vAlA jo vyakti uparyukta rIti ke anusAra dharmakRtya para vicAra kara usakA sampAdana karatA hai, usake kaNTha ko mukti rUpI ramaNI haThAt AliGgana karatI hai arthAt aisA sAdhaka mukta ho jAtA hai| iti zrIjinadattasUriviracite vivekavilAse dharmotpattiprakaraNaM nAma dazamollAsaH // 10 // isa prakAra zrIjinadattasUri viracita 'viveka vilAsa' meM dharmotpattiprakaraNa saMjJaka dasavA~ ullAsa pUrNa huA /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsaH // 11 // adhunA kAyapaJjarapAlitopadezamAha pUrvoktayatnasandohaiH pAlitaM dehapaJjaram / zlAghyaM syAdbrahmahaMsasya yaSTyAdhAro vRthAnyathA // 1 // saMsAra meM jIvarUpI haMsa ke deharUpI piMjar3e kA uparyukta sampUrNa yatroM se pAlana karanA cAhie, aisA prazaMsA yogya hai| isake binA lakar3I kA AdhAra lenA niSphala hai| mugdhAnAM varddhate kSetrapAtrAdyairbhavavAridhiH / dhImatAmapi zAstraughairadhyAtmavikalairbhRzam // 2 // anajAna logoM ke prasaGga meM yaha saMsArakSetra pAtra ityAdi vastuoM se bar3hatA jAtA hai aura paNDitoM kA saMsAra kSetra to adhyAtmajJAna ke atirikta anya zAstroM se bar3hatA hai| kiM romanthanibhaiH kArya bahubhirgranthagumphanaiH / vidvadbhistattvamAlokya mantarjyotimayaM mahat // 3 // jugAlI karane kI bhA~ti bahuta se granthoM kI racanA se kyA lAbha hai ? paNDita logoM ko to zarIrastha divya jyoti: rUpa bRhad jIvatattva kA vicAra karanA caahie| janmAntarasusaMskArAtprasAdAdathavA guroH / keSAM cijjAyate tattvavAsanA vizadAtmanAm // 4 // pUrvajanma ke zubha saMskAra yA sadguru ke prasAda se kaI zuddha mana vAle manuSyoM ko tattva ke prati jijJAsA kI vAsanA utpanna hotI hai| ahaM bata sukhI duHkhI gauraH zyAmodRDho'dRDhaH / hrasvo dIrgho yuvA vRddho dustyajeyaM kuvAsanA // 5 // maiM sukha yA duHkhI hU~, gorA yA kAlA hU~, sudRr3ha yA nirbala hU~, choTA yA lambA hU~, taruNa yA vRddha - aisI durvAsanA (adhyavasAya) pratyeka manuSya meM rahI haiN| sAmAnyatayA
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsaH : 263 usakA parityAga karanA kaThina hI hai| jAtipAkhaNDayoryeSAM vikalpAH santi cetsi| vArtAbhistaiH zrutaM tattvaM na punaH prmaarthtH||6|| jisake citta meM jAti aura pAkhaNDa ke vicAra basate hoM, unhoMne tattva sunA ho to sambhavataH vArtA ke rUpa meM hI sunA hogA, paramArtha ke prayojana se nhiiN| tAvattattvaM kuto yAvadbhedaH svpryorbhvet| nagarAraNyayorbhede kthmektvvaasnaa||7|| jaba taka sva-para bheda hai, taba taka tattva kI bAta kahA~ se hogI? jahA~ taka nagara aura grAma meM bheda dIkhe, vahA~ taka aikya buddhi kaise kahI jaaegii| dharmaH pitA kSamA mAtA kRpA bhAryA guNAH sutaaH| kuTumbaM sudhiyAM satyametadanye tu vibhrmaaH||8|| satpuruSoM ke lie to dharma hI pitA, kSamA hI mAtA, dayA hI bhAryA aura sadguNa hI putra haiN| satpuruSoM kA yahI kuTumba hai| zeSa samasta bAteM bhrama mAtra haiN| yogIvAsasya dehasvarUpAha - . pAdabandhadRDhaM sthUla kaTIbhAgaM bhujaarglm| - dhAtubhitti navadvAraM dehaM gehaM suyoginH||9|| pA~va rUpa sudRr3ha pAye vAlA, kaTi rUpa madhya bhAga vAlA, bhujA rUpa argala vAlA, sAta dhAtu rUpa bhitti vAlA aura nava dvAra vAlA- aisA zarIra hI siddhAtmA yogI kA AvAsagRha hai| samAdhisthAnalakSaNaM kAntaM prazAntamekAntaM pavitraM vipulaM smm| samAdhisthAnamanveSyaM sadbhiH sAmyasya saadhkm||10|| manohara, zAnta, ekAntapriya, pavitra, vizAla aura sIdhA- aisA sama-sAdhaka sthAna puruSoM ko samAdhi sAdhanA ke lie cayana karanA caahie| ------- ----------.. . * liGgapurANa meM AyA hai ki agni ke samIpa meM, jala meM, zuSka pattoM ke Dhera meM, jantuoM se vyApta sthAna meM, zmazAna, jIrNa pazuzAlAoM yA goSTha aura caurAhe meM, dhvani pradUSita sthAna meM, bhaya se yukta sthAna meM, caitya aura valmIka ke saJcita sthAna meM, azubha sthAna meM, duSTa logoM se ghire hue tathA macchara Adi se bhare hue sthAna meM kabhI yoga kA abhyAsa nahIM karanA caahie| isI prakAra jahA~ abhyAsI ke deha meM kisI bhI prakAra kI bAdhA ho, usa dazA meM tathA kisI kAraNa se durmana ho to bhI abhyAsa nahIM kre| (abhyAsa karane kI dRSTi se upayukta sthAna nimna haiM) kisI acche gopanIya sthAna, zubha, ramaNIka sthAna, parvata kI guphA, sugupta ziva kSetra, zivodyAna, vana, gRha, suzubha deza, ekAnta jahA~ ki koI bhI manuSya na ho, jIva jantuoM se rahita sthAna, atyanta nirmala sthala, bhalI-bhA~ti lipA-putA
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 : vivekavilAsa svasthapuruSalakSaNaM samAgniH samadoSazca samadhAtumalaH pumaan| suprasannendriyamanAH svastha ityaabhidhiiyte||11|| jisakI jaTharAgni, kaphAdi doSa, rasAdi dhAtu aura mala eka-sA ho arthAt vaidyaka zAstra meM jisakA jitanA pramANa batAyA gayA hai vaha utane hI pramANa meM ho aura jisakI indriyA~ aura mana suprasanna ho- aisA puruSa svastha kahalAtA hai| dhyAnayogyapuruSalakSaNaM--- svasthaH padmAsanAsInaH sNymaikdhurndhr| krodhAdibhiranAkrAntaH shiitossnndyairnirjitH||12|| . bhogebhyo virataH kAmamAtmadehe'pi niHspRhH|| bhUpatI durgate vApi smmaansvaasnH||13|| samIraNa ivAbAddhaH sAnumAniva nishclH| induvajjagadAnandI shishuvtsrlaashyH||14|| sarvakriyAsu nirlepaH svsminnaatmaavbodhkRt| jagadapyAtmavajAnan kurvanAmamayaM mnH||15|| muktimArgarato nityaM saMsArAcca virktibhaak| gIyate dharmatatvajJairdhImAn dhyaankriyocitH||16|| dharmatattva ke jJAtA puruSa Upara kathanAnusAra svastha, padmAsanastha, indriyoM ko vaza karane meM nipuNa, krodhAdi kaSAyoM ke vazIbhUta nahIM huA, zItoSNa Adi pariSaha se sarvathA aparAjita, viSayabhoga se vairAgyavAn, apanI deha para bilkula icchA nahIM rakhane vAlA, rAjA aura raGka ko samadRSTi se dekhane vAlA, vAyu ke samAna kisI jagaha pratibandha na rakhane vAlA, parvata ke samAna nizcala, candramA ke samAna jagat ko Ananda dene vAlA, zizu ke samAna sarala svabhAvI, samasta kriyAoM meM nirlepa, apane meM apane ko jAnane tathA citrAmoM se maNDita sthAna jo ki darpaNa ke samAna pratIti detA ho aura jahA~ kAle agaru kI suvAsa ho, vibhinna bhA~ti ke puSpoM se samAkIrNa sthala jisameM Upara vitAna kI zobhA ho; phala, pallava tathA mUlayukta sthAna, kuza-puSpoM se yukta sthAna meM bhalI prakAra Asana para sthita hokara svayaM parama prasanna hote hue, yoga ke aGgoM kA abhyAsa karanA caahie| Arambha meM, pahale guru ko praNAma kare aura bAda meM ziva, devI, tathA vinAyaka ko praNAma karanA cAhie- agnyabhyAse jale vApi zuSkaparNacaye tthaa| jantuvyApte zmazAne ca jIrNagoSThe ctusspthe| sazabde sabhaye vApi caityvlmiiksnycye| azubhe durjanAkrAnte mazakAdisamanvite // nAcareddehabAdhAyAM daurmanasyAdisambhave / sugupte zubhe ramye guhAyAM parvatasya tu // bhavakSetre sugupte vA bhavArAme vanepi vaa| gRhe tu suzubhe deze vijane jantuvarjite / atyantanirmale samyak supralipte vicitrite| darpaNodarasaMkAze kRSNAgarusudhUpite // nAnApuSpasamAkIrNe vitAnopari shobhite| phalapallavamUlADhye kuzapuSpasamanvite / samAsanastho yogAGgAnyabhyaseddhRSitaH svym| praNipatya guruM pazcAdbhavaM devIM vinAyakam // (liGga. pUrva. 8, 79-85)
