Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રમજીવનની બાળપોથી
ભાગ પાંચમા
40000003exxx00999
૦૮:૦:૦૦૦૦૦
100000
$60000
૧૭૪
મુનિશ્રી રાન્દ્રશેખરવિજાજી\
કમલ પ્રકાશન ટ્ર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર મુનિજીવનના વિકાસ માટે અતી ઉપગી * પિકનિયુક્તિ અને આધનિયુક્તિ ચાના
પદાર્થોના સારભાગને સંગ્રહિત કરતું પુસ્તક.••••
મુનિજીવનની બાળપોથી
ભાગ પાંચમે
સુવિણી થશેખરવિજી
*
*
*
*
ITI
કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ જીવતલાલ પ્રતાપશી સંસ્કૃતિ ભવન, ર૭૭૭, નિશાળ, ઝવેરીવાડ, રીલીફ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૦૧
ફેન ઃ ૩૩૫૭૨૩
૩૮૦૧૪૩
લેખક પરિચય : સિદ્ધાંતમહેદધિ સચ્ચારિત્રચૂડામણિ સ્વ. પૂજ્યપાદ આ. ભગવંત શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાસાહેબના વિનય મુનિશ્રી ચંદ્રશેખરવિજયજી
પ્રથમ સંસ્કરણ : નકલ ૧,૦૦૦ વિ. સં. ૨૩૯ તા. ૧૫-૭-૮૩
શ્રી અન્તરિક્ષ પાર્શ્વનાથ સંસ્થાનના જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી આ પુસ્તક છપાવવામાં આવ્યું છે. સદર ટ્રસ્ટ તરફથી પૂજ્ય સાધુ સાધ્વીજી ભગવંતેના કરકમલમાં તથા જ્ઞાનભંડારોને સાદર સમર્પિત કરવામાં આવે છે.
લિ.
કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટવતી
મહેશ શાહ
મૂલ્ય
મુદ્રક : કેનિક પ્રિન્ટર્સ મામુનાયકની પોળ ગાંધીરેહ અમદાવાદ,
રૂા. ૪-૦૦)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખકીય બે બાલ
વિ. સં. ૨૦૩૭માં મારું લાગલાગ2 બીજુ ચાતુર્માસ અંતરીક્ષજી-તીર્થ રક્ષા નિમિત્તે અંતરીક્ષજી તીર્થમાં થયું. ગત વર્ષની જેમ આ વર્ષે પણ મેં સાધુ સાધ્વીજીઓ સમક્ષ દૈનિક વાચનાઓ આપી. આ એક ઘણું મોટું સદભાગ્ય હતું કે તીર્થરક્ષાના નિમિત્તે અહીં લાંબું રેકાણ થવાથી બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓને ભાર ઘણું ઓછું થઈ જવાથી તથા તીર્થનું અશાન્ત વાતાવરણ તદ્દન શાન્ત થવાથી અમે વીસ સાધુ સાધ્વીજીઓને શાસ્ત્ર સવાધ્યાયને ખૂબ સારો સમય મળી ગયા. સાધુઓ તે રજને દસથી બાર કલાકને સ્વાધ્યાય કરવા લાગ્યા.
આ બે ચાતુર્માસ દરમ્યાન નવકારમન્નથી શરૂ કરીને શ્રમણ-ક્રિયાના તમામ સૂત્રોના અથ સંપૂર્ણ દશવૈકાલિક સૂત્રના અર્થ, પિંડનિયુક્તિ અને ઘનિર્યુક્તિ ગ્રન્થ અને ધર્મ સંગ્રહ [બીજો ભાગ ] ઉપર મારા નવદીક્ષિત શિષ્ય વગેરેને અને સાધ્વીજીઓને મેં વાચના આપી. આમાંની તમામ વાચનાઓ વખતે જ હું તેના પદાર્થો સહુ પાસે લખાવતે હતે.
આખું વ્યવસ્થિત લેખન થઈ જતાં, તે લેખન કમલા પ્રકાશન ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીગણને સંપાયું. તેણે પૂર્વે મુનિજીવનની બાળપોથીના ભાગ તે પ્રગટ કરી દીધા હતા; એટલે તેને ભાગરૂપે શ્રમણ જીવનના આવશ્યક સૂત્રો [અર્થ સહિત) પ્રગટ કર્યા. અને હવે આ પાંચમા નિણરૂપે પિંડનિર્યુક્તિ અને ઘનિર્યુક્તિની વાચનાઓ પ્રગટ કરે છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ બને ગ્રન્થ ઉપર સંક્ષિપ્ત નેધરૂપે ખૂબ સરળ ભાષામાં પૂજયપાદ, તનિધિ, વિદ્વદ પં. ભગવંતશ્રીમદ્ નિત્યાનંદ વિજયજી ગણિવરશ્રીએ પિંડનિર્યુક્તિ પરાગ અને એથનિર્યુક્તિ પરાગ નામક જે બે પુસ્તકો પ્રગટ કર્યા છે તેને સતત મારી નજર સામે રાખીને આ વાચના થઈ હોવાથી તે કૃપાલુના અસીમ ત્રણનું સ્મરણ કરીને તેમને કેટિશઃ વંદન કરું છું.
આ વાચનાઓમાં મારાથી શાસ્ત્રવિરુદ્ધ કાંઈ પણ નિરુ. પાયું હોય તે હું તેનું ત્રિવિધ “મિચ્છા મિ દુક્કડ” માંગું છું. જે મારી ક્ષતિઓને મને ખ્યાલ આપવામાં આવશે તે હું નવી આવૃત્તિમાં સુધારો કરવાની ટ્રસ્ટને અવશ્ય સૂચના કરીશ. અંતરીક્ષજી–તીર્થ વિ. સં. ૨૦૩૯, કા. સુ. ૧,
ગુરુપાદપણુ તા. ૧૫-૧૧-૮૨ | મુનિ ચન્દ્રશેખરવિજય.
પૂજ્યપાદ તપેનિધિ સંયમમૂર્તિ વિદ્વધર્યા પન્યાસ ભગવંત શ્રીમદ્ નિત્યાનંદ વિજ્યજી ગણિવરશ્રીએ પિતાની પાસે પુષ્કળ કાર્યો હોવા છતાં આ બાળપોથીના ભાગ ચોથા અને પાંચમાનું સંશોધન કરી આપવાની અપાર કૃપા અમારી ઉપર કરી છે તે બદલ અમે કયા શબ્દોમાં કૃતજ્ઞતા દાખવીએ ?
ટ્રસ્ટી મંડળ
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
* દ
* *
અનુક્રમણીકા
વિભાગ પહેલો
પિંડનિર્યુક્તિ સારસંહ [1] એષણ
પિંડનિર્યુક્તિ ગ્રન્થની રચના. આહારનું પ્રયોજન. એષણ ઉદ્દગમન સળદો. ઉત્પાદનના સોળ દેશે. ગ્રહણેષણાના શક્તિ આદિ દશ દો. ગ્રાવણના પાંચ દો. ગવેષણ. ગ્રહશેષણ ગ્રાઔષણા પિંડ. સાતપિડેષણ, પોષણ અને સાત પ્રકારે અવગ્રહપ્રતિમા.
૧૫-૧૬ [૨] ઉદ્ગમના સોળ શેષો
(૧) આધાકર્મ દોષ. (૨) એશિક દેષ. (૩) પૂતિકર્મ દેષ. (૪) મિશ્ર દેષ. (૫) સ્થાપના દોષ.
? *
ર છે
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૬) પ્રાકૃતિકા દોષ.
પ્રાદુરણુ દોષ.
(૭) (૮) ક્રીત દોષ. (૯) પ્રામિત્ય દોષ.
(૧૦) પરાતિત દોષ.
}
(૧૧) અભ્યાહત દોષ.
(૧૨) ઉભિન્ન દોષ.
(૧૩) માલાપહત દેષ,
(૧૪) આચ્છેદ્ય દોષ. (૧૫) અનિષ્ટ દોષ.
(૧૬) અધ્યવપૂરક દોષ.
વિશેાધિકાટિ અને અવિશેાધિકેાટિના દોષો. વિશાધિકેાટિના દોષવાળા આહારના વિધિ.
[૩] ઉત્પાદનાના સાળ દોષા, (૧) ધાત્રીપિડ દ્વેષ.
(૨) દૂતીપિડ દોષ. (૩) નિમિત્તપિ’ડ ક્રોષ. (૪) આજીવીકાપિંડ દોષ,
(૫) વિનીપકપિ‘ડ દોષ. (૬) ચિકિત્સાપિ’ડ દોષ.
(૭) ક્રીપિ’ડ દોષ
(૮) માપિડ દોષ. (૯) માયાપિડ દોષ.
૩૪
૩૫
૩૬
૩૭
૩૮
૩૮
૩૯
૪૦
૪૧
૪૧.
૪૨
૪૪
ત્યાગ કરવાના
૪૫
૪૭
४७
૪૭
૪૮
૪૯
૪૯
૪૯
૫૦
૫૦
૫૧.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૦) લાપિડ દોષ. (૧૧) સસ્તવપિડ દોષ. (૧૨ -૧૩–૧૪-૧૫) વિદ્યા-મંત્ર-ચૂણુ ં ચગપિંડ
દોષ.
(૧૬) મૂલક પિંડ દોષ. [૪] ગ્રહણેષણાના દશ ઢા, (૧) શક્તિ દોષ.
(૨) પ્રક્ષિત દોષ. (૩) નિક્ષિપ્ત દોષ
(૪) પિહિત દોષ.
(૫) સંહત દોષ.
(૬) દાયક દોષ. (૭) ઉન્મિશ્ર દોષ. (૮) અપરિણત દોષ.
(૯) લિપ્ત દોષ.
(૧૦) છદિત દોષ. [૫] ચારૌષણાના પાંચ દોષો (૧) સચેાજના દોષ. (૨) પ્રમાણ દોષ.