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsa: : 265 vAlA, jagat ko Atma tulya jAnane vAlA, mokSamArga meM Asakta aura saMsAra se sarvathA vairAgyavAn-aisA buddhimAna puruSa dhyAna karane ke yogya kahalAtA hai| vizvaM pazyati zuddhAtmA ydypyunmttsnnibhm| tathApi vacanIro maryAdAM naiva lkssyet||17|| . . . aisA sAdhaka jo dhyAna meM tallIna huA yadyapi jagat ko unmatta ke samAna jAnatA ho taba bhI vaha gambhIra hone se vacana dvArA maryAdA ko bhaGga nahIM karatA hai| kulInAH sulabhAH prAyaH shaastrshaalinH| suzIlAzcApi sulabhA durlabhA bhuvi taattvikaaH||18|| sambhrAnta, paNDita aura suzIla puruSa prAyaH sukhapUrvaka prApta ho sakate haiM kintu tattvavettA puruSa jagat meM durlabha hI hote haiN| apamAnAdikAn doSAn manyate sa pumAn kil| ... savikalpaM mano yasya nirvikalpasya te kutH||19|| jisa ke hRdaya meM vikalpa ho aisA puruSa apamAna Adi doSoM kI parigaNanA karatA hai kintu jisane vikalpoM kA parityAga kara diyA ho, usake lie apamAnAdi kA koI artha nahIM hai| - 'mayi bhakto janaH sarva' iti hRSyenna saadhkH| 'mayyabhakto janaH sarva' iti kupyena vA punH||20|| sAdhaka puruSa 'mere saba loga bhakta haiM ' aisA jAnakara kabhI pramudita nahIM hotA aura 'merA koI bhakta nahIM' aisA jAnakara kupita bhI nahIM hotA hai| * gItA meM dhyAna, yogAbhyAsa kI vidhi isa prakAra varNita hai- yogI yuJjIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA nirAzIraparigrahaH // zucau deze pratiSThApya sthiramAsanamAtmanaH / nAtyucchritaM nAtinIcaM cailaajinkushottrm|| tatraikAgraM manaH kRtvA ytcittendriykriyH| upavizyAsane yaJjyAdyogamAtmavizuddhaye // samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthirH| samprekSya nAsikAgraM svaM dishshcaanvlokyn| prazAntAtmA vigatabhIbrahmacArivrate sthitH| manaH saMyamya maccito yukta AsIta matparaH // yuJjanevaM sadAtmAnaM yogI niyatamAnasaH / zAntiM nirvANaparamAM matsaMsthAmadhigacchati // (gItA 6, 10-15) isI prakAra yogI hone kI pAtratA batAte hue kahA gayA hai-nAtyazratastu yogo'sti na caikaantmnshrtH| na cAtisvaprazIlasya jAgrato naiva caarjun| yuktAhAravihArasya yuktaceSTasya karmasu / yuktasvaprAvabodhasya yogo bhavati duHkhhaa|| yadA viniyataM cittmaatmnyevaavtisstthte| niHspRhaH sarvakAmebhyo yukta ityucyate tadA // yathA dIpo nirvAtastho neGgate sopamA smRtA / yogino yatacittasya yuJjato yogamAtmanaH / yatroparamate cittaM niruddhaM yogsevyaa| yatra caivAtmanAtmAnaM pazyannAtmani tuSyati // sukhamAtyantikaM yttdbuddhigraahymtiindriym| vetti yatra na caivAyaM sthitazcalati tattvataH // yaM labdhvA cAparaM lAbhaM manyate nAdhikaM ttH| yasminsthito na duHkhena guruNApi vicaalyte| taM vidyAhukhasaMyogaviyogaM yogsjnyitm|| (tatraiva 6, 16-23)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ -- 266 : vivekavilAsa . jisa antazcittaM na cecchuddhaM bahiH zauce na shaucbhaak| supakkamapi nimbasya phalaM bIje kaTu sphuttm||21|| yadi hRdaya antara se svaccha nahIM ho to kevala UparI zuddhatA kisa kArya kI hai, kyoMki pakA hue nIma ke phala kA bIja bhI kaTu hI hotA hai| ... yasyAtmamanasobhinnarucyomaitrI vivrtte| yogavidhaiH samaM mitraistasyecchA kautukasya kaa||22|| jisa vyakti kI nyArI-nyArI ruciyoM vAlI AtmA va mana ke sAtha maitrI ho, usa sAdhaka ko yoga meM bAdhaka banane vAle mitroM ke sAtha kautuka karane kI abhilASA kahA~ se hotI hai? yogIjanAH kAlena bhakSyate - kAlena bhakSyate sarvaMsa kenApi na bhkssyte| . abhakSyabhakSako yogI yenAsAvapi bhkssyte||23|| kAla hI samasta vastuoM kA bhakSaNa karatA hai parantu kAla kA koI bhakSaNa krtaa| yogI to usa kAla kA bhI bhakSaNa karate haiM, isalie ve (yogI) abhakSa vastu ke bhakSaka kahe jAte haiN| yA zakyate na kenApi pAtuM kila praaklaa| yastAM pibatyavizrAntaM sa evaapeypaaykH||24|| jisakA koI pAna nahIM kara sakate, aisI parAkalA (brahmAmRta, khecarI Adi mudrAoM ke siddha hone para kapAla kuhara se niHsrata hone vAle amRta) ko yogI hamezA pIte haiM, isalie yogI apeya vastu pIne vAle kahe gae haiN| . agamyaM paramaM sthAnaM yatra gantuM na paaryte| . tatrApi lAghavAdgacchannagamyagamo mtH||25|| jahA~ koI pahu~ca nahIM sakatA, aise paramapada rUpa agamya sthAna ko yogI turanta cale jAte haiM, isa artha meM ve agamyagAmI kahalAte haiN| brahmAtmA tadvicArI yo brahmacArI sa ucyte| amaithunaH punaH sthUlastAhak SaNDho'pi ydbhvet||26|| AtmA brahma kahalAtA hai aura brahma kA vicAra karane vAlA hI saccA brahmacArI kahA jAtA hai parantu kAma-bhoga ko varjita karane vAlA manuSya mAtra sthUla brahmacArI .------------------- * yAjJavalkya kA mata hai ki sabhI kAloM meM, sabhI avasthAoM meM aura sabhI sthAnoM meM manasA-vAcAkarmaNA bhogAdi vRttiyoM se sarvathA dUra rahane meM sahAyatA karanA hI brahmacarya vrata kA lakSya hai-karmaNA manasA vAcA sarvAvasthAsu srvdaa| sarvatra maithunatyAgo brahmacarya prcksste|| (yAjJavalkyasmRti)
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ kahA jAtA hai kyoMki aise guNa to napuMsaka meM bhI hote haiM / anekAkAratAM dhatte prANI karmavazaM gataH / karmamuktastu no dhatte tamekAkAramAdizet // 27 // yaha sanAtana satya hai ki jIva karma ke prabhAva se hI aneka AkAra dhAraNa karatA hai magara mukta huA jIva aisA nahIM krtaa| ataeva usa mukta jIva ko 'ekAkAra' kahanA caahie| maitrIbhAvalakSaNaM 5 duHkhI kimapi ko'pyatra pApaM ko'pi karoti kim / muktirbhavatu vizvasya matimaitrIti kathyate // 28 // aisI mati ko 'maitrI bhAvanA' kahA jAtA hai jisameM yaha vicAra kiyA jAtA hai ki 'isa jagat meM koI bhI jIva dukhI kyoM hai; koI bhI jIva pApa kyoM karate haiM aura sampUrNa jagat ko mokSaprApti ho to acchA hai|' pramodabhAvalakSaNaM atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsa : : 267 doSanirmuktavRttAnAM dharmasarvasvadarzinAm / yo'nurAgo guNeSUccaiH sa pramodaH prakIrtitaH // 29 // nirdoSa AcaraNa karane vAle aura dharma ke sarva svarUpa ke jJAtA satpuruSoM koM jisa guNa para rAga ho vaha 'pramoda bhAvanA' kahalAtI hai| karuNAbhAvalakSaNaM. bhItArttadInalIneSu jIvitArthiSu vAJchitam / zaktyA yatpUryate nityaM karuNA sAtra vizrutA // 30 // bhayabhIta, rogI, dIna aura lIna, jIvanArthI janoMkI icchAoM ko yathAzakti pUrNa karanA 'karuNA bhAvanA' hai, aisA zAstra prasiddha hai / madhyasthabhAvalakSaNaM - mohAtpradviSatAM dharmaM nirbhayaM kurvatAmagham / svAdhinAM ca yopekSA mAdhyasthyaM tadudIritam // 31 // * moha ke kAraNa dharma ke dveSI, niDara hokara pApa karane vAle aura apane mukha apanI hI prazaMsA karane vAle logoM kI upekSA karanI cAhie arthAt unakI ora / dhyAna nahIM cAhie - aisI 'madhyasth bhAvanA' kahI jAtI hai| bahirAtmAntarAtmAzcAha - vibhavazca zarIraM ca bahirAtmA nigadyate / tadadhiSThAyako jIvastvantarAtmA sakarmakaH // 32 //