(૩-૪) અંગાર દોષ. ધૂમ્ર દોષ. (૫) કારણ દ્વેષ.
આહાર વાપરવાના છ કારણેા.
છ કારણેાએ આહારના ત્યાગ કરવા
મેટા અને નાના ઢાષા.
ઉપસ’હાર
૫૧.
૫૧
પર
પર
૫૩
૫૩
૫૪
૧૫
૫૫
૫૫.
૫૬
૫૭.
૫૭
૫૮
૫૮
પ
૫૯
૬૦
૬૩
૪
૬૪
૬૪
૬૫
૬૭
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
93.
७४
७७
વિભાગ–બીજો
ઘનિર્યુક્તિ-સારસંગ્રહ પહેલે અધિકાર [૧] એઘનિયુક્તિ
ચરણસિત્તરી કરણસ્તિરી
સાત દ્વારે [૨] પ્રતિલેખના દ્વાર
શેની શેની પ્રતિલેખન કરવી જોઈએ ? (૧) સ્થાનનું પ્રતિલેખન. (૨) ઉપકરણનું પ્રતિલેખન.
પ્રતિખનાને અર્થ. પડિલેહણની વિધિ. પુરુષને અને ઉપધિને કમવિપર્યા. વસ્ત્રોની પડિલેહણા કેવી રીતે કરવી ? પડિલેહણ વખતની કાળજીઓ. સાંજના પડિલેહણને વિધિ,
પાત્રપ્રતિલેખન. (૩) સ્વડિલભૂમિનું પ્રતિલેખન.
અનાપાત અસંલક. ભૂમિ કેવી હેવી જોઈએ ? શરતો. એક હજાર વીસ ભાંગા.
S
૦.
છે
ઇ
જ
૯૭
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૧
(૪) અવસ્ટની પ્રતિલેખના
(૫) માર્ગની પ્રતિલેખના. [૩] પિંડદ્વાર
દ્રવ્યપિંડ,
લેપપિંડ. પાત્ર લીંપવાનો વિધિ.
૧૦૩ ભાવપિંડ.
૧૦૬ એષણા.
૧૦૬ ગવેષણ.
૧૦૭ ભિક્ષા લેવા જતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવા જેવી કેટલીક
ભાબતે. ગ્રહણેષણ.
૧૧૨ ગોચરીની આચના કેવી રીતે કરવી ? ૧૧૩ ભાવ ગ્રારૌષણ.
૧૧૪ આહાર પ્રકાશમાં કર.
૧૧૫ અનેક સાધુઓએ માંડલીબદ્ધ શા માટે વાપરવું જોઈએ ?
૧૧૬ વસતિપાલક સાધુનું કર્તવ્ય.
૧૧૭ ગોચરી કોણ વહેંચે ?
૧૧૮ આહાર કેવી રીતે વાપરવું ? ૧૧૮ આહાર વધ્યો હોય તે શું કરવું ? ૧૨૦
વધેલા આહાર કેવી રીતે પરવડે ? ૧૨૧ - શુદ્ધ આહાર પણ વધી જવાના કારણે કયા? ૧૨૨
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૪] ઉપધિ પ્રમાણ દ્વાર.
આધઉપધિ અને ઓપગ્રહિક ઉપધિ
એઘઉપધિનુ' સસંખ્યા પ્રમાણુ, જિનકલ્પીની આઉધિ. સ્થવિકલ્પીની ચૌદ આઘઉપધિ.
સ્થવિરકલ્પી સાધ્વીની પચ્ચીસ એઘઉપષિ.
આઘઉપધિતુ' પ્રમાણુ-પ્રમાણુ. ઔપહિક ઉપધિ. (૧-૨) સથારા ઉત્તરપટ્ટો. (૩–૪) અંદરનુ' અને બહારનુ નિષેથીયુ.
(૫) દંડ.
(૬) ચમ ૫ ક. (૭) યાગપટ્ટ.
(૮) ચિલિમિતિ.
૧૦
(૯) પુસ્તક ચક્ર.
(૧૦) લક.
ઉપસ હાર
વસ્ત્રાના કાપની વિધિ.
અનાયતનવજ નદ્વાર.
પ્રતિસેવનાદ્વાર.
આલાચનાદ્વાર.
૧૧૩
૧૨૩
૧૨૪
૧૨૪
૧૨૪
૧૨૫
૧૨૬
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૧
૧૩૨
૧૩૫
[૫] અનાયતન વજનહાર, પ્રતિસેવનાદ્વાર, આલેચના દ્વાર
અને વિશુદ્ધિદ્વાર.
૧૩૮
આવાચકના દશ દાષા
વિશુદ્ધિદ્વાર.
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૩
૧૩૪
૧૩૫
૧૩૮
૧૩૮
૧૩૯
૧૪૩
૧૪૮
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
બીજો અધિકાર છે ,
એનિયુક્તિ અધિકાર [૧] એકાકી વિહાર
એકાકી વિહારના દુકાળ આદિ દશ કારણે ૧૫ર (૧) દુકાળ.
૧૫૨ (૨) અશિવ.
૧૫૩ (૩) રાજભય.
૧૫૪ (૪) શ્રુતિ .
૧૫૫ (૫) અનશન.
૧૫૬ (૬) ફિટિત
૧૫૬ (૭) પ્લાન.
૧૫૬ (૮) અતિશય.
૧૫૭ (૯) દેવતાકથન
૧૫૭ (૧૦) આચાર્ય
૧૫૭ વિહારવિધિ.
૧૫૮ ષટકાયની જયણા.
૧૫૯ રસ્તામાં આવતા ગામમાં પ્રવેશ શામાટે કરે ? ૧૬૩ [રી ગામમાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ.
૧૬૫ પૃચ્છા.
૧૬૫ (૧) ગ્લાન પરિચર્યા દ્વાર.
૧૬૫ (૨) ગ્લાયતના દ્વાર. (૩) શ્રાવક દ્વાર,
૧૬૯ (૪) સાધુ દ્વાર.
૧૭૧ (૫) વસતિ દ્વારા (૬) સ્થાન સ્થિત દ્વાર (કારણે)
૧૬૮
૧૭૧ ૧૭૨
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૨
૧૮૩
(૭) સ્થાન સ્થિત દ્વાર. (અકારણે) ૧૭૩ [૩] વિહાર
૧૭૪ વિહાર કરનારા ચાર પ્રકારના સાધુઓ. ૧૭૪ વિહાર કરતાં પહેલાં ક્ષેત્રપસંદગીની વિધિ. ૧૭૫ ક્ષેત્રની તપાસ કરવા માટે કેને મેકલ ? ૧૭૬ રસ્તાની પાંચ તપાસ
૧૭૮ વતિની વૃષભ કલપના.
૧૭૯ ક્ષેત્રપસંદગી કર્યા પછીની વિધિ.
૧૮૧ વિહાર સંબંધમાં સંકેત વગેરે છ દ્વારે. ૧૮૨ (૧) સંકેત (૨-૩) વસતિગ્રહણ અને વસતિ. (૪) સંગી. (૫) સાધર્મિક (૬) સ્થાન સ્થિત.
સ્થાપનાકુળ રાખવાનું પ્રયોજન. ૧૯૧ આચાર્યની વૈયાવચ્ચ માટે દશા પ્રકારના અગ્ય સાધુઓ.
૧૯૨ ગોચરી જતીવખતે આચાર્યને પૂછીને શામાટે નીકળવું ?
૧૯૩ અન્ય ગામમાં ગોચરી જવાના લાભ સંઘાટક ચરી કેવી રીતે વહેરે ? ૧૯૪
૧૮૪
૧૮૮
૧૮૯
૧૯૦
૧૯૪
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભાગ પહેલો
પિંડનિર્યુક્તિ સારસંગ્રહ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ એષણ
પિંડનિયુક્તિ ગ્રન્થની રચના
જિનશાસન બાર અંગમાં સમાઈ ગયું છે. તે બાર *અંગને દ્વાદશાંગી કહેવાય. તેમાં બારમું દષ્ટિવાદ નામનું અંગ છે જેના નીચે પ્રમાણેના પાંચ વિભાગ છે.
૧. પરિકમ સાત પ્રકારે. ૨. સુત્ર બાવીસ પ્રકારે. ૩. પૂર્વગત ચૌદ પ્રકારે. ૪. અનુયોગ બે પ્રકારે, ૫. ચૂલિકા ત્રીસ પ્રકારે.
તેમાં ત્રીજા પૂર્વગતના જે ચૌદ પ્રકાર છે. તેમાંના નવમા “પ્રત્યાખ્યાનપ્રવાદ' નામના પૂર્વમાં નિર્દોષ આહારચર્યાનું સુંદર વર્ણન કરવામાં આવેલું છે. તે આહારચર્યાના વર્ણનને નજરમાં રાખીને શ્રી શય્યભવસૂરિજીએ શ્રી દશવૈકાલિકસૂત્રની રચના કરી. એ દશવૈકાલિકસૂત્રના પાંચમા અધ્યયનને નજરમાં રાખીને શ્રી ભદ્રબાહુસ્વામીજીએ છો ઈકેતેર (૬૭૧) પ્રાકૃત લોકબદ્ધ પિંડનિયુક્તિની રચના કરી. તેની ઉપર શ્રી મલયગિરિ મહારાજાએ સાત હજાર (૭૦૦૦) સંસ્કૃત કલેક પ્રમાણ ટીકાની રચના કરી છે.
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
આ પિડનિયુક્તિમાં પિંડ અંગેના દોષોનું વણુન
આવે છે.
આહારનું પ્રયાજન
ચારિત્રધમ ની પુષ્ટિ માટે નિર્દોષ આહાર લેવાનુ" જણાવેલ છે. જો તેવા નિર્દોષ આહારથી ચારિત્રધમ ની પુષ્ટિ થતી ન હેાય તે આહાર લેવાતું પ્રત્યેાજન નથી. કહ્યું છે કે, ëતે હમ્મતે સાધુ, સાપુરેત્ર ન હમ્મતે ! अलब्धे तपसेा वृद्धि, लब्धे तु प्राणधारणम् ॥”
ગોચરી ક્રૂરતાં જો શુદ્ધ આહાર મળી જાય તે સારુ છે અને ન મળે તેા પણુ સારૂૐ' જ છે. કેમકે ન મળે તે તપની વૃદ્ધિ થાય અને મળે તેા પ્રાણાનું ધારણ થઈ શકે. અર્થાત્ “મળે તે સંયમવૃદ્ધિ અને ન મળે તે તપાવૃદ્ધિ” આહાર લેવાનુ પ્રયાજન બતાવવા કહ્યુ` છે કે,
મદા નિગેહિ અસાવજ્જા, वीत्ति साहु सिआ મુવસાહળફેટમ્સ, સાદુવેલ્સ ધારા ||”
અહા ! મેાક્ષના સાધનભૂત સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાનચારિત્ર અને તેના પણ સાધનરૂપ સાધુના દેહને ટકાવવા માટે જિનેશ્વરદેવે નિરવદ્ય-પાપરહિત પ્રવૃત્તિ બતાવી છે.
વળી રીમ્ આદ્ય' લઘુ ધર્મસાધનમ્ ।” શરીર ધનુ પ્રથમ સાધન છે. માટે શરીરને ટકાવવું અત્યંત આવશ્યક છે. પરંતુ તે પણ ખ્યાલમાં રાખવું કે જેમ શરીરને ટકાવવાતુ છે તેમ શરીરને કયારેય બગાડવાનું પણ નથી જ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી–૫
શરીરને ક્યારેય બગાડવું ન હોય તે અવશ્ય ઉદરિ કરવી જ જોઈએ. ઉદરિ વિના દરેજ આયંબીલ હેય તે પણ શરીર બગડવાની શકયતા રહેલી છે. માટે ઉદરિનું ઘણું જ મહત્વ છે.
આપણે આગળ જોયું કે શરીરને ટકાવવા આહારપાણે વાપરવાનાં છે. પરંતુ તે પણ લાલસાથી વાપરવાનાં નથી. વળી તે આહાર-પાણી નિર્દોષ વાપરવાનાં છે અને તેવા નિર્દોષ આહાર મેળવવા માટે મુનિએ સખ્ત યત્ન કરવાનું હોય છે.
તેવા નિર્દોષ આહારને પ્રાપ્ત કરવા ક્યા કયા દેશનું શી શી રીતે સંશોધન કરવું તે આપણે હવે પછી જોઈશું.
એષણ
(સશેધન
નિરીક્ષણ.... તપાસ)
(૧) ગવેષણ (૨) ગ્રહણેષણ (૩) રાષણ
(૧) ગષણ આહાર શુદ્ધ છે કે નહિ તેની તપાસ (૨) ગ્રહણેષણ ગ્રહણવિધિ શુદ્ધ છે કે નહિ તેની તપાસ.
(૩) ચારૈષણા ગષણથી આહાર શુદ્ધ છે. તે નક્કી કર્યા બાદ ગ્રહણેષણથી આહાર શુદ્ધ રીતે લીધે છે તે પણ નક્કી થયું. તે પછી તે આહારને વાપરવાની જે શુદ્ધ રીતિ તપાસવી તેનું નામ ગ્રાસેષણ છે...
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૭
ગવેષણમાં આધાકદિ સેળ દેશે તથા ધાત્રપિંડ આદિ સેળ દેશે એમ બત્રીસ દેની તપાસ કરવી. ગ્રહણેષણમાં શક્તિ વગેરે દશ દોષે તપાસવા. ગ્રાસૌષણામાં સંજના વગેરે પાંચ દે તપાસવા.
આધાકર્માદિ સોળ દેને ઉદ્દગમના દે કહેવાય છે. તે દોષ ગૃહસ્થને લગતા છે.
ધાત્રીપિંડ આદિ સોળ દોષ ઉત્પાદનના દેષ કહેવાય છે. તે સાધુને લગતા દેશે છે.
શક્તિ આદિ દશ દે ગૃહસ્થ અને સાધુને લગતા છે.
સંજનાદિ પાંચ દેશે ગોચરી વાપરતી વખતના સાધુને લગતા છે.
ઉદ્ગમના સેળ દો :
(૧) આધાકમી સાધુના માટે જ બનાવેલાં આડાર
પાણ.
(૨) ઔદેશિક સાધુ સંન્યાસી વગેરેને ઉદ્દેશીને રાખેલાં આહાર–પાણી.
(૩) પૂતિ શુદ્ધ આહારની સાથે પાછળથી આધાકમી આહાર ભેગે કરે.
(૪) મિશ્ર શરૂઆતથી જ ગૃહસ્થ અને સાધુ બનેને લક્ષમાં રાખીને બનાવેલ આહાર.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૫
(૫) સ્થાપના સાવ નિર્દોષ કે દોષિત આહાર સાધુને આપવા માટે બાજુ પર રાખી મૂકવે.
(૬) પ્રાકૃતિકા સાધુને વહેારાવવાના લાભ મળે તે હેતુથી લગ્નાદિ પ્રસ ંગાને વહેલામેાડા કરવા.
(૭) પ્રાદુરણ વહેારાવવાની વસ્તુને અંધારામાંથી પ્રકાશમાં લાવવા માટે ખારી ખાલવી કે લાઇટ આદિથી પ્રકાશ કરવા.
(૮) કીત સાધુને અથે` વસ્તુ વેચાણુથી લઇને વહેારાવવી, (૯) પ્રામિત્ય સાધુને વહેારાવવા માટે ઉધાર લાવવું, (૧૦) પરાવિત ત વારાવવાની વસ્તુની સાથે અદલાબદલી કરવી.
(૧૧) અભ્યાહ્ત સાધુને વહેારાવવા માટે સામે લઇ જવું. (૧૨) ઉભિન્ન સીલ કે તાળા ખેાલીને વહેારાવવુ (૧૩) માલાપહત માળ પરથી ઉતારીને વહેારાવવું. (૧૪) આચ્છેદ્ય પુત્ર કે નાકર વગેરે પાસેથી ઝૂંટવીને વહેારાવવુ.
(૧૫) અનિસૃષ્ટ સહિંયારી માલિકીની ચીજ સ સંમતિ વિના વહેારાવવી,
(૧૬) અધ્યવપૂરક પેાતાના માટે શરૂઆત કરાયેલી રસોઇમાં પાછળથી સાધુ માટે અધિક નાંખવુ.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
ઉત્પાદનના સેળ દોષો (૧) ધાત્રી ધાવમાતાની જેમ બાળકને રમાડીને સારી ભિક્ષા મેળવવી.
(૨) દૂતી ગૃહસ્થના સંદેશાઓ પહોંચાડીને ભિક્ષા મેળવવી.
(૩) નિમિત્ત તિષ-નિમિત્ત વગેરે કરીને ભિક્ષા મેળવવી.
(૪) આજીવિકા પિતાનાં કુળ, જાતિ કે વતન એક જ છે. તેથી ગૃહસ્થને કહી સારી ભિક્ષા મેળવવી.
(૫) વનપક દીનતા કરીને ભિક્ષા મેળવવી. (૬) ચિકિત્સા દવા વગેરે આપીને ભિક્ષા મેળવવી.
(૭)-(૮)-(૯)-(૧૦) ક્રોધ-માયા-માયા-લે કોધાદિ કરીને ભિક્ષા મેળવવી.
(૧૧) સંસ્તવ માત-પિતા, શ્વસુર-વગેરેનું સગપણ કાઢીને ભિક્ષા મેળવવી.
(૧૨)-(૧૩)-(૧૪) વિદ્યા-મંત્ર-ચૂર્ણ વિદ્યા મંત્ર કે ચૂર્ણના પ્રયોગથી ભિક્ષા મેળવવી.
(૧૫) યોગ આકાશગમન આદિ સિદ્ધિ બતાવી ભિક્ષા મેળવવી.
(૧૬) મૃલકમ વશીકરણ, ગર્ભપાત–વગેરેનાં ભય બતાવી ભિક્ષા મેળવવી.
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
શંકિત આદિ દશ દોષો
(૧) શક્તિ આધાકર્મ વગેરે દોષની શંકાવાળો આહાર લે.
(૨) ચૂક્ષિત સચિત્ત વસ્તુથી ખરડાયેલે આહાર લે.
(૩) નિક્ષિપ્ત સચિત્ત વસ્તુની ઉપર મૂકેલે આહાર લે.
(૪) પિહિત સચિત્તથી ઢાંકેલે આહાર લેવો.
(૫) સંહત સચિત્ત ભરેલું વાસણ ખાલી કરીને તે તે વાસણથી આહાર આપે તે લે.
(૬) દાયક નિષિદ્ધ વ્યક્તિના હાથે આહાર લે. (૭) ઉમિશ્ર સચિત્ત આદિથી ભેળસેળ આહાર લે.
(૮) અપરિણત પૂરો સચિત્ત નહિ થયેલે આહાર લે.
(૯) લિપ્ત જેનાથી વાસણ વગેરે લેપાય તે વસ્તુ લિપ્ત કહેવાય. તે વસ્તુ વહેરવાથી આ દોષ લાગે. (૧૦) છર્દિત જમીન ઉપર ઢળાતે આહાર લે.
ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષો
(૧) સજના રાગ પેદા કરે તેવી રીતે બે વસ્તુ ભેગી કરવી.
(૨) પ્રમાણ જરૂર કરતાં વધારે આહાર વાપર,
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી–૫
(૩) અંગાર વપરાતા આહારના વખાણ કરવા. (૪) ધૂમ વપરાતા આહારની નિંદા કરવી.
(૫) કારણ આહાર વાપરવાનાં છ કારણે સિવાય વાપરવું.