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 268 : vivekavilAsa vaibhava aura zarIra 'bahirAtmA' kahalAtI hai aura zarIra kA adhiSThAyaka jIva 'antarAtmA' hai / yaha jIva hI karma se bandhA huA hai| paramAtmaparibhASAha ---- nirAtaGko nirAkAGkSo nirvikalpo niraJjanaH / paramAtmAkSayo'tyakSo jJeyo'nantaguNo'vyayaH // 33 // bhaya, AkAMkSA, vikalpa aura karma kA Alepana - jisakI ye cAra cIjeM calI gaIM; jisake ananta guNa ho tathA jisakA kSaya nahIM ho, vaha 'paramAtmA' kahalAtA hai| yathA lohaM suvarNatvaM prApnotyauSadhayogataH / AtmadhyAnAttathaivAtmA paramAtmatvamazrute // 34 // jisa prakAra (prAcIna kAla meM dhAtuvAda kI mAnyatA rahI hai) auSadhIya yoga se lohe kA sonA ho jAtA hai, vaise hI paramAtmA ke dhyAna se jIvAtmA svayaM paramAtmA ho jAtA hai / adhyAtmavarjitairdhyAnaiH zAstrasthaiH phalamasti na / bhavennahi phalaistRptiH pAnIyapratibimbitaiH // 35 // Atma vicAra ke abhAva meM kevala zAstra meM varNita dhyAna se kucha bhI phala nahIM milatA hai, jisa prakAra ki jala meM pratibimbita per3a ke phala kabhI tRpti nahIM dete| caturvidhadhyAnamAha - rUpasthaM ca padasthaM ca piNDasthaM rUpavarjitam / dhyAnaM caturvidhaM proktaM saMsArArNavatArakam // 36 // dhyAna cAra prakAra kA kahA gayA hai- 1. rUpastha, 2. padastha, 3. piNDastha aura 4. ruupaatiit| ina cAra prakAra kA dhyAna saMsAra-samudra se pAra utArane vAlA kahA hai| pazyati prathamaM rUpaM stauti dhyeyaM tataH padaiH / tanmayaH syAttataH piNDe rUpAtItaH kramAdbhavet // 38 // sAdhaka pahale dhyeya vastu kA svarUpa dekhatA hai, phira pada se usakI stavanA karatA hai, tadoparAnta piNDa meM tanmaya hotA hai aura phira kramazaH rUpAtIta hotA hai| yathAvasthitamAlambya rUpaM trijagadIzituH / kriyate yanmudA dhyAnaM tadrUpasthaM nigadyate // 38 // trilokezvara (tIrthaGkaradeva ) kA jaisA rUpa hai, usI kA Alambana lekara harSapUrvaka dhyAnastha honA 'rUpastha' kahalAtA hai| vidyAyAM yadi vA mantre gurudevastusAvapi / padasthaM kathyate dhyAnaM pavitrAnyastutAvapi // 39 //
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsa: : 269 vidyA meM, mantra, guru evaM deva kI stuti meM aura anya kisI bhI pavitra vastu kI stuti meM lIna honA 'padastha' dhyAna kahalAtA hai| varNakrame mantrAkSaradhyAnaphalocyate stambhe suvarNavarNAni vazye raktAni tAni ca / kSobhe vidrumavarNAni kRSNavarNAni mAraNe // 40 // dveSaNe dhUmravarNAni zIzavarNAni zAntike / AkarSe'ruNavarNAni smarenmantrAkSarANi tu // 41 // yadi sAdhaka ko stambhana karanA ho to svarNa jaise pIta varNa; vazIkaraNa karanA ho to lAla; kisI ko kSobha dilAnA ho to vidruma; mAraNa kA prayojana kAle, vidveSaNa karanA ho to dhUmra, zAnti kA prayojana ho to candra sama zveta- dUdhiyA aura AkarSaNa kriyA karanI ho to lAla mantrAkSara ko cintavana karanA caahie| yatkiJcana zarIrasthaM dhyAyate devatAdikam / " manmayIbhAvazuddhaM tat piNDasthaM dhyAnamucyate // 42 // pUrI taraha tammaya bhAva se zuddha aisA dhyAna jo zarIra meM devatA Adi para kendrita ho, 'piNDastha' dhyAna kahalAtA hai| ApUrya vAmamArgeNa zarIraM prANavAyunA / tenaiva recayitvA ca nayedbrahmapadaM manaH // 43 // bAyIM ora se yadi prANavAyu ko khIMcA ho to punaH usI ora se vAyu kA recana, niSkAsa kare aura isa vidhi se prazAnta mana ko brahmapada para le jAne kA abhyAsa karanA cAhie / abhyAsAdrecakAdInAM vinApIha svayaM marut / sthirIbhavenmanaH sthairyAdyuktirnoktA tataH pRthak // 44 // yadi mana kI sthiratA ho to recakAdi ke abhyAsa ke binA hI vAyu svayaM sthira hotA hai / ataeva vAyu sthira karane kI yuktiM pRthak se nahIM kahI gii|" caJcala hi manaH * - nATyazAstra meM rasoM ke lie raGgoM ke prayoga kA nirdeza AyA hai| zyAma raGga zRGgArarasa ke lie, zvetahAsya, kapota- karuNa, rakta-raudra, gaura-vIra, kRSNa bhayAnaka, nIla- vIbhatsa aura pIta raGga adbhuta rasa ke lie upayogI kahA gayA hai| (bhAratIya lokamAdhyama pRSTha 67 ) ** haThayoga meM sAmAnyatayA ATha kumbhaka prANAyAma batAe gae haiM- sUryabhedana, ujjayi, sItkArI, zItalI, bhastrikA, bhrAmarI, mUrcchA aura plaavnii| liGgapurANa meM AyA hai ki prANAyAma meM pUrakarecaka sahita sagarbha, agarbha arthAt kevala sajapa, vijapa, ibha athavA gaja, zarabha, durAdharSa, kesarI, gRhIta aura damyamAna apanI sthiti ke anusAra hotA hai| usI prakAra se vAyu asvastha hotA hai, to yogiyoM ko bhI yaha durAdharSa ho jAtA hai| nyAya ke anusAra jaba yaha sevyamAna kiyA jAtA hai, taba vaha svasyatA ko prApta hai / jaise durmada mRgarAja, nAga athavA zarabha ko rItipUrvaka hI apane vaza meM kiyA
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 : vivekavilAsa nimeSArdhArdhamAtreNa bhuvaneSu bhramatyaho / manazcaJcalasadbhAvaM yuktyA bhavati nizcalam // 45 // caJcala svabhAva kA mana Adhe nimeSa meM tInoM loka meM bhramaNa kA sAmarthya rakhatA hai tathApi vaha yukti (abhyAsa aura vairAgyaM) se sthira ho jAtA hai, yaha Azcarya hI hai| lIyate yatra kutrApi svecchayA capalaM manaH / nirAbAdhaM tathaivAzu vyAlatulyaM hi vAlitam // 46 // caJcala mana nirbAdha ho to vyAla kI taraha, svaicchA se kahIM bhI ghusa sakatA hai aura yadi rokA jAe to usI taraha se kSobhita hotA hai| manazcakSuridaM yAvadajJAnatimirAvRtam / tattvaM na vIkSyate tAvadviSayeSveva muhyate // 47 // yaha mana rUpeNa netra jaba taka ajJAna rUpeNa andhakAra se lipaTA hai, taba taka tattva kA darzana nahIM karatA hai, vaha viSayoM ke jAla meM hI ulajhatA rahatA hai| janma mRtyurdhanaM dausthyaM sve sve kAle pravarttate / tadasmin kriyate hasta cetazcintA kathaM tvayA // 48 // janma, maraNa, dhana aura dAridrya - ye apane-apane avasara para sAtha dete calate haiM, ataeva he mana ! tU vyartha hI isa sambandha meM kyoM cintA karatA hai / yathA tiSThati niSkampo dIpo nirvAtavezmagaH / tathehApi pupAnnityaM kSINadhiH siddhavatsudhIH // 49 // jisa prakAra pavana rahita ghara meM dIpaka sthira rahatA hai, vaise hI paNDita mana kI samasta vAsanAoM kA laya kara isa jagat meM siddha kI taraha nirantara sthira rahate haiN| " . jAtA hai, usI taraha prANAyAma ke abhyAsa meM vidhipUrvaka hI vAyu ko svastha dazA meM lAyA jAtA hai| kiJcit kAla paryanta paramAdara ke sAtha yoga kA abhyAsa karane se isakA damana sambhava hotA hai aura phira samyagjJAna hone se yaha prANa vAyu svasthatA aura samatva ko prApta ho jAtI hai-- sagarbho'garbha ityuktaH sajapo vijapaH kramAt / ibho vA zarabho vApi durAdharSo'tha kesarI // gRhIto damyamAnastu yathAsvasthastu jaayte| tathA samoraNo'svastho durAdharSazca yoginAm // nyAyataH sevyamAnastu sa evaM svasthatAM brajet / yathaiva mRgarADnAgaH zarabho vApi durmadaH // kAlAntaravazAdyogAddamyate paramAdarAt / tathA paricayAtsvAsthyaM samatvaM cAdhigacchati // (liGga. pUrva. 8, 51-54) gItA meM bhI kahA hai-... na pazyAmi caJcalatvAtsthitiM sthirAm / caJcalaM hi manaH kRSNa pramAthi blvddRddhm| tasyAhaM nigrahaM manye vAyoriva suduSkaram // asaMzayaM mahAbAho mano durnigrahaM calam / abhyAsena tu kaunteya vairAgyeNa ca gRhyate // asaMyatAtmanA yogo duSprApa iti me matiH / vazyAtmanA tu yatatA zakyo'vAptumupAyataH // ( 6, 33-36 ) **gItA meM bhI AyA hai-- yathA dIpo nivAtastho neGgate sopamA smRtA / yogino yatacittasya yuJjato yogamAtmanaH // (gItA. 6, 19 )