આહાર વાપરવાનાં છે કારણો. ૧ વૈયાવચ્ચ કરવા. ૨ સુધા વેદનીય શાંત કરવા. ૩ શુભ ધ્યાન ધરવા. ૪ સંયમનું શુદ્ધ પાલન કરવા. ૫ પ્રાણને ટકાવવા. ૬ ઈસમિતિ આદિનું પાલન કરવા.
ગવેષણ ગષણ આઠ પ્રકારની છે.
(૧) પ્રમાણ દિવસમાં બે વાર ભિક્ષા માટે જવું. (૧) ગેચરી–પાણી સાથે લેવા માટે જવું. (૨) અકાળે થંડિલની શંકા થતાં પાણી લેવા જવું.
(૨) કાળ ભિક્ષાના કાળે જ ભિક્ષા લેવા જવું.
(૩) આવશ્યક શંકા નિવારીને (યાત્રા-સ્પંડિત આદિની) “ આવસહિ” કરીને નીકળવું.
(૪) સંઘાટ્ટક ભિક્ષા લેવા માટે બે સાધુએ સાથે
જવું.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૧
(૫) ઉપકરણ ઉત્સર્ગ માગે બધા-ઉપકરણ લઈને જવું અને અસામર્થ્ય ભિક્ષા અંગેને સામાન તથા બે સુતરાઉ કપડાં કામળી અને દાંડો લઈને જવું.
૬) માત્રક ભિક્ષામાં મોટું પાત્ર લઈ જવું. (૭) કાઉસગ્ગ ઉપગને કાઉસ્સગ કરીને નીકળવું.
(૮) ગ “ આવસ્સિયાએ જસુ જોગ” બેલીને ગુરુ પાસે યોગ્ય પ્રાપ્તિની રજા મેળવીને નીકળવું.
અપવાદ (૧) કારણે વધુ સમય ગોચરી લેવા જવાય.
(૨ા સમયના અભાવે એક–એક સાધુ છૂટા પડીને પણ જઈ શકે.
ગ્રહણેષણ બે પ્રકારે (૧) દ્રવ્ય. (૨) ભાવ.
(૧) દ્રવ્ય હશેષણ અજાણ્યા વનમાં ગયેલા વાનરોને અજાણ્યા તળાવનું પાણી જોખમી જાણીને તેના નેતાએ પીવાની ના પાડી. ન પીધું તે બચી ગયા. પીનારા મરી ગયા.
અહીં પાણીરૂપી દ્રવ્યનું ગ્રહણ કરવું કે નહિ તેની નેતાએ જે તપાસ કરી તેને દ્રવ્યગ્રહણેષણ કહેવાય.
(૨) ભાવ-ચહeષણા મહોત્સવમાં પધારેલા આચાર્ય પિતાના શિષ્યને મહોત્સવના રસોડાની ભિક્ષા લેવાની ના પાડી કેમ કે તે આધાકર્માદિ દોષથી દુષ્ટ હતી.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
ભાવ–ગ્રહણેષણા અગિયાર પ્રકારની છે.
(૧) સ્થાન આત્માનેા-પ્રવચનના કે સંયમના ઉપઘાત થાય તેવા સ્થાને ઊભા રહી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ. ૧ આત્માપઘાત ગાય-ભેંસ વગેરે પાસે ઊભા રહી ભિક્ષા ગ્રહણ કરવી નહિ.
૨ પ્રવચનેાપઘાત ગૃહસ્થના સ્થડિલ અને સ્નાન આદિના સ્થાને ઊભા રહી ભિક્ષા લેવી નહિ.
૩ સથમેપઘાત સચિત્ત પૃથ્વી અગ્નિ, કે ખીજાતિ હાય ત્યાં ઉભા રહી ભિક્ષા ન લેવી.
તથા વૃદ્ધે,
(૨)દાયક આઠ વર્ષથી નીચેના માળ પાગલ કે ક્રેાધી વગેરેના હાથે ભિક્ષા ન લેવી. (૩) ગમન ભિક્ષા આપવા માટે રસેાડા વગેરેમાં જતે દાયક પડી જાય કે સચિત્તના સઘટ્ટો કરે તેવી શકયતામાં ભિક્ષા લેવી નહિ.
ન
(૪) ગ્રહણ અંધકાર, નીચું ખારણું, ખધખારણું કે ઘણાની અવર-જવર હોય એવી સ્થિતિમાં ભિક્ષા ન લેવી. (૫) આગમન અંદરથી ભિક્ષા લઈ ને પાછા આવતાં ગૃહસ્થ દ્વારા સચિત્ત આદિની વિરાધનાની શકયતા હાય તે ભિક્ષા લેવી નહિં.
(૬) પ્રાપ્ત ગૃહસ્થના હાથ કાચા પાણીવાળે! હાય કે એંઠા આહાર આદિથી ખરડાયેલે હાય તા ભિક્ષા લેવી નહિ.
(૭) પદ્મવત કાચા પાણીવાળા ખીજા ભાજનમાં હાથ ધોઇને વહેારાવે તે ભિક્ષા લેવી નહિ.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૩:
(૮) પતિત પાત્રમાં આવી પડેલી ભિક્ષામાં શંકા પડે કે તેમાં મંત્ર, પ્રયાગ કે વિષપ્રયોગ થયે નથી ને ? અથવા તે સોનામહોર આદિથી મિશ્રિત તે નથી ને? તે તપાસ કરવી.
(૯) ગુરુક મોટા પથ્થરથી ઢાંકેલું ભાજન ઉપડાવીને ભિક્ષા લેવી નહિ.
(૧૦) ત્રિવિધ પુરઃકર્મવાળા (સાધુ માટે પહેલેથી હાથ ધોઈને તૈયાર થવું) કે પાણીથી ભીના શરીરવાળા હોય તે તેના હાથે ભિક્ષા લેવી નહિ.
તેમાં ત્રતુભેદે અને પુરુષાદિ ભેદે અનેક ભાગ છે જેને હથેલીના સાત ભાગ કરીને વિચારવામાં આવ્યા છે તે ગુરુગમથી જાણી લેવા.
(૧૧) ભાવ તે બે પ્રકારે (૧) લૌકિક (૨) લેકેત્તર તે બને વળી બે બે પ્રકારે (i) પ્રશસ્ત (i) અપ્રશસ્ત.
સંયમ ધર્મનું પાલન કરવા માટે અથવા અન્ય મુનિઓ માટે આહાર ગ્રહણ કરે તે લેકેનર પ્રશસ્ત ભાવ કહેવાય.
શરીરની પુષ્ટિ માટે તયા બીજા મુનિઓની ભક્તિ કરવાના ભાવ વિના આહાર ગ્રહણ કરે તે લોકેત્તર અશરત ભાવ કહેવાય.
સાચે મુનિ લકત્તર પ્રશસ્ત ભાવથી જ ભિક્ષા
ગ્રહણ કરે.
(૩) ચારૈષણ ગોચરી વહેરીને ઉપાશ્રયે આવ્યા બાદ ગુરુ સમક્ષ ગોચરી આવવી ત્યારપછી મુહૂર્ત સુધી
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
સ્વાધ્યાય કરો. ત્યાર પછી આચાર્ય મહેમાન–બાળ તપસ્વી -વૃદ્ધને નિમંત્રણ કરવી કે “મને લાભ આપો.” ત્યાર પછી અનાસક્તિથી આહાર વાપરે.
પિંડ શબ્દના બે પ્રકારે (૧) દ્રવ્ય (૨) ભાવ.
(૧) વ્યપિંડ દ્રવ્યપિંડ એટલે આહાર વસતિ, ઉપાધિ વગેરે.
(૨) ભાવપિંડ ભાવપિંડ એટલે જિનેક્ત સંયમધર્મ. વસતિ અને ઉપાધિ અંગે વિસ્તારથી વિચારણું “ઘનિયુક્તિ” ગ્રન્થમાં કરવામાં આવી છે. જ્યારે આહાર અંગેની વિસ્તારથી વિચારણું આ ગ્રંથમાં કરવામાં આવી છે.
સંયમધર્મ રૂપ ભાવપિંડની સફળતા આહાર વસતિ ઉપધિ સવરૂપ દ્રપિંડની શુદ્ધિમાં પડેલી છે.
દ્રવ્યપિંડ ત્રણ પ્રકારે છે. (i) સચિત્ત (ii) અચિત્ત (iii) મિશ્ર
આ ત્રણે પ્રકારમાં દરેકના નવ-નવ ભેદ થાય છે–તે આ રીતે પૃથ્વીકાય આદિ પાંચ-બે ઈન્દ્રિય આદિ ચાર નવ ભેદ,
ભાવપિંડ બે પ્રકારે છે. 1) પ્રશસ્ત (ii) અપ્રશસ્ત
તેમાં પ્રશસ્ત ભાવપિંડ દશ પ્રકારે છે. એક પ્રકારે ભાવપિંડ તે સંયમ. બે પ્રકારે ભાવપિંડ તે જ્ઞાન–સંયમ. ત્રણ છે તે દશન-જ્ઞાન–સંયમ. ચાર
તે તપ-દર્શન-જ્ઞાન-સંયમ.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
પાંચ પ્રકારે ભાવપિંડ તે પાંચ મહાવ્રત,
છ
સાત
આઠ
નવ
જ
""
ܙܕ
'
:)
""
તે પાંચ મહાવ્રત-રાત્રિલેાજન
૧૫
વિરમણવ્રત
તે સાત પિંડેષણા, સાત સાત પાધ્યેષણા તથા અવગ્રહ પ્રતિમા,
તે અષ્ટ પ્રવચનમાતા
તે બ્રહ્મચર્યની નવ વાડે.
તે ક્ષમા વગેરે દશ યતિધમેમાં
સાત પિડૈષણા
(૧) સંસૃષ્ટ હાથ અને પાત્ર; મને ખરડાયેલા.