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ vikalpavirahAdAtmajyotirunmeSavadbhavet / taraGgavigamAddUraM sphuTaratna ivAmbudhiH // 50 // jisa prakAra uchalatI urmiyoM ke Thahara jAne para sAgara ke bhItara vidyamAna ratnAdi dikhAI de sakate haiM, vaise hI vikalpa kA sarvathA abhAva ho jAne para caitanya jyoti prakaTa hotI hai / viSayeSu na yuJjIta tebhyo nApi nivArayet / indriyANi manaH sAmyAcchAmyanti svayameva hi // 51 // indriyoM ko viSayoM meM kabhI jor3e bhI nahIM aura roke bhI nahIM, kyoMki mana meM yadi sAmya huA to indriyoM kI dauDa - bhAga svataH zAnta ho jAtI hai / indriyANi nijArtheSu gacchantyeva svabhAvataH / svAnte rAga virAgo vA nivAryastatra dhImatA // 52 // atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsa: : 271 indriyA~ svAbhAvika rUpa se hI apane-apane viSaya meM vicaraNa karatI haiM kintu vivekI puruSa ko viSaya ke sambandha se mana meM rAga-dveSa nahIM rakhanA cAhie / yAtu nAmendriyagrAmaH svAntAdiSTo yatastataH / na vAlanIyaH paJcAsya sannibho vAlito bhavet // 53 // * sAdhaka ke mana ke adhikAra meM rahA huA indriyoM kA samUha apanI icchAnusAra cAhe jisa viSaya meM jAe, use nahIM rokanA caahie| kyoMki yadi haThAt rokA jAe to siMha kI bhA~ti kSobha pAtA hai| rUpAtIta dhyAnamAha nirlepasya nirUpasya siddhasya paramAtmanaH / cidAnandamayasya syAddhyAnaM rUpavivarjitam // 54 // karma lepa rahita, nirAkAra aura cidAnandamaya aise siddha paramAtmA kA dhyAna karanA 'rUpAtIta' dhyAna kahalAtA hai| svarNAdibimbaniSpatau kRte nirmadane'ntarA / . jyotiHpUrNe ca saMsthAna rUpAtItasya kalpanA // 55 // svarNAdi kA bimba - svarUpa banAyA ho, usake dvAra kA antara nikAla DAlA ho aura bimba kA sthAna jyotipUrNa hai - aise svarUpa meM rUpAtIta kI kalpanA hotI hai| tattvamAha - yadRzyeta na tattattvaM yattattvaM tanna dRzyate / dehAtmAntardvayormadhyabhAvastattvaM vidhIyate // 56 // jo dikhAI detA hai vaha tattva nahIM aura jo tattva hai vaha dIkhatA nhiiN| zarIra
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 : vivekavilAsa aura AtmA ina donoM kA madhyastha bhAva hI tattva kahalAtA hai| kSetrakSetrajJavarNanaM - - alakSyaH pnycbhistaavdindriyainikttairpi| . sa tu lakSayate tAni kSetrajJo'lakSya itysau|| 57 // . nikaTastha indriyA~ bhI AtmA ko nahIM dekha paatiiN| paramAtmA indriyoM ko dekhatA hai| ataeva AtmA kSetrajJa va alakSa (jo dIkhatA nahIM) kahalAtA hai| ... AgataM bIjamanyasya kSetre'nyasya nidhiiyte| citraM kSetrajJa evAtra prarohati yadA tdaa||58|| anya kSetra kA ugAyA gayA bIja kisI anya kSetra meM boyA jAtA hai aura usa kSetra meM kSetrajJa (kSetra kA jAnakAra, AtmA) UgatA hai, yaha bahuta AzcaryakArI hai| paramANuratisvalpaH khamativyApakaM kil| tau jitau yena mahAtmyAnnamastasmai praatmne|59|| ati hI sUkSma paramANu aura sarvavyApI AkAza- ina donoM vastuoM ko apane mAhAtmya se vijaya vAle paramAtmA ko namaskAra hai| Atmadravye samIpasthe yo'prdrvysmmukhH| bhrAntyA vilokayatyajJaH kstsmaadvaalisho'prH||60|| jo anajAna jIva AtmarUpa dravya ke apane pAsa hote hue bhI anya dravya (dhana) kI ora bhrAntipUrvaka dekhatA hai, usake jaisA anya kauna mUrkha hogA? paramAtmAgastyasmRtyA citraM sNsaarsaagrH| asaMzayaM bhavatyeva prANinanAM culukopmH||61|| jo bhavya jIva haiM, unake lie paramAtmA rUpa agastya RSi ke smaraNa se yaha saMsArarUpa sAgara nizcaya hI cullUvat ho jAtA hai, nizcaya hI yaha bar3A Azcarya hai| saMsAramokSazcAha - AtmAnameva saMsAramAhuH krmaabhivessttitm| tameva karmanirmuktaM sAkSAnmokSaM manasvinaH / / 62 // * gItA meM bhI kSetra-kSetrajJa kA varNana huA hai| **yaha prasiddha hai ki agastya muni ke lie samudra eka cullU jitanA ho gayA thaa| varAhamihira ne kahA hai ki agastya ne sUrya-patha ko rokane lie bar3hate vindhyAcala ko roka diyA, muniyoM kA udara vidIrNa karane vAle, devatAoM ke zatru vAtApI rAkSasa ko pacA liyA va samudra kA pAna kara liyAbhAnorvartmavighAtavRddhazikharo vindhyAcala: stambhito vAtApirmunikukSibhit surasipujIrNazca yenAsuraH / pItazcAmbunidhistapombunidhinA yAmyA ca digbhUSitA tasyAgastyamuneH payodhutikRtazcAraH smaasaadym|| (bRhatsaMhitA 12, 1 evaM samAsaMhitokta zloka, bhaTTotpalIyavivRti meM uddhRt)|
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsaH : 273 jJAnI puruSa karma se pariveSTita jIva ko hI saMsAra kahate haiM jabaki karma se rahita jIva ko sAkSAt mokSa kahate haiN| ayamAtmaiva niHkarmA kevljnyaanbhaaskrH| lokAlokaM yadA vetti procyate sarvagastadA / / 63 // yaha jIva hI karma se rahita hokara aura kevala jJAna se sUryavat hokara ihaloka-paraloka ko jaba jAna letA hai taba vaha 'sarvagAmI' kahalAtA hai| zubhAzubhaiH parikSINaiH karmabhiH kevalo ydaa| ekAkI jAyate zUnyaH sa evAtmA prakIrtita // 64 // jIva apane zubhAzubha karmoM ke ati hI kSINa hone para jaba kevala ekAkI hotA hai taba vaha 'zUnya' kahalAtA hai| atha AtmadhyAnamAha liGgatrayavinirmuktaM siddhamekaM nirnyjnm| nirAzrayaM nirAhAramAtmAnaM cintyedbudhH| 65 // sujJa puruSa ko strI-puruSa-napuMsaka ina tInoM liGgoM se rahita, siddha, ekAtma, niraJjana, nirAzraya, nirAhAra-aise AtmA kA dhyAna karanA caahie| jitendriyatvamArogyaM gaatrlaaghvmaardve| mnovcnvtkaayprsttishcetnodyH| 66 // bubhukssaamtsraannggmaanmaayaabhykrudhaam| nidrAlobhAdikAnAM ca nAzaH syaadaatmcintnaat||67|| AtmA kA dhyAna karane se indriyA~ vazIbhUta hotI haiM; zarIra Arogya, halkA hotA hai; komalatA utpanna hotI hai; mana, vacana aura kAyA prasanna hotI hai; cetanA kA udaya hotA hai aura kSudhA, matsara-kAma-vikAra, ahaGkAra, kapaTa, bhaya, krodha, nidrA aura lobha ityAdi vikAroM kA vinAza hotA hai| AtmasthasthitiM - layastho dRzyate'bhyAsAjAgarUko'pi nishclH| prasupta iva sAnando drshnaatprmaatmnH| 68 // abhyAsa se dhyAnastha huA aura paramAtma-darzana se Anandita jIva jAgRta ho to bhI zayita kI bhA~ti hI nizcala rUpa meM dikhAI detA hai| manovacanakAyanAmArambho naiva srvthaa| kartavyo nishclairbhaavymaudaasiinypraaynnaiH| 69 // vivekI puruSoM ko mana, vacana aura kAyA se sarvathA saba ArambhoM kA varjana
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 : vivekavilAsa karanA cAhie aura sarvatra udAsInatA rakhakara nizcala rahanA caahie| puNyArthamapi nArambhaM kuryaanmuktipraaynnH| puNyapApakSayAnmuktiH syAdataH smtaaprH| 70 // mukti ke lie prayatna karane vAle puruSa ko puNya ke lie bhI Arambha nahIM karanA caahie| kAraNa yaha hai ki puNya aura pApa samUla naSTa ho tabhI mukti sambhava hai| ataeva donoM meM samatA rakhanA zreyaskara hai| saMsAre yAni saukhyAni tAni sarvANi ytpunH| na kiJcidiva dRzyante tdaudaasiinymaashryet||1|| isa saMsAra meM jo kucha sukha hai, vaha nahIM jaisA dikhAI detA hai| ataeva jIva ko udAsInatA hI aGgIkAra karanI caahie| vedA yajJAzca zAstraNi tapastIrthAni sNymH| samatAyAstulAM naiva yAnti sarve'pi melitAH // 72 // yadi veda, yajJa, zAstra, tapasyA, saMyama- ina saba ko ekatrita kareM to bhI ve saba samatA kI barAbarI nahIM kara sakate haiN| ekavarNaM yathA dugdhaM bahuvarNAsu dhenussu| tathA dharmasya vaicitryaM tattvamekaM paraM punH||73|| jisa prakAra nAnA varNoM kI gAyoM kA dUdha eka hI varNa kA hotA hai, vaise hI dharma ke bAhya svarUpa alaga-alaga dikhAI dete haiM kintu una saba meM paramatattva to eka hI jAnanA caahie| adhunA zaGkA - AtmAnaM manyate naikazcArvAkastasya vaagiym| jatunIrandhite bhANDe kSiptazcoro mRto'tha sH||74|| nirjagAma kathaM tasya jIvaH pravivizuH katham / apare kRmirUpAzca nizchidre tatra vstuni||75|| (yaha zaGkA hai) eka cArvAk (nAstika) mAtra jIva ko nahIM maantaa| usakA mata hai ki 'mukhAdi chidroM para lAkha caspAkara sudRr3ha, banda kI huI koThI meM cora ko rakhA thA, vaha mara gayA to usa chidra rahita koThI meM se usakA jIva bAhara kaise nikalA? isake atirikta usake zarIra meM kRmirUpa jIva par3a gae the, ve kisa taraha bhItara gae? uttaram - tathaiva mudrite bhANDe kSiptaH zaGkhayuto nrH| zaGkhAttadvAditAnnAdo niSkAmati kathaM bhiH||76|| .