(૨) અસંસૃષ્ટ હાથ અને પાત્ર, બ ંને નહીં ખરડાયેલા. (૩) ઉષ્કૃત તપેલીમાં કાઢેલુ
(૪) સેકેલા વાલ-ચણા વગેરે. (૫) અવગૃહીત થાળીમાં જમા માટે લીધેલું (૬) ગૃહીત હાથમાં લીધેલે કાળિયા. (૭) ઉજિઝત નાંખી દેવા જેવું.
ઉપર્યુક્ત સાત પિંડેષણમાંથી અમુક જ પડેષણા લેવાના સંકલ્પ કરીને મુનિ ભિક્ષા માટે નીકળે.
સાત પાણૈષણા
મધુ ઉપર મુજમ જ સમજવું, માત્ર ‘અલ્પલેપ’ના પ્રકારમાં એસામણુ કાંજી સમજવા.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
સાત પ્રકારે અવગ્રહ પ્રતિમા (i) મારા મનમાં નક્કી કરેલા પ્રકારના ઉપાશ્રયમાં જ
હું રહીશ. (i) બીજા માટે માંગેલી વસતિમાં હું ઉતરીશ. (i) બીજા માટે વસતિ માંગીશ, પણ હું તેમાં ઊતરીશ
નહિ. (iv) બીજા માટે વસતિ માંગીશ નહિ, પણ બીજાની માંગેલી
વસતિમાં ઊતરીશ. (v) મારા માટે માંગીશ, બીજા માટે નહિ માંગુ. (vi) જે માલિક પાસે માંગીશ, એને જ સંથારે લઈશ.
નહિ તો કાત્સર્ગ કરીશ. (vi) જેની પાસે માંગીશ તેના કુદરતી સંથારાને (શીલા
વગેરે) ઉપગ કરીશ.
ઉપરમાંથી એકથી ચાર પ્રતિમાઓ સ્થવિરકલ્પીને હેય છે, જ્યારે પાંચથી સાત નંબરની પ્રતિમાઓ માત્ર જિનકપીને હોય છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
એક
એ
# # #
છે
સાત
આઠે
નવ
દેશ
વળી અપ્રશસ્ત ભાવપિંડ પણ દા પ્રકારે છે.
રીતે
અસ યુમ
રીતે
અજ્ઞાન
રીતે
અજ્ઞાન
રીતે
ક્રોધાદિ ચાર.
રીતે
હિ'સા આદિ પાંચ,
રીતે
વિરાધના.
પૃથ્વી આદિ છની આયુષ્ય સિવાયના સાત કર્મના બધ કરાવતા અશુભ અધ્યવસાય. કમેના ખાંધ કરાવતા અશુભ અધ્યવસાયે બ્રહ્મચય ની નવ વાડીનુ અપાલન. દશ યતિધર્માંનુ અપાલન.
રીત
રીતે
રીતે
મુ. ૧-૨
રીતે
-
-
-
-
૧૭
1
વિતિ
અવિરતિ – મિથ્યાત્વ.
આમ, આપણે પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત ભાપિંડનુ સ્વરૂપ સમજ્યા તથા સચિત્ત, અચિત્ત અને મિત્ર દ્રવ્યપિંડનું સ્વરૂપ પણ સમજ્યા. આમાંથી આપણને પ્રશસ્ત ભાવપિંડની અને અચિત્ત દ્રવ્યપિડની શુદ્ધિનુ જ પ્રયાજન છે.
આહાર તે અચિત્ત દ્રવ્યપિડ છે, જો એના દોષને સમજીને તે દૂર કરીએ અને શુદ્ધ એવા અચિત્ત દ્રવ્યપિ’ડ વહોરીએ તા તેની અસર પ્રશસ્ત ભાવપિડ રૂપ સયમ ઉપર થાય. જો આહાર શુદ્ધતા સયમ શુદ્ધ જે આહાર અશુદ્ધ તા સ ંયમ અશુદ્ધ.”
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ઉગમના સેળ દોષ
(૧) આધાકર્મ: આધાકર્મના પર્યાયવાચી નામો :
(i) આધાકમ આધાય એટલે સાધુ-સાધ્વીને નજરમાં રાખીને ગૃહસ્થ કરેલી રઈ વગેરેની કિયા તે.
| (ii) અધીકમ આવી ગોચરી આત્માનું અધઃપતન કરે છે. તેથી તેને અધકર્મ કહે છે. આ કર્મ જીવને નરકમાં પાડે છે. સંયમ સ્થાનેથી ગબડાવે છે. | (iii) આત્મક્ત આ દેષ આત્માના ગુણોને ઘાત કરતે હેવાથી તેનું ત્રીજું નામ આત્મન છે.
(iv) આત્મકમ આ દેષ આત્માને અશુભ કર્મોને બંધ કરાવતું હોવાથી તેનું ચોથું નામ આત્મકર્મ છે, તે અશુભ એવા શિથિલ કર્મને ગાઢ બનાવે છે. થોડા કાળના કર્મને લાંબા કાળના કરે છે. અને મંદરસવાળાને તીવ્ર રસવાળા કરે છે. જે આધાકર્મ વાપરતી વખતે જ આયુષ્યકર્મને બંધ પડે તે પ્રાયઃ નરકને જ બંધ પડે છે.
સવાલ આધાકર્મદેષને આટલે ભયંકર કેમ ગણવામાં આવ્યું છે ?
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
જવાબ આધાકની બનેલી ચીજમાં પૃથ્વી આદિ છ જીાનકાયની જે ર્હિંસા થાય છે તે જાણવા છતાં જે સાધુ આધાકમી વાપરે છે તેના જીવદયાના પરિણામ નષ્ટ થાય છે. હૃદયથી તે સાધુ કઠોર બની જાય છે. કઠોર હૃદયવાળે આત્મા શ્રુતધમ અને ચારિત્રધમ નું પાલન કરી શકતા નથી. માટે આધાકમ દોષને સૌથી ભયકર ગણવામાં આવ્યા છે. ગીતા' ગુરુની આજ્ઞાથી જો કોઈ સાધુને કારણસર આ ઢોષ સેવવા પડે તે તેની રજા છે. પર ંતુ તે વખતે પણુ તે સાધુનું હૃદય તે રતુ જ હેવુ જોઇએ. આધાક સમજવા માટે દશ દ્વારા
•
(૧) કઈ વસ્તુ આધાકમી મને ?
(ર) કોના માટે બનાવેલું. આધાકમી કહેવાય ? (૩) કયા કયા પ્રકારે વાપરવાથી આધાકમ દોષને ક્રમ બંધ થાય ?
૧૯
(૪) આધાકમ કાના જેવું છે ?
(૫) આધાકમ વાપરવામાં કયા કયા દોષા છે ? (૬) આધાકમ આપવામાં કયા કયા દાષા છે ? (૭) આધાક્રમ જાણવા માટે કયા પ્રશ્નો પૂછવા ? (૮) ઉપયેાગ રાખવા છતાં કેવી રીતે આધાકમ લેવાઈ જાય ?
(૯) ગૃહસ્થના કપટથી આધાકમાં લેવાઇ જાય તા નિર્દોષતા ખરી ?
(૧૦) આધાકના ગ્રહણમાં નિર્દોષતા તથા દોષિતતા અંગે શકા-સમાધાન
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
(૧) કઈ વસ્તુ આધામી બને ?
અશન–પાન-ખાદિમ–સ્વાદિમ-એ ચારે પ્રકારને આહાર તથા વસતિ (ઉપાશ્રય)-વસ્ત્ર-પત્ર, ધાન્ય વગેરેનું વાવેતર આદિ જે સાધુના ઉદ્દેશથી તૈયાર કરવામાં આવ્યા હોય તે તે બધા આધાકમી કહેવાય.
વસ્તુ બનાવવાની શરૂઆતને કત કહેવાય અને તેના અંતને નિષ્ઠિત કહેવાય. આના ચાર વિકલ્પ થાય. ૧ શરૂઆત વખતે સાધુનજરમાં અને અંત વખતે નજરમાં નહિ, ૨ શરૂઆત વખતે સાધુનજરમાં અને અંત વખતે પણ નજરમાં. ૩ શરૂઆત વખતે સાધુનજરમાં નહિ અંત વખતે પણ નહિ. ૪ શરૂઆત વખતે સાધુનજરમાં અને અંત વખતે પણ નજરમાં..
આ ચાર વિકલ્પમાં બીજો અને એથે વિકલ૫ આધાકમી દોષવાળે કહેવાય, કેમકે ઉતારતી વખતે સાધુ નજરમાં હોય તે જ આધાક દોષ લાગે છે. (૨) કેના માટે બનાવેલું આધાકમી કહેવાય ?
સાધુનાં સાધર્મિક જે સાધુ-સાધ્વી કહેવાય તે બધા સાધર્મિક માટે બનાવેલ પિંડ, કઈ પણ સાધુ સાધ્વી માટે આધાકમી કહેવાય.
સ્થાનકવાસી, કાનજી સ્વામીવાળા, તેરાપંથી વગેરે આપણું સાધર્મિક ન કહેવાય. માટે તેમના માટે બનાવેલું આપણને ખપે. પરંતુ અંચળગચ્છ વગેરે અન્ય ગરછનાં સાધુ-સાધ્વીઓ અમુક અપેક્ષાએ આપણું સાધર્મિક કહેવાય. માટે તેમના માટે બનાવેલું આપણા માટે પણ આધાકમી થઈ જાય.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
તીથ કર-પ્રત્યેકબુદ્ધ-નિન્હા વગેરે માટે બનાવેલુ આપણા માટે આધાકમી થતું નથી.
નિન્હેવ એટલે જે ઉત્સૂત્રભાષી હાય અને જેને સ ધે તે કારણસર સંઘ બહાર મૂકયા હોય. માત્ર ઉત્સત્રભાષીને નન્હેવ કહેવાય નહિં.