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsa: : 275 (ukta zaGkA kA uttara) jaise koThI meM cora rakhA thA, usake bajAe hue zaGkha kA nAda bAhara kisa taraha nikalA ? agnirmUrtaH kathaM ghmAte lohagole vizatyaho / amUrtasyAtmanastatkiM vihanyetAM gamAgamau // 77 // yaha bhI Azcarya hai ki tape hue loha ke gole meM sAkAra agni kisa taraha praveza karatI hai ? aise hI sAkAra vastu kA praveza-nirgamana hotA hai to phira nirAkAra jIva hai to vaha kyoM nahIM dikhAI detA ? punarapi zaGkA - dasyoranyasya kAye ca zatazaH zakalIkRte / na dRSTaH kvacidapyAtmA so'sti cetki na dRzyate // 78 // (puna: zaGkA hai) eka taskara ke saikar3oM Tukar3e kara DAle, to bhI jIva dikhAI nahIM detA, yadi jIva hai to vaha dikhAI kyoM nahIM detA ? uttaram - khaNDite'pyaraNeH kASThe mUrtI vahnirvasannapiH / na dRSTo dRzyate kiM vA jIvo mUrtivivarjitaH // 79 // (ukta zaGkA kA uttara) araNi ke vRkSa ke kASTa ke Tukar3e kIjiye to bhI usake bhItara vidyamAna sAkAra agri nahIM dIkhatI / phira, zarIra meM rahA huA nirAkAra jIva kaise dikhAI degA / anya zaGkA jIvannanyatarazcorastolito mArito'thaca | zvAsarodhena kiM tasya tolane na ghanonatA // 80 // (anya zaGkA hai) eka jIvita cora kA vajana kiyA aura usako zvAsa rokakara mArane ke bAda punaH taulA kintu usakA bhAra kama-jyAdA kyoM nahIM huA ? uttaram dRteH pUrNasya vAtena riktasyApi ca tolane / tulA samA tathAGgasya sAtmano'nAtmano'pi ca // 81 // (isakA uttara hai) pAnI kI mazaka vAyu se bharI huI ho yA khAlI ho use taulie, taula meM eka-sI hogii| vaise hI zarIra jIva ho yA na ho to bhI taula meM eka sA hI hogA / anya zaGkA -
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 : vivekavilAsa jalapiSTAdiyogasya madyasya madazaktivat / acetanebhyezcaitanyaM bhUtebhyastadvadeva hi // 82 // (eka aura zaGkA hai) jisa prakAra jala, ATA Adi vastu Adi ke mizraNa se madya meM mAdaka zakti AtI hai, vaise hI acetana paJca mahAbhUtoM kA mizraNa hone se caitanya utpanna hotA hai ? uttaram - zaktirnavidyate yeSAM bhinnabhinnasthitispRzAm / samudAye'pi na teSAM zaktirbhIruSu zauryavat // 83 // (isakA uttara hai) vastue~ alaga-alaga hone para bhI yadi unameM zakti nahIM, vaha zakti unhIM vastuoM ke samudAya meM hotI hI nahIM hai| jisa prakAra nyAre-nyAre rahane vAle Darapoka logoM meM zaurya nahIM pAyA jAtA, vaise hI unake samudAya meM bhI zaurya nahIM hotA hai| pratyakSaikapramANasya nAstikasya na gocaraH / AtmA jJeyo'numAnAdyairvAyuH kampaiH paTairiva // 74 // eka pratyakSa pramANa ko hI svIkArane vAle nAstika ko jIva kA bodha nahIM hotA hai kyoMki jaise hilane vAle vastra para se vAyu kI kalpanA kI jA sakatI hai, vaise hI jIva bhI anumAna bhI karanA caahie| aGkuraH sundare bIje sUryakAnte ca pAvakaH / salilaM candrakAnte ca yuktyAtmAGge'pi sAdhyate // 85 // jisa prakAra sundara bIja meM aGkura, sUryakAntamaNi meM agni aura candrakAntamaNi kahA gayA hai aura yukti se siddha bhI kiyA jAtA hai vaise hI zarIra meM jIvAtmA hai jise bhI yukti se hI siddha kiyA jAtA hai| pratyakSeNa pramANena lakSyate na janairyadi / tannAstika tavAGge kiM nAsti buddhiH kurUttaram // 86 // yadi tuma yaha kahate ho ki 'logoM ko pratyakSa pramANa se jIva kA bodha nahI hotA to hama pUchate haiM ki 'he nAstika! tere zarIra meM buddhi hai ki nahIM batAo ?' apratyAkSA tavAmbA ceddUradezAntaraM gatA / jIvantyapi mRtA hanta nAsti nAstika sA katham // 87 // he nAstika ! dUra dezAntara meM gamana kara cukI tumhArI mahatArI nahIM dIkhatI hai to kyA tumhAre mata se vaha jIvita hote hue bhI mRtyu ko prApta ho gaI ? tilakASThapayaH puSpeSvAsate kramazo yathA / tailAnighRtasaurabhyANyevamAtmApi vigrahe // 88 //
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha dhyAnasvarUpanirUpaNaM nAmAkhyaM ekAdazollAsaH : 277 jisa prakAra tila meM tela, kASTha meM agni, dUdha meM ghRta aura phala meM sugandha pAI jAtI hai. vaise hI deha meM jIvAtmA vidyamAna hotA hai| jIvasyalakSaNaM astyeva niyato jIvo lakSaNairjJAyate punH| snyjaavijnyaancaitnycittprbhRtibhirmshm||89|| niyamataH pratyeka jIvita zarIra meM jIva hai hii| vaha saMjJA, vijJAna, caitanya, citta ityAdi lakSaNoM se jJAta hotA hai|. payaH pAna zizobhItiH saGkocinyAM ca maithunm| azoke'rthagraho bilve jIve sjnyaactussttym||10|| zizu meM dUdha ko cUsane kI, saGkocinI; vanaspati meM bhaya (lAjavantI kI taraha); azoka vRkSa meM (dohadAdi kAraNa se) maithuna aura bilva vRkSa meM (varSabhara sAra saMgraha se) dhana saMgraha kI pravRtti kI bhA~ti jIva meM bhI cAra saMjJAe~ jAnanI caahie| indriyApekSayA prAyaH stokamastokameva c| carAcareSu jIveSu caitanyamapi nishcitm||91|| sthAvara, jaGgama jIvoM meM indriyoM kI apekSA se thor3A athavA adhika caitanya prAyaH nizcaya hai hii| * granthakAra kA yaha nirdeza vanaspati meM jIva kI avadhAraNA kI dRSTi se bahuta mahatvapUrNa hai| jaina mata meM yaha avadhAraNA sudRr3hatA ke sAtha prakaTa kI gaI hai| isane Adhunika jJAna-vijJAna ke sAmane eka Adarza anusandhAna dRSTi ko bhI pradarzita kiyA hai| Aja kA jIvavijJAna, vanaspati vijJAna paudhoM aura pAdapoM meM jisa zvasana, janana, parivartana, parivardhana, mukulana, pallavana, navIkaraNa, poSaNa aura roga nirAkaraNa kI bAta karatA hai, vaha samagra sampratyaya vRkSAyurveda meM sArata: nihita hai| bhAratIya granthoM ke bhuvanakoza aura sRSTi utpatti sambandhI prakaraNoM meM vRkSotpatti ko 'mukhyasRSTi' (mukhya sarga) kahA gayA hai jisakA artha prArambhika caitanya liyA jA sakatA hai- sarvatastamasA caiva bIjakumbhalatA vRtH| bahirantazcAprakAzastathA ni:sajJa eva c|| yasmAt teSAM kRtAbuddhirdukhAni karaNAni c| tastAt te saMvRtAtmAno nagA mukhyA prakIrtitA / / (brahmANDapurANa 1, 5, 33-34) 'viSNupurANa' meM kahA gayA hai ki udbhid (sthAvara) pA~ca bhAgoM meM vibhakta hai aura apratibodhavAna hai, arthAt per3oM ko svayaM ke viSaya meM jAnakArI nahIM hai| zabdAdi bAhya viSayoM ke sAtha hI sukha, Ananda Adi bhItarI viSayoM meM bhI yaha prANI jJAna vihIna hai| (viSNupurANa 1, 5, 6-7) mahAbhArata meM bhI kahA gayA hai ki vRkSa jIva hai tathA usakA prAdurbhAva Akasmika hotA hai-bhitvA tu pRthivI yAni jAyante kAlaparyayAt udbhijjAni ca tAnyAhurbhUtAni dvijsttmaa| isakA bodha zAGkarabhASya meM hai jahAM vRkSoM ko bhUmi se utpanna udbhidya kahA gayA hai- bhUmiM udbhidya jAyate vRkssaadikm| (zAGkarabhASya ratnaprabhA 3, 2, 21) vRkSoM meM jIvana kI dhAraNA yahIM nahIM rahI, Age bar3hI aura vibhinna prakAra se vRkSoM meM jIvana ke akATya tarka prastuta kie ge| yaha bhI kahA gayA ki per3a kahane ko sthira lagate haiM kintu ve caliSNu hote hai, ve nirantara gatizIla hote haiN| udayanAcArya ne vRkSoM ko 'atimanda antasaMjJa' kahA aura spaSTa kiyA ki mAnava, prANiyoM kI taraha hI vRkSa meM gati, jIvana, karma hotA hai| (kiraNAvalI pRSTha 57)
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 : vivekavilAsa antarAyatruTerjJAnaM kiyatvApi prvrtte| matizrutaprabhRtikaM nirmalaM kevlaavdhi|| 92 // 1. mati, 2. zruta, 3. avadhi, 4. manaHparyava aura 5. kevala- ina pA~ca nirmala jJAnoM meM se kucha jJAna kaI bAra kisI jJAnAntarAya ke TUTane se hotA hai| trikAlaviSayavyakti cintaasntaandhaarkm| nAnAvikalpasaGkalpa rUpaM cittaM pravartate // 1 // citta hI bhUta-bhaviSya-vartamAna ina tInoM kAloM, santAnAdi kI cintA ko dhAraNa karane vAlA aura nAnAvidha saGkalpa-vikalpa rUpa hotA hai| nAstikasyApi nAstyeva prasaraH prshnkrmnni| nAstikatvAbhimAnastu kevalaM blvttrH||94|| vaise nAstika ko isa sambandha meM prazna karane kA avakAza nahIM hI hai kintu use kevala nAstikatva kA ahaGkAra uttarottaraM balavAna hotA hai| upasaMharannAha - dhyAturna prabhavanti duHkhaviSamavyAdhyAdayaH siddhiH pANitale sthiteva purataH zreyAMsi srvaannypi| truTyante ca mRNAlanAlamiva vA marmANi duSkarmaNAM tena dhyAnasamaM na kiJcana jane krtvymstydbhutm||95|| dhyAna karane vAle manuSya para duHkha, viSama vyAdhi aura mana ke vikAra apanA jora nahIM calA sakate; siddhiyA~ unake hastAmalakavat hotI hai; samasta kalyANa unake sammukha cAkara ke samAna hote haiM aura anucita karma ke marma kamalatantu kI taraha sahaja meM bhagna ho jAte haiN| ataeva jagat meM dhyAna jaisA AzcaryakAraka koI bhI kartavya nahIM hai| iti zrIjinadattasUri viracite vivekavilAse dhyAnasvarUpanirUpaNaM naamaikaadshollaasH||11|| isa prakAra zrIjinadattasUri viracita 'viveka vilAsa' meM dhyAna svarUpa nirUpaNa saMjJaka gyArahavA~ ullAsa pUrNa huaa|
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paramapadanirUpaNaM nAmAkhyaM dvAdazollAsaH // 12 // adhunA kAlAdivicAramAha -- duHsvapraiH prakRtityAgairdurnimittaizca durgrahaiH / haMsapracArAnyatvaizca jJeyo mRtyuH samIpagaH // 1 // bure svapna dekhakara, apanI prakRti ke acAnaka badalane se, bure nimitta se, bure graha se aura haMsacAra (svara saJcAra) ke parivartana se Asanna mRtyu kA lakSaNa jAnanA cAhie / antyakAla kartavya - prAyazcitaM vratoccAraM saMnyAsaM jantumocanam / gurudevasmRtiM mRtya spRhayanti vivekinaH // 2 // 1 vivekI puruSa mRtya ke samIpa Ane para prAyazcita (AlocanA ), vratAcAra, saMnyAsa, jIvamocana, aura deva - guru kA smaraNa - ina bAtoM kI pAlanA avazya karate haiM anArttaH zAntimAn mRtyau na tiryaG nApi nArakaH / dharmadhyAnI surA martyo'nazanI tvamarazveraH // 3 // jo vyakti maraNa-samaya Artta dhyAna nahIM kare aura zAnti meM rahe, vaha manuSya tiryaJca yA narakagati meM nahIM jAtA; jo dharma dhyAna karatA hai aura anazana karatA vaha devatAoM kA svAmI hotA hai| taptasya tapasaH samyak paThitasya zrutasya ca / pAlitasya vratasyApi phalaM mRtyuH samAdhinA // 4 // aGgIkRta tapasyA, samyak prakAra se paThita zAstra aura acchI taraha se pAlita vrata- ina tInoM kA phala samAdhimaraNa hotA hai| ajaDenApi martavyaM jaDenApi hi sarvathA / avazyameva martavyaM kiM bibhyati vivekinaH // 5 //
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 : vivekavilAsa vidvAn ho athavA mUrkhamati, sabhI jIvoM kA maranA to nizcita hI hai| isalie vivekI puruSoM ko bhaya yA zoka kisalie karanA / satpuruSasvabhAvAha - ditsA svalpadhanasyAthAvaSTambhaH kaSTitasya ca / gatAyuSo'pi dhIratvaM svabhAvo'yaM mahAtmanAm // 6 // alpa dhana hone para bhI dAna karane kI icchA, duHkha Ane para mana kI sthiratA aura mRtyu samIpa Ane para bhI dhIratA rakhanA - ye satpuruSoM ye svabhAva hai / nAsti mRtyusamaM duHkhaM saMsAre'tra zarIriNAm / tata: kiMmapi tatkAryaM yenaitanna bhavetpunaH // 7 // jIvoM ko isa saMsAra meM maraNa ke samAna koI anya duHkha nahIM / ataeva jisase punaH maraNa na ho, aisA kucha-na-kucha kRtya avazya karanA caahie| punazcakrazocanIyaM - zubhaM sarva samAgacchacchlAghanIyaM punaH punaH / kriyAsamabhihAreNa maraNaM tu trpaakrm|| 8 // samasta zubha prasaGgoM kI punarAvRtti ho, yaha zlAghanIya hai kintu avirata jIva ko maraNa bArambAra hotA hai, yaha khedapUrNa hai| sarvavastuprabhAvajJaiH sampannakhilavastubhiH / AyuH pravardhanopAyo jinairnAjJApi tairapi // 9 // sarvavastu-prabhAvajJa, nikhila vastu-sampanna jinadeva kI jAnakArI meM bhI AyuSya bar3hAne kA upAya nahIM AyA, arthAt sarva sampanna bhI Ayu kI maryAdA kA ulaGghana nahIM krte| sarveSAM pUrvajAH sarve nRNAM tiSThantu dUrataH / ekaiko'pi sthirazcetsyAllokaH pUryeta tairapi // 10 // saba logoM ke samasta pUrvaja to dUra raheM kintu pratyeka vartamAna jIva bhI yadi jagat meM jIvita rahe (arthAt mare nahIM) to pUrNa loka unase bhara jAe / upasaMharannAha * AbAlyAtsukRtaiH svajanma sakalaM kRtvA kRtArthaM ciraM dharmadhyAnavidhAnalInamanaso mohavyapohodyatAH / kaTopaniSada meM AyA hai-- na jAyate mriyate vA vipazcinnAyaM kutazcinna babhUva kazcit / ajo nityaH zAzvato'yaM purANo na hanyate hanyamAne zarIre // (kaTha. 1, 2, 18 tulanIya gItA 2, 20)
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha paramapadanirUpaNaM nAmAkhyaM dvAdazollAsa: : 281 paryanta pratibhAvizeSavazato jJAtvA nijasyAyuSaH kAyatyAgamupAsate survRtinaH pUrvoktayA zikSayA // 11 // bAlyAvasthA se lekara cirakAla taka kie gae sukRta se apanA jIvana saphala karake dharma - dhyAna meM apanA mana lagAe rakhane vAle aura moha ko naSTa karane ke lie prayatna karane vAle- aise puNyazAlI loga avasara Ane para apane AyuSya kA anta vizeSa jJAna se jJAtakara uparyukta rIti se hI deha kA visarjana karate haiN| sa zreSThaH puruSAgraNIH sa subhaTottaMsaH prazaMsAspadaM sa prAjJaH sa kalAnidhiH sa ca muniH sa kSmAtale yogavit / sa jJAnI sa guNivrajasya tilakaM jAnAti yaH svAM mUrti nirmohaH samupArjayatyatha padaM lokottaraM zAzvatam // 12 // jo vyakti apanA maraNa jAna le aura mohanIya karma kA ati kSaya kara loka ke anta meM zAzvatapada (muktipada) ko pAte haiM, ve hI jagat meM zreSTha, manuSyoM meM ziromaNi, subhaToM ke agrasara, prazaMsA ke pAtra, paNDita pravara, kalA meM kuzala, munirAja, * yogI, jJAnI aura guNI logoM meM zreSTha hote haiM / iti zrIjinadattasUri viracite vivekavilAse paramapadanirUpaNaM nAma dvAdazollAsaH // 12 // isa prakAra zrI jinadattasUri kRta 'vivekavilAsa' meM paramapada nirUpaNa saMjJaka bArahavA~ ullAsa pUrNa huA /
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prazastiH Asti prItipadaM gaccho jagataH sahakAravat / janapuMskokilAkIrNA vAyaDasthAnakasthitiH // 1 // AmavRkSa ke tulya isa jagat meM prIti pradAyaka aura zreSTha puruSa kokila pakSI se vyApta aisA 'vAyaDa' nAmaka gaccha hai / arhanmatapurIvaprastatra zrIrAzilaH prabhuH / anullathyaH parairvAdivIraiH sthairyaguNaikabhUH // 2 // usa vAyaDa gaccha meM, arhatmatarUpa nagarI kI surakSA ke prayojana eka vapra (parakoTA) tulya, vAdIrUpa zUravIroM se aparAGgamukha rahane vAle aura sthiratAdi sadguNoM ke Azrayasthala, aise rAzila prabhu hue| guNAH zrIjIvadevasya prabhoradbhutakelayaH / vidvajjanazirodolAM yannojjhanti kadAcana // 3 // zrIjIvadeva guruvara ke guNoM kI lIlA kucha adbhuta hI hai kyoMki ve (guNa) vidvajjanoM ke sira-svarUpa hindola ko kabhI nahIM chor3ate arthAt vidvajjana jinakI sira dhunakara sarvadA prazaMsA karate nahIM thakate haiM / asti taccaraNopAsti saJjAtasvastivistaraH / sUri : zrIjinadattAkhyaH khyAtaH sUriSu bhUriSu // 4 // (aise vizeSaNajayI) jIvadeva gurumahArAja ke caraNa sevana se kalyANa kI paramparA prApta zrIjinadattasUri nAmaka AcArya saba AcAryoM meM prasiddha hai / cAhumAnvayapothodhi saMvadharnavidhau vidhuH / zrImAnudayasiMho'sti zrIjAbAlipurAdhipaH // 5 // cAhumAna (cauhAna) vaMzarUpa sAgara ko ullAsa dene ke nimitta candramA ke samAna udayasiMha nAmaka jAbAlipura (jAlora, rAjasthAna) kA rAjA hai| tasya vizvAsasadanaM kozarakSAvicakSaNaH / devapAlo mAhAmAtyaH prajJAnandanacandanaH // 6 // ukta udayasiMha bhUpati kA bahuta vizvAsapAtra aura usake bhaNDAra kI rakSA karane meM nipuNa 'devapAla' nAmaka mahAmAtya hai, jo buddhirUpa nandanavana meM candana jaisA arthAt bar3A buddhizAlI hai /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ atha prazastiH : 283 AdhAraH srvdhrmaannaamvdhinishaalinaam| AsthAnaM sarvapuNyAnAmAkaraH srvsmpdaam||7|| pratipatrAtmajastasya vaayddaanvysmbhvH| dhanapAlaH zucirdhImAn vivekollaasimaansH||8|| sabhI dharmoM kA AdhAra, jJAnazAlI logoM meM agragaNya, samasta puNyoM kA vAsasthala, samasta sampadAoM kA Akarasthala- aisA pavitra, buddhimAna, viveka se vikAsa prApta karane vAle mana kA dhAraka aura vAyaDa vaMza meM utpanna huA 'dhanapAla' nAmaka devapAla kA prasiddha putra huaa| tanmanastoSapoSAya jinodhairdttsuuribhiH| zrIvivekavilAsAkhyo grantho'yaM nirmme'nghH||9|| ukta dhanapAla ke mana ko santuSTa karane ke nimitta zrIjinadatta sUri ne isa 'vivekavilAsa' saMjJAbhidhAna vAle pavitra grantha kI racanA kI hai| devaH zrIdharaNo bhujaGgamagururyAvadyugAdiprabhoH zrImadvizvavidaH pravisphurakalAlaGkArazRGgAriNaH / bhaktivyaktivizeSameSa kurute tAvacciraM nandatAt -grantho'yaM bhRzamabhUthAdaraparaiH pApaThyamAno budhaiH // 10 // nAgakumAra kA svAmI zrIdharaNendra deva, sphuraNa prApsirata sarva kalAoM ko zobhita karane vAlI aura sarvajJa zrIyugAdiprabhu RSabha bhagavAn kI atizaya bhakti jahA~ taka prakaTa karatA hai, vahA~ taka paNDita pravaroM dvArA AdarapUrvaka aura bArambAra paThana yogya yaha (vivekavilAsa) grantha cirasthAyI ho| samAptazcAyaM grnthH| shm|