૨૧
સાધમિક અનેક જાતના હાય છે. તેમાંના પ્રવચનસાધમિક અને લિંગ–સાધમિકને આપણા સામિક સમજવા. સાધુને માટે સાધુ-સાધ્વીએ અને શ્રાવક માટે શ્રાવકશ્રાવિકાએ “પ્રવચન” સાધર્મિક કહેવાય.
જેની પાસે આપણા જેવા જ રજોહરણ-મુડુપત્તિ વેશ વગેરે હાય તે લિગ સાધમિક કહેવાય.
જે પ્રવચનથી અને લિંગથી અન્ને રીતે આપણે સાધમિક હોય તેના માટે બનાવેલું આપણને કલ્પે નહિં.
નિન્હેવ તે લિંગ સાથમિક છે, પણ પ્રવચન સાધર્મિક નથી, કેમ કે તે સંઘબહાર મુકાયેલા છે. માટે તેના માટે અનાવેલું આપણને નિર્દોષ થઈ જાય. જો તે ઉત્સૂત્રભાષી વિધિપૂર્વક સ ંઘખડાર મુકાયેલેા ન હેાય તે તે આપણા પ્રવચન સાધર્મિક ગણાય, માટે તેના માટે બનાવેલું આપણને ન કલ્પે. છેલ્લી અગિયારમી પ્રતિમાવહન કરતા શ્રાવક તે લ’ગસાધિમ ક છે. પરંતુ પ્રવચન સામિક નથી. માટે તેમને માટે બનાવેલું. આપણને કલ્પે.
(૩) કયા કયા પ્રકારે વાપરવાથી આધાકમ દોષના ક બંધ થાય ?
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી–૫
નીચે જણાવેલા ચાર પ્રકારના વતનથી આધાકર્મ દોષને કર્મ બંધ થાય.
() પ્રતિસેવના નિષ્કારણ આધાકમી દોષવાળા આહા-- રને વાપરે. | (ii) અતિશ્રવણ નિષ્કારણ આધાકમી આહારના નિમંત્ર ત્રણને સ્વીકાર કર. | (ii) સંવાસ નિષ્કારણ આધાકમાં આહારના વાપરનારા સાથે રહેવું.
(iv) અનુદના નિષ્કારણ આધાકની જે આહાર વાપરતા હેય તે સાધુની કે ગૃપની અનુમોદના કરવી.
જેમ પિતે લાવેલે આધાકમી આહાર વાપરે તેમ બીજાએ લાવી આપેલા આધાકમી આહાર વાપરે તે પ્રતિસેવના દેષ કહેવાય. આ દેષ સેવનારને તે વાતની ખબર હોય છે કે આ આહાર આલાકમી છે.
આધાકમી આહાર લાવનાર સાધુને ગુરુ અથવા બીજા સાધુએ કહે કે “ તમે આ આધાકમી આહાર લાવ્યા તે સારું થયું” ખરેખર તે બીજાઓએ તે સાધુને આ આહાર નહિ લાવવાની પ્રેરણા કરવી જોઈએ. આ પ્રેરણું ન કરતાં ઉપર પ્રમાણેનું વાક્ય બોલવું તે પ્રતિશ્રવણાદેણ છે.
આધાકમ વાપરનાર સાધુની સાથે રહેવાથી તે આહા-- ૨નું દર્શન વગેરે સતત થવાને કારણે સારામાં સારે સાધુ પણ તેના તરફ આકર્ષાઈ જાય તે શક્ય છે. માટે સંવાસ એ. દેષ કહેવાય છે.
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
આધાકમી આહારના વાપરનારની પ્રશંસા કરવી અને કહેવું કે, “ આવી અનુકૂળ ચીજો અમને તે કયારેય પણ મળતી નથી. તમે ખૂબ ભાગ્યશાળી છે.. આવું ખેલનાર સાધુને અનુમાદના નામના દોષ લાગે છે.
,,
(૪) આધાકમ કોના જેવુ છે ?
આ ભેાજન વિષ્ટા, દારૂ અને ગાયના માંસ સમાન છે. આધાકમી આહાર જે પાત્રમાં લાવેલે હોય કે મૂકેલા હોય તે પાત્ર પશુ છાણુ, દહી' કે ચણાના લેટથી ત્રણ વાર સાફ કર્યાં પછી જ તેમાં શુદ્ધ આહાર લેવા કલ્પે
(૫) આધાકમ વાપરવામાં કયા કયા દોષો છે ? આધાકમાં વાપરવામાં નીચે મુજબના દોષો છે. (૧) ઋતિક્રમ આધાકી આહારનુ નિમ ત્રણ મળે ત્યારે મૌન રહેવુ. સ્પષ્ટ નિષેધ ન કરવા. ટૂંકમાં મનમાં ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા રાખવી તે અતિક્રમ
(૨) તિક્રમ આધાકમી આહાર લેવા જવા માટે પગ ઉપાડવે.
(૩) અતિચાર આધાકમી આહાર ગ્રહણ કરવા અને વસતિમાં આવવું તથા વાપરવા બેસવુ. અને કેળિયે માં સુધી લાવવા તે અતિચાર,
(૪) અનાચાર કાળિયે માંમાં નાંખી પેટમાં ઉતારી દેવા તે.
(૫) આજ્ઞાભગ નિષ્કારણ આધાકી વાપરવાથી આજ્ઞાભગ દોષ લાગે છે. સકારણમાં નહિ.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
મુનિજીવનની બાળથી–૫
(૬) અનવસ્થા એક સાધુને આધાકમી વાપરતા જોઈને બીજા સાધુઓને પણ તે વાપરવાની ઈચ્છા જાગે અને તેથી પરંપરા ચાલે. આવી બેટી પરંપરા ચાલતાં કાલાંતરે તેને જ ધર્મ સમજી લેવાય. આમ છતાં સંયમને ઉછેદ થઈ જાય. માટે અનવસ્થા એ દોષ છે.
(૭) મિચ્છાવ આવે આહાર વાપરતા સાધુને જોઈને બીજા સાધુને વિચાર આવે કે, “ આ સાધુઓ બેલે છે જુદું અને આચરે છે જુદું. આવા ધર્મનો શું અર્થ ? આ રીતે બીજા સાધુઓમાં મિથ્યાત્વ ફેલાય. બીજાનું મિથ્યાત્વ પમાડવામાં નિમિત્ત બનતી વ્યક્તિ પણ મિથ્યાત્વી બને.
(૮) વિરાધના વિરાધના ત્રણ પ્રકારની છે.
(i) આત્મવિરાધના સામાન્ય રીતે આધાકમ આહાર જીભની અનુકૂળતાવાળો અથવા શરીરની સુખશીલતાને પોષનારે હોય છે. જે સ્વાદિષ્ટ કે સ્નિગ્ધ હોય તે વધારે વપરાય. જેથી બીમારી આવતાં સ્વાધ્યાય બંધ પડે. તેથી સૂત્ર-અર્થ ભુલાવા લાગે. વળી બીમારીને લીધે ચારિત્રની શ્રદ્ધા ઘટી જાય, આમ આત્મવિરાધના થાય. | (ii) સંયમવિરાધના આધાકમ વાપરવામાં અને બીમારી આવ્યા પછી સારવાર લેવામાં છ કાયની વિરાધના તથા સેવા કરનાર સાધુના સ્વાધ્યાય આદિની હાની થાય. આમ સ્વ–પરની સંયમવિરાધના થાય.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
૨૫
| (iii) પ્રવચન વિરાધના લાંબા કાળની માંદગીને જોઈને બીજા બેલે કે સાધુઓ ખાવાનું ભાન રાખતા નથી એટલે બીમાર થયા કરે છે. આ રીતે પ્રવચન વિરાધના થાય.
(૬) આધાકમ આપવામાં ક્યા કયા દોષો છે ?
નિષ્કારણ આધાક આપનાર અને લેનાર બન્નેનું અહિત થાય છે. જ્યારે સકારણમાં બન્નેનું હિત થાય છે. આધાકમી આહાર ચારિત્રને નાશ કરનાર છે. એ જાણ્યા બાદ ગૃહસ્થ જે નિષ્કારણ વહેરાવે છે તેમાં તેમનું હિત નથી, પરંતુ જે તે ગૃહસ્થ શાસ્ત્રની આ વાત જાણતે જ ન હોય અને માત્ર ભક્તિભાવથી વહોરાવે તે તેને અંગત રીતે ચેકસ લાભ થાય. પરંતુ તેની ભક્તિને નિષ્કારણ સ્વીકારનાર સાધુનું તે અહિત જ થાય છે..... (૭) આધાકર્મ જાણવા કયા કયા પ્રશ્નો પૂછવા ?
આસપાસના સાગથી તથા ખાસ કરીને બાળકોને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછવાથી આહાર આધાકમ છે કે નહિ તેની ખબર પડી શકે છે. જે ગામમાં જે વસ્તુને અભાવ જોવા મળે તે વસ્તુ જે વ્યક્તિના ઘરે વધુ પ્રમાણમાં જોવા મળે અથવા ઘરમાં રહેતા માણસે કરતાં રઈવધારે થઈ જણાતી હોય અથવા વધારે પડતે આગ્રહ કરતા હોય તો અવશ્ય સવાલે કરવા કે આ વસ્તુ કેના માટે કયા નિમિત્ત બનાવી છે ? વગેરે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપોથી-૫
પરંતુ જો વસ્તુ વહેારાવવા માટેના બિલકુલ આગ્રહ ન હાય, ઘરના માણસા જેટલી જ રસેાઇ મની હાય તા પ્રશ્નો પૂછવાની જરૂર નથી.
આપણે પૂછીએ કે, “આ કાને માટે બનાવ્યું છે ?” તે વખતે જવામ આપનાર જો ગુસ્સે થઇને કહે કે, “તમારે શી પંચાત ? લેવું હેાય તે લે. ” તે આવે આહાર આધાકમી માનવા નહિ.