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha upaskAraka grantha sUcI agnipurANa : vedavyAsa kRta, sampAdaka va anuvAdaka - tAriNIza jhA evaM ghanazyAma tripAThI, hindI sAhitya sammelana, prayAga 1998 I. adbhutasAgara : zrImadballAlasena viracita, prabhAkarI yantrAlaya, kAzI 1905 I.; punarsampAdana evaM anuvAda - DaoN. zivAkAnta jhA, caukhambA surabhAratI prakAzana, vArANasI 2006 I. aparAjitapRcchA : bhuvanadevAcAryakRta, sampAdaka- pIe manakaDa, bar3audA oNriyaNTala iMsTITyUTa, baDodarA, 1950 I., punarsampAdana evaM hindI anuvAda - DaoN. zrIkRSNa 'juganU' evaM pro. bIela zarmA, prakAzanAdhIna. AcAradinakara : AcAryavardhamAna sUri kRta, anuvAdrikA - sAdhvI mokSaralA, prAcya vidyApITha, zAjApura, 2005-06 I. kAmazAstra : yazodharakRta jayamaGgalATIkA sahita, sampAdaka - durgAprasAda zarmA, nirNayasAgara yantrAlaya, mumbaI 1900 I. kRtyakalpataru : bhaTTa zrIlakSmIdhara viracita, navama bhAga - pratiSThAkANDa, sampAdaka - ke. vI. raGgAsvAmI AyaGgAra, oNriyaNTala insTiTyUTa, baDodarA, 1997 I. kAzyapasaMhitA : muni kAzyapa kRta, bhaTTotpala kRta bRhatsaMhitA kI vivRtti uddhRta evaM anya sphuTa zlokoM kI upalabdhatA. kSIrArNava : vizvakarmAkRta, sampAdaka gorAvAr3I pAlItANA, 1967 I. prabhAzaGkara oghar3abhAI somapurA, garuDapurANa : vedavyAsa praNIta, sampAdaka- Ara. ena. zarmA, nAga pablikezana, dillI, 1996 I., rAmateja pANDeya sampAdita pATha, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, punarmudraNa 1986 I. evaM gItApresa gorakhapura se prakAzita saMkSipta anuvAda 2000 I. gItA (zrImadbhagavadgItA ) : gItApresa gorakhapura saMskaraNa 1991 I. paNDita rAmasvarUpa, khemarAja grahalAghava : gaNezadaivajJa kRta, TIkA - zrIkRSNadAsa, mumbaI, saMskaraNa 2001 I. jJAnaprakAzadIpArNava vAstuzAstram : vizvakarmA bhASita, sampAdaka prabhAzaGkara oghar3abhAI somapurA, pAlItANA, saMskaraNa 1964 I. jyotirnibandha : zUramahATha zrIzivarAja vinirmita, kAzI se zilA mudraNavidhi
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha upaskAraka grantha sUcI : 285 se mudrita prakAzaka - ve.zA. saM. rA. rA. vinAyaka zAstrI zevagA~vakara Adi, vikrama saMvat 1834 tathA AnandAzrama saMskRta granthAvali, pUnA (krama 85), saMzodhaka raGganAtha zAstrI va prakAzaka- vinAyaka gaNeza ApaTe, saMskaraNa 1919 I. jyotiSaratnamAlA : zrIpati bhaTTAcArya praNIta, sampAdaka evaM vyAkhyAkAra DaoN. zrIkRSNa 'juganU', parimala pablikezaMsa, zaktinagara, dillI 2004 I. devatAmUrtiprakaraNam : sUtradhAramaNDana kRta, sampAdaka va anuvAdaka - zrIkRSNa 'juganU', nyU bhAratIya buka kaoNraporezana, javAharanagara, dillI, 2003 I. narapatijayacaryAsvarodaya : narapati viracita, vyAkhyAkAra - paNDita gaNezadatta pAThaka, caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI, saMskaraNa 1999 I. nAradapurANa : vedavyAsa praNIta, kalyANa kA vizeSAGka, sampAdaka hanumAnaprasAda poddAra, gItApresa, gorakhapura, 1954 I. evaM mUlapATha sahita anuvAda tAriNIza jhA, hindI sAhitya sammelana, prayAga 1989 I. nAradasaMhitA : nAradaM praNIta, vyAkhyAkAra - paNDita rAmajanma mizra, caukhambA saMskRta saMsthAna, vArANasI, saMskaraNa 2001 I. evaM paNDita vasatIrAma jyotirvida kRta bhASA TIkA, khemarAja zrIkRSNadAsa, mumbaI, saMskaraNa 1999 I. bRhajjAtakam : varAhamihira viracita, bhASATIkA - paNDita mahIdhara, khemarAja zrIkRSNadAsa, mumbaI, saMskaraNa 1999 I. bRhatsaMhitA : varAhamihira viracita tathA bhaTTotpala vivRtti (bhAga 1 evaM 2), mahAmahopAdhyAya sudhAkara dvivedI sampAdita, punarsampAdana - DaoN. kRSNacandra dvivedI : sampUrNAnanda saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI, dvitIya saMskaraNa 1997 I. * bRhatsaMhitA : varAhamihira viracita, hindI TIkA - paNDita acyutAnanda jhA zarmA, caukhambA vidyAbhavana, vArANasI, saMskaraNa 1997 I.; durgAprasAda dvArA anUdita saMskaraNa, navalakizora presa, lakhanaU 1884 I. bRhaddaivajJaraJjanam : zrImadrAmadInadaivajJakRta, khemarAja zrIkRSNadAsa, mumbaI 1990 tathA DaoN. muralIdhara caturvedI kRta zrIdharI vyAkhyA bhAga 1-2, motIlAla banArasIdAsa, dillI, saMskaraNa 2001 I. bRhadyAtrA (yakSyezvamedhIyayAtrAparanAmnI) : varAhamihirakRta, sampAdaka DeviD piMgarI, buleTina oNpha da gavarnameMTa oNriyaNTala mainyUskripTa lAibrerI, madrAsa, vaoNlyUma 20 bhAga 1-2 meM prakAzita 1972 I., punarsampAdana evaM hindI TIkA DaoN. zrIkRSNa 'juganU', zIghra prakAzanAdhIna . brAhmasphuTasiddhAnta : brahmagupta, sampAdaka evaM vyAkhyAkAra : sudhAkara dvivedI, hindI anuvAda : rAmasvarUpa zarmA, naIdillI 1966 I.
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ vivekavilAsa bhAgavatamahApurANa : vedavyAsa kRta, sampAdaka - hanumAnaprasAda poddAra, gItApresa gorakhapura, 1999 I. 286: matsyapurANa : vedavyAsa viracita, gItApresa gorakhapura, kalyANa kA sampUrNa pATha sahita vizeSAGka 1985 I.; punarprakAzana 2005 I. manusmRti : manu praNIta, jIvAnanda vidyAsAgara, kolakatA, 1874 I., hindI anuvAdaka - gaNezadatta pAThaka, ThAkura prasAda eNDa saMsa, vArANasI, saMskaraNa 1991 I. mayUracitram: nArada muni praNIta, sampAdaka evaM anuvAdaka - anubhUti cauhAna, parimala pablikezaMsa, dillI 2005 I. mAnasollAsa : bhUlokamalla somezvara viracita tathA jI. ke. zrIgoNDekara sampAdita, bhAga 1, oNriyaNTala iMsTITyUTa, baDodarA, 1967 I. mArkaNDeyapurANa : vedavyAsa praNIta, anuvAdaka - dharmendranAtha zAstrI, sAhitya bhaNDAra, meraTha 1983 I. muhUrtakalpadruma : viTThaladIkSita kRta, sampAdaka va anuvAdaka - DaoN. zrIkRSNa 'juganU', caukhambA surabhAratI prakAzana, vArANasI, 2007 I. muhUrta gaNapati : gaNapati daivajJakRta, sampAdaka DaoN. muralIdhara caturvedI, motIlAla banArasIdAsa, dillI, saMskaraNa 1996 I. muhUrtacintAmaNi : rAmadaivajJa kRta tathA pramitAkSarA TIkA, sampAdaka - anUpa mizra, gaGgAviSNu zrIkRSNadAsa, mumbaI, saMskaraNa 1928 I. govinda daivajJa kRta pIyUSadhArA TIkA sampAdaka - kedAradatta jozI, motIlAla banArasIdAsa, dillI, punarmudrita saMskaraNa 1995 I. tathA pIyUSadhArATIkA, vyAkhyAkAra paNDita vindhyezvarIprasAda dvivedI, sampAdaka DaoN. brahmAnanda tripAThI, caukhambA surabhAratI prakAzana, vArANasI, saMskaraNa 2000 I. - 1 - yajurvedasaMhitA : sampAdaka zrIrAma zarmA AcArya va bhagavatIdevI zarmA, brahmavarcasa, zAntikuJja, haridvAra, SaSTha AvRtti vi. saM. 2057. yuktikalpataru : bhojadevakRta, sampAdaka - Izvaracandra zAstrI, kolakatA saMskRta sIrIja, kramAGka 1, kolakAtA, 1917 I. yogayAtrA : varAhamihira kRta, harinandana mizra kRta prakAzikA TIkA, sampAdaka evaM anuvAdaka - DaoN. satyendra mizra, kRSNadAsa akAdamI, banArasa, saMskaraNa 1999 I. rAjamArtaNDa : dhArAdhipa bhojarAja kRta, droNAgrasya adhaHpure nivasato candrAvatau tArAvallabhazarmaNA vyalilikhijjaidevazarmA sampAdita, khemarAja zrIkRSNadAsa, veGkaTezvara chApAkhAnA, mumbaI, vi. saM. 1953 (1896 I.) hindI anuvAda- zrIkRSNa 'juganU', prakAzanAdhIna .
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramukha upaskAraka grantha sUcI : 287 rAjavallabhavAstuzAstram: sUtradhAra maNDana viracita, sampAdaka - DaoN. zrIkRSNa 'juganU', parimala pablikezaMsa, zaktinagara, dillI 2005 I. lIlAvatI : bhAskarAcArya kRta, anuvAdaka - rAmacandra pANDeya, kRSNadAsa akAdamI, vArANasI, 1993 I. vaziSThasaMhitA : vRddhavaziSTha viracita, khemarAja zrIkRSNadAsa, mumbaI 1915 I. vAyupurANa: maharSi vedavyAsa praNIta va anuvAdaka rAmapratApa tripAThI zAstrI, hindI sAhitya sammelana, prayAga, saMskaraNa 1987 I. vAstusaukhyam : (ToDarAnanda antargata), nIlakaNThadaivajJa kRta, anuvAda paNDita kamalakAnta zukla, sampUrNAnanda saMskRta mahAvidyAlaya, vArANasI, saMskaraNa 1995 I. vivAhavRndAvanam : audicya kezavArkadaivajJa viracita tathA gaNezadaivajJakRta vivAhadIpikA vyAkhyA, khemarAja zrIkRSNadAsa, mumbaI, saMskaraNa 1909 I. tathA hindI vyAkhyA DaoN. rAmacandra pAThaka, kRSNadAsa akAdamI, vArANasI, 1992 I. vizvakarmAprakAza : vizvakarmA kRta, anuvAda - mihiracandra, khemarAja kRSNadAsa, mumbaI, saMskaraNa 1998 I. viSNudharmottarapurANa: kRSNadvaipAyanavyAsa praNIta, sampAdaka - madhusUdana mAdhava prasAda zarmA, khemarAja zrIkRSNadAsa, prathama prakAzana 1912 I. tathA nAgazaraNasiMha kRta bhUmikA sahita saMskaraNa, nAga pablizarsa, dillI, punarprakAzana 1997 I. vRkSAyurveda : surapAla kRta, sampAdaka anuvAdaka - zrIkRSNa 'juganU', caukhambA saMskRta sIrIja oNphisa, banArasa, 2004 I. zilpadIpaka: sUtradhAra gaGgAdhara praNIta, sampAdaka - DaoN. zrIkRSNa 'juganU', caukhambA saMskRta sIrIja oNphisa, banArasa, 2005 I. zilparatnam : zrIkumAraviracita, uttarabhAga- sampAdaka TI. sAmbaziva zAstrI, anantazayana saMskRta granthamAlA, kramAGka-75, rAjakIya mudraNAlaya, trivendram, 1925 SaDdarzanasamuccaya : guNaratnasUrikRta tarkaratnadIpikA, somatilakasUrikRta laghuvRtti va ajJAtakartRka avacUrNi sahita, sampAdaka - DaoN. mahendrakumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, kaeNnaoNTa plesa, naI dillI, 1981 I. samarasAra : rAmacandra somayAjI, bharata saMskRta TIkA, sampAdaka - vihArIlAla zarmA 'vAsiSTha', zrIraNavIrakendrIya saMskRta vidyApITha, jammU, saMskaraNa 1982 I. siddhAntaziromaNi : bhAskarAcArya, narasiMha daivajJa kI vivRtti sahita, banArasa, 1981 I. evaM DaoN. dhUlipAla arkasomayAjI kRta Adhunika khagola zAstrAnusAra
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 : vivekavilAsa aMgrejI vyAkhyA, rASTrIya saMskRta vidyApITha, mAnita vizvavidyAlaya, tirupati, 2000 I. sUryasiddhAnta: paramezvarakRta vyAkhyA, sampAdaka - ke. esa. zuklA, lakhanaU, 1957 I.; saTippaNa aMgrejI anuvAda - reksa IbeMjara barjesa, sampAdaka - phaNindralAla gAGgulI, prathama prakAzana 1860, punarmudraNa iNDolaoNjikala buka hAusa, dillI, 1977 I.; veGkaTezvara presa, mumbaI, vi. saM. 1953; mahAvIraprasAda zrIvAstava kRta vijJAnabhASya, vijJAna pariSada, ilAhAbAda, 1940 I.; raGganAtha viracita gUr3hArtha prakAzikA vyAkhyA, sampAdaka evaM TIkAkAra rAmacandra pANDeya, caukhambA surabhAratI prakAzana, banArasa 2000 I. evaM e. ke. cakravartI sampAdita saMskaraNa, eziyATika sosAyaTI, pArka sTrITa kolakAtA, 2001 I. (prAcIna sUryasiddhAnta paJcasiddhAMntikA evaM adbhutasAgara meM sphuTataH uddhRta)
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ ....pichale phlaipa kA zeSa isa lakSaNa-jJAnAtmaka grantha ke zlokoM kI prAmANikatA kA hI yaha pariNAma hai ki isake zloka sAyaNa mAdhavAcAryakRta sarvadarzanasaMgraha (13-14vIM sadI), sUtradhAramaNDana kRta vAstumaNDana (15vIM sadI, vardhamAnasUrI kRta AcAradinakara (15vIM sadI), vAsudevadaivajJa kRta vAstupradIpa (16vIM sadI), sUtradhAra govindakRta uddhAradhoraNI (16vIM sadI), ToDaramalla ke nirdeza para nIlakaNDa dvArA likhita ToDarAnanda (16vIM sadI), mitra mizra kRta vIra mitrodaya ke lakSaNaprakAza (17vIM padI) Adi meM uddhRta kie gae haiN| isI prakAra vAstu, pratimA sambandhI kaI mata candrAGgaja Thakkara pheru (14vIM sadI) ke lie nirdezaka bane haiN| __isa grantha meM tatkAlIna jIvana va saMskRti kI acchI jhalaka hai| isake sAre hI viSaya racanAkAla meM to upayogI the hI Aja bhI inakA upayoga kisI bhI dRSTi se kama nahIM hai| prasaGgataH sabhI viSaya jIvanopayogI haiM aura sabhI ke lie bahuta mahatva ke haiN| granthakAra kA yaha mata vartamAna meM dhArmika-sAmpradAyika ekatA kA mahatva pratipAdita karatA hai-aisA kauna vyakti hai jo ki 'merA dharma zreSTha hai' aisA nahIM kahatA?kintu jisa prakAra dUra khar3e manuSya se Ama athavA nIma kA bheda nahIM jAnA jA sakatA, vaise hI dharma kA bheda usa manuSya se nahIM jAnA jA sakatA zreSTho me dharma ityuccaibUte kaH ko'tra noddhtH| bhedo na jJAyate tasya dUrasthairAmranimbavat // (10, 14)
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIkRSNa 'juganU rAjasthAna ke cittaur3agar3ha jile ke AkolA gAMva meM 2 akTUbara, 1964 ko saMta-kavi mohanalAla jI cauhAna ke ghara jnm| hindI, aMgrejI aura itihAsa meM snaatkottr| rAjasthAna kI hIr3a gAthAoM para pIeca.DI., patrakAritA meM pI.jI. DiplomA, bI.eDa. aura zravya-dRzya mIDiyA dkss| sArI zikSA svayaMpAThI stara pr| itihAsa-purAtattva, zilpa-sthApatya, kalA, zikSA, dharma aura saMskRti jaise viSayoM ke adhyayana adhyApana, anusaMdhAna aura lekhana meM gaharI ruci| ina viSayoM para 1978 I. se lekara Aja taka sAta hajAra se adhika lekhoM, zodhalekhoM kA deza-videza kI patra-patrikAoM meM prkaashn| kaI zilAlekhoM kA saMpAdana aura anuvaad| deza-videza ke graMtha bhaMDAroM meM maujUda zatAdhika bhAratIya jJAna-vijJAna kI saMskRta pAMDulipiyoM kA pATha saMpAdana aura anuvaad| kaI pustakoM para vizva vidyAlayoM meM zodhakArya sNpnn| kAvyapATha Adi kA AkAzavANI aura dUradarzana se prsaarnn| prakAzita pustakeM (maulika) : bhalAbhAI-burAbhAI, lichamI paNa mhArI lichamaNa kAra (rAjasthAnI kAvya saMgraha), kalA kI kAlakathA, mandira zrIaMbAmAtAjI udayapura, mevAr3a kA prAraMbhika itihAsa, vAstu evaM zilA cayana, mahArANA pratApa kA yuga, rAjasthAna kI aitihAsika evaM sAMskRtika pRSThabhUmi, rAjasthAna ke prAcIna abhilekha ityaadi| saMpAdana aura anuvAda : mahArANA pratApa kA darabArI paMDita cakrapANi mizna aura usakA sAhitya, jyotiSa ratnamAlA, vRkSAyurveda, manuSyAlaya candrikA vAstusAra maNDanam, Ayatattvam, citralakSaNam, rAjavallabha vAstuzAstram, prAsAda maNDanam, devatA mUrti prakaraNam-rUpa maNDanam, vAstu maNDanam, vAstu maMjarI, kalAnidhi vAstudvAra dhoraNI muhUrta kalpadruma, muhUrta dIpaka, zilpa zAstam, vAstu vidyA, praNAma maMjarI, mayamatam, zilpazAstre Ayurveda, jyotiSa vRttazatam, zrImadyogagItA, kalAvilAsa, vivekavilAsa, vAstu ratnAvalI, ekaliMga purANa, aparAjita pRcchA, rAjamArtaNDa, rAjamRgAMka, samarAGgaNa sUtradhAra, bRhatsaMhitA, Atreya tilaka ityAdi 80 pustakeM prkaashit| sammAna : rAjasthAna sAhitya akAdamI, udayapura se navodita pratibhA protsAhana puraskAra (1982 I.); sAhitya maMDala nAthadvArA se hiMdI sevI sammAna (2003 I.); mahArANA mevAr3a phAuMDezana, udayapura se mahArANA kuMbhA sammAna (2008 I.); trivedI brAhmaNa mevAr3a samAja saMsthAna, bar3audA (2011 I.); bhAratIya bhASA saMsada, kolakAtA aura jaya smitA vAstu pratiSThAna, govA (2012 I.); rAjasthAna saMskRta akAdamI, jayapura se paM. jagannAtha samrATa sammAna (2013 I.); rAjasthAna ke rAjyapAla dvArA rAjya starIya zikSaka sammAna (2013 I.); rASTriya saMskRta saMsthAna, nayI dillI dvArA viziSTa saMskRta sevAvratI sammAna (2014 I.); rASTrapati mahodaya dvArA rASTrIya zikSaka sammAna, (2014 I.) ityAdi anya kaI smmaan| nivAsa : 40 rAjazrI kaoNlonI, vinAyaka nagara, udayapura-313001 skjugnu@gmail.com ISBN: 81-903483-8-6 AryAvartta saMskRti saMsthAna dillI-110094 mo. : 09868584456 97881900348386 //