પણ જો આહાર ખરેખર આધાકમી હોય તે સામાન્ય ગૃહસ્થ એમ જ કહેશે કે અમે આ વસ્તુ તમારા માટે મનાવી નથી. એટલુ' જ નહિં પણ બાજુમાં ઊભેલીવ્ય ક્તિની સામે જોઈને હસશે. આવી સ્થિતિમાં તે આહારને ચાકકસ આધકમી, સમજવે.
૨૬
(૮) ઉપયાગ રાખવા છતાં કેવી રીતે આધાકમ લેવાઇ જાય? જે શ્રાવકે અતિશય ઉસ્તાદ હોય અને ગૂઢ આચારવાળા મનને પણ ભક્તિ કરવાના આગ્રડું રાખતા હોય છે.તેઓ નિર્દેષતાનુ એવુ છટકુ ગાઢતા હાય છે કે તેમાં અચ્છા અચ્છા સાધુ પણ ફસાઈ જાય. તેએ આધાકમી ચીજ વહેારાવવામાં જરાય આદર ન દેખાડે એટલે તે ચીજને સાધુ શુદ્ધ સમજી લેવાની ભૂલ કરી બેસે. (૯) ગૃહસ્થના કપટથી આધામ લેવાઈ જાય તેા નિર્દોષતા ખરી !
પૂરી ચકાસણી કર્યા બાદ આધાકમી લેવાઈ જાય તા તે વાપરવામાં દોષ નથી. એટલું જ નહિં પરંતુ કેવળજ્ઞાનીઓ પણ તે આહારને વાપરી લેતા હૈાય છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
२७
આહાર શુદ્ધ હોવા છતાં જે આધાકમીની બુદ્ધિથી સાધુ ગ્રહણ કરે અને વાપરે તે તેને આધાકર્મને જ દોષ લાગે. (૧૦ આધાકમી આહારગ્રહણ અંગે શંકા-સમાધાન
જે આધાકમી આહાર સાધુએ કર્યો નથી, કરાવ્યું નથી અને તેની અનુમોદના પણ કરી નથી તે સાધુને તે વહેરવામાં શો દોષ?
અહીં વહોરવું એટલે નિષેધ ન કરે. આ જ અનિ-- ધરૂપ અનુમોદના લાગુ થઈ ગઈ.
ઉપસંહાર : આધાકમી વસ્તુગીતાર્થ ગુરુની આજ્ઞાથી સકારણ પણ વાપરવી પડે છે તે તેમાં આસક્તિ તે કરવી જ નહિ. સકારણ કે નિષ્કારણનું પ્રાયશ્ચિત્ત તે અવશ્ય કરવું. જો તેમ ન કરે તે તે સાધુ જિનાજ્ઞાભંજક કહેવાય. આવે સાધુ લેચ કરે કે ઉગ્ર વિહાર કરે તે બધું જ નકામું છે. જેમ કબૂતર પિતાનાં પીંછાં તોડે છે, તેમાં તેને કઈ ધર્મ થતો નથી તેવી જ રીતે આજ્ઞાભંજક ગમે તેટલું કષ્ટ ભેગવે પણ તેમાં તેને કોઈ ધર્મ હોતો નથી.
(૨) ઔદ્દેશિક દોષ વસ્તુ તે ગૃહસથે પિતાના માટે જ બનાવી હોય પણ તે વસ્તુ ગમે તે કારણસર વધી પડે ત્યારે એના એ જ રવરૂપમાં કે તેના સ્વરૂપને બદલી નાંખતી વખતે કઈ પણ યાચકને નજરમાં રાખવામાં આવે તે તે વસ્તુમાં ઓશિક દેષ લાગુ થાય. આ દેષના બે પ્રકાર છે. (i) ઘ (i) વિભાગ.
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(i) એઘ શિક પોતાના માટે બનાવેલી વરતુ જ્યારે વધી પડી હોય ત્યારે આટલું અમારું અને આટલું ભિક્ષકનું, એ વિભાગ કર્યા વિના સામાન્ય રીતે કોઈ પણ ભિક્ષુકને આપવાની બુદ્ધિથી તે વસ્તુને રાખી મૂકવામાં આવે ત્યારે તે ઘ એ શક દેશ છે. | (ii) વિભાગ ઔશિક લગ્નાદિ પ્રસંગમાં કે ઘરમાં વધી પડેલી વસ્તુમાંથી ભિક્ષુકોને નજરમાં રાખીને તેને કેટલેક ભાગ જુદો પાડવામાં આવે ત્યારે તે વિભાગ - શિક દેષ કહેવાય.
વિભાગઔશિકના બાર ભેદે મુખ્ય ત્રણ ભેદો (૧) ઉદિષ્ટ (૨) કૃત (૩) કર્મ.
આ દરેકના ચાર-ચાર ભેદ છે. (૧) ઉદ્દેશ (૨) સમુદ્દેશ (૩) આદેશ (૪) સમાદેશ. આ પ્રમાણે ૩૪૪ = ૧૨ ભેદો થાય.
(૧) ઉદિષ્ટ પોતાના માટે જ બનાવેલા આહારમાંથી ચેડા આહાર માટે કલ્પના કરે કે આટલું કેઈપણ યાચકેને આપીશું.
(૨) વૃત પોતાના માટે બનાવેલામાંથી જે ભાત વગેરે વધ્યા હોય તેમાં સંસ્કાર કરીને કરંજો વગેરે બનાવવું. તે વખતે યાચકને નજરમાં રાખવા.
(૩) કમ જમણુ વગેરેમાં વધી પડેલા લાડવાના ભૂકામાં ગરમ ઘી વગેરે નાંખી દઈને ફરી નવા લાડુ બનાવી દેવા. આ સંસ્કાર કરતી વખતે યાચકને નજરમાં રાખવા.
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી–૫
૨૯
આ ત્રણે પ્રકારમાં જે કોઈ પણ યાચક નજરમાં હોય તે તે ઉદ્દેશ કહેવાય. જે બાવા-ધૂતારા (પાખંડીઓ) નજરમાં હોય તે સમુદૃશ કહેવાય. જે બદ્ધ સાધુઓ (શ્રમ) નજરમાં હોય તે આદેશ કહેવાય. અને જે નિર્ગથે (જૈન સાધુ-સાધ્વી) નજરમાં હેય તે સમાદેશ કહેવાય..
બીજી રીતે ચાવીસ ભેદ : ઉપર જણાવેલા ઉદ્દિષ્ટ-કૃત-કર્મમાં દરેકના છિન્ન અને અછિન્ન એમ બે બે ભેદ થાય.
વળી તે દરેક છિન્ન અને અછિન્નના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ એમ ચાર-ચાર ભેદો થાય. આમ ઉદિષ્ટના, કૃતના અને કર્મના આઠ-આઠ ભેદ થતાં કુલ વીસ ભેદ થાય.
વધેલી વસ્તુમાંથી આપવા માટે જુદું કાઢેલું તે છિન્ન કહેવાય અને જુદું કાઢ્યા વિનાનું અછિન્ન કહેવાય.
દ્રવ્ય છિન જુદું કાઢી રાખેલું. દ્રવ્ય અછિન્ન ભેગું રાખેલ દ્રવ્ય તે.
ક્ષેત્ર છિન્ન ઘરની અંદર કે બહાર ગમે તે એક સ્થાનેથી આપવાનું નકકી કરવું તે.
ક્ષેત્ર અછિન્ન ઘરની અંદર કે બહાર ગમે ત્યાંથી આપવાનું નકકી કરવું તે.
કાળછિન અમુક ટાઈમથી અમુક ટાઈમ સુધી જ આપવાનું નક્કી કરવું તે.
કાળ અછિન્ન ગમે તે ટાઈમમાં આપવાનું નકકી કરવું તે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫ ભાવ છિન્ન પિતાને રુચે તે જ આપવાનું નક્કી કરવું તે.
ભાવ અછિન જે રુચે તે આપવાનું નક્કી કરવું તે. ઉપર જણાવેલા ઉદ્દેશ-સમુદેશ-આદેશ અને સમાદેશના કોઈ પણ પ્રકારની ભિક્ષા જૈન સાધુને ખપે નહિ.
આપણે તે ગૃહસ્થ પોતાના પરિવાર-નોકર-ચાકરે વગેરે માટે જ બનાવેલું હોય તેમાંથી જ લેવાય. કેમકે આર્યદેશને માણસ અતિથિસત્કારની ભાવનાને લીધે સ્વાભાવિક રીતે થોડુંક પણ દ્રવ્ય વધારે બનાવતે જ હોય, તેથી આપણે લીધા બાદ ફરીથી બનાવવાનો પ્રસંગ તેને આવે નહિ.
આ ઔદેશિક દષની વસ્તુમાંથી જે સાધુનો ઉદ્દેશ નીકળી જાય અને ગૃહસ્થને પિતાનો ઉદ્દેશ આવી જાય તે તે કલ્પ. આવું આધાકમમાં કલ્પી શકતું નથી.
આધાકર્મ અને દેશિક દોષમાં ફરક શો ?
જે પહેલેથી જ સાધુ માટે બનાવ્યું હોય તે આધાકમી કહેવાય. અને જે પહેલેથી જ ગૃહસ્થાએ પિતાના માટે બનાવ્યું હોય અને પછીથી સાધુ વગેરેને આપવાના ઉદેશથી તે વસ્તુમાં સંસ્કાર કરવામાં આવે તો તે શિક દોષવાળું બને છે.
(૩) પૂતિકર્મ દોષ ? નિર્દોષ આહારમાં આધાકમ આહારનું મિશ્રણ થવું તે પૂતિકર્મ. તે બે પ્રકારે છે.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૩૧
સૂક્ષ્મ પૂતિ આધાકમી વસ્તુઓની વરાળ-ધૂમાડે કે ગંધ વગેરે નિર્દોષ આહારને સ્પર્શી જાય ત્યારે તે નિર્દોષ આહાર સુક્ષ્મ પૂતિકર્મ દષવાળ બને છે.
આ દેષ ટાળવે અશકય હોવાથી તેને ત્યાગ કરવાનું જરૂર નથી. માત્ર જાણવા પુરતે જ આ દેષ છે.
બાદર પૂતિ તેના બે પ્રકાર છે. (૧) ઉપકરણ બાદરપૂતિ (૨) ભક્ત પાન બાદરપૂતિ. આધાકમ આહાર માટે વપરાયેલા ભાજને માં જે શુદ્ધ આહાર મુકાય તો તે શુદ્ધ આહાર ઉપકરણ બાદર પૂતિ દોષવાળે કહેવાય. વાસણને ઉપકરણ કહેવાય છે.
આધાકમ અંગારા ઉપર રાઈ-હિંગ વગેરે નાંખવાથી ધૂમાડો પેદા થાય છે. તે ધૂમાડા ઉપર ઊ ધું તપેલું મૂકવામાં આવે ત્યારે તે તપેલું ધૂમાડાની વાસનાવાળું બને છે, અર્થાત્ તે રીતે જે વઘાર કરવામાં આવ્યું હોય તેવા વાસણમાં નાંખેલે શુદ્ધ આહાર ભક્તપાન બાદરપતિ દોષવાળે બને છે. અથવા આધાકમાં આહારથી ખરડાયેલા વાસણમાં જે શુદ્ધ આહાર નાંખ્યું હોય અથવા આધાકમી ખરડાયેલા હાથ વડે જે શુદ્ધ આહાર અપાતો હોય તે શુદ્ધ આહાર ભક્તપાન બાદરપૂતિ ષવો કહેવાય.
જો આ દોષવાળા વાસણને ત્રણ વખત ખૂબ સારી રીતે સાફ કરવામાં આવે અથવા તેમાં ત્રણ વખત જુદો જુદો શુદ્ધ આહાર મૂકવામાં આવે છે તે વાસણમાં ચોથી વખત મૂકેલ શુદ્ધ આહાર સાધુને કલપે.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર.
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
જે દિવસે ગૃહસ્થને ઘેર આધાકમી વસ્તુ બની હોય તે દિવસે તે ગૃહરિથને ઘરેથી નિર્દોષ વસ્તુ પણ વહેરી શકાય નહિ એટલું જ નહિ, પરંતુ બીજા ત્રણ દિવસ સુધી તેને ત્યાં કેઈપણ વસ્તુ વહેવાય નહિ કેમકે પહેલા દિવસની આધાકમી વસ્તુથી તે ગૃહસ્થનાં વાસ તથા નિર્દોષ આહાર વગેરે ભક્ત પાન બાદર પૂતિકર્મ દોષવાળા બની ગયાં હોય છે.
જે સાધુના પાત્રમાં નિર્દોષ આહારની ભેગે આધાકમ આહાર આવી ગયું હોય તે તે નિર્દોષ આહાર પૂતિકર્મના દેષવાળે બની ગયે માટે કપે નહિ. તે પાત્ર ત્રણ વખત સારી રીતે ધોયા બાદ જ નિર્દોષ આહાર તેમાં લેવે કપે.
(૪) મિશ્ર દોષ પિતાના માટે કે કોઈ પણ પ્રકારના સંસારત્યાગીઓ માટે, પહેલેથી જ પોતાને માટે બનાવાતી વસ્તુમાં મિશ્રણ કરવામાં આવે તે વહરતા મિત્ર છેષ લાગે છે. આ દેષના ત્રણ પ્રકાર છે.
(i) કોઈ પણ ભિક્ષાચર માટે મિશ્રણ કરેલું. (ii) પાંખડી માટે મિશ્રણ કરેલું. (i) જૈન સાધુ માટે મિશ્રણ કરેલું. આમાંને કોઈપણ પ્રકારને દોષ સેવી શકાય નહિ.
આ દેશવાળે આહાર પાત્રમાં આવી ગયે હોય તે તેને આંગળી વગેરે દ્વારા દૂર કર્યા પછી જે તે પાત્રને ત્રણ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
વખત સારી રીતે ધંઈ નાખવામાં આવે અને પછી તડકે સુકવવામાં આવે તે જ તે પાત્રમાં નિર્દોષ આહાર લાવી શકાય.
મિશ્રદોષવાળે આહાર એક હજાર ઘેર ફરતે ફરતે જાય તે પણ શુદ્ધ થતું નથી.
(૫) સ્થાપના દોષ પિતાના માટે બનાવેલા આહારમાંથી સાધુને આપવા માટે જુદો કાઢીને રાખી મૂકે તે સ્થાપના દેષ છે. આ દેષ છ પ્રકારે છે. | (i) જે જગ્યાએ પિતાના માટે આહાર બનાવ્યું હોય તે જ જગ્યાએ સાધુ માટે તે આહાર સ્થાપી રાખવે તે સ્વસ્થાન સ્થાપના દેલવાળે આહાર કહેવાય.
(ii) એથી ઊલટું બીજી જગ્યાએ રાખી મૂકે તે તે પરસ્થાની સ્થાપના દેષવાળો આહાર કહેવાય.
સ્થાપના માટે મૂકવાનાં દ્રવ્ય બે જાતનાં હોય છે. જેમાંથી નવાં દ્રવ્ય બની શકે તે દૂધ-શેરડીને રસ વગેરે વિારી દ્રવ્ય.
અને જેમાંથી નવાં દ્રવ્ય ન બની શકે તે ઘીગળ વગેરે અવિકારી ક.
| (ii) વિકારી દ્રવ્યની સ્થાપના કરાય છે તે પરંપર સ્થાપના દેષ કહેવાય.
મ,
૫-૩
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
મુનિજીવનની બાળપેથી–૫
(iv) અવિકારી દ્રવ્યની સ્થાપના કરાય છે તે અતં૨ સ્થાપના દોષ કહેવાય.
(૬) ખૂબ લાંબાકાળ સુધી જે ઘી વગેરે દ્રવ્યની સ્થાપના જે સાધુના ઉદ્દેશથી કરી હોય તે તે ચિરકાલ સ્થાપના દેવ કહેવાય.
(iv) બે સાધુએ સંઘાટ્ટક રૂપે એક ઘરમાં ગોચરી ગયા. અને ત્યારે તે પછીના ઘરમાં ગૃહસ્થ સાધુને વહેરાવવા માટે જે કોઈ વસ્તુ હાથમાં રાખીને તૈયાર ઊભા હેય તે ત્યારે તે હાથમાં રાખેલી વસ્તુઓમાં ઈ-વરકાલ સ્થાપના દેષ લાગુ થાય છે. આમાં પણ જે સંઘાટ્ટક સાધુને બે ઘરના ગૃહસ્થો સુધી ઉપગ રહ્યો હોય તે તે બે ઘરના ગૃહસ્થોના હાથમાં રહેલી વસ્તુઓ સ્થાપનદોષવાળી ગણાતી નથી. '
(૬) પ્રાકૃતિકા દેષ સાધુને વહરાવવાની ભાવનાથી પિતાના ચાલુ સમય કે નિર્ધારિત સમય કરતાં વહેલા કે મેડા પિતાના માટે આહારાદિ બનાવવા. તે બે પ્રકારે છે. (i) બાદર (ii) સૂક્ષ્મ.
આ બન્નેના પણ બે-બે ભેદ છે. વહેલું કરવા રૂપે (i) અવસર્પણ–અને (ii) મોડું કરવા રૂપે ઉત્સર્પણ.
(i) જે શ્રાવકે પિતાના દીકરા-દીકરીનાં લગ્ન વશાખ માસમાં કરવાનાં વિચાર્યા હોય તે લગ્નને માગસર મહિનામાં, સાધુઓ પોતાના નગરમાં કોઈ કારણે આવવાના છે તેવું જાણીને વૈશાખને બદલે માગસર મહિનામાં વહેલાં લગ્ન લે
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૩૫
અને તે લગ્નપ્રસંગે પિતાનાં સ્વજનો માટે બનાવેલી મીઠાઈ વગેરેથી સાધુઓને લાભ લે તે તે વખતે તે મીઠાઈઓ વગેરે બાદરઅવસર્ષણ દોષવાળી બને. | (ii) જે વહેલા નિર્ધારેલાં લગ્ન ઉપરની રીતે લાભ લેવા માટે લેવાય તે તે બાદર ઉત્સર્પણ દેષ કહેવાય. | (i) રસોઈ કરતી મા દૂધ માંગતા પિતાના છોકરાને કહે છે કે હું તને અડધા કલાક પછી-સાધુ આવશે ત્યારે ઊઠીને દૂધ આપીશ. કુદરતી એ જ વખતે જે ત્યાં સાધુ આવે અને તે ભાઈ ઊઠીને તેમને ભિક્ષા વહેરાવે છે તે ભિક્ષા સૂક્ષ્મ અવસર્ષણ દોષવાળી બને. કેમકે હવે તે બાળકને સાધુના કારણે દૂધ વહેલું મળવાનું છે.
(iv) ઉપરની વાત કરતાં સાવ ઊલટું બને તે ત્યાં સૂમ ઉત્સર્ષણ દોષ લાગે.
પ્રાભૂતિકા દેષની ખૂબ સારી રીતે તપાસ કરવા છતાં જે તે દોષની સાધુને ખબર ન પડે અને તે આહાર ગ્રહણ થઈ જાય તે તેના પરિણામ શુદ્ધ હોવાથી સાધુને તે દોષ લાગે નહિ.
આ દોષ ખાસ કરીને રાત્રિભૂજન કરતા ઘરમાં પિતાના માટે વહેલી રાઈ બનાવીને સાધુને લાભ લેતી વખતે લાગતે વિશેષ જોવા મળે છે.
(૭) પ્રાદુષ્કરણ દોષ સાધુને હરાવવા માટે આહાર આદિને અંધારામાંથી અજવાળામાં લાવવા. અથવા ભીંત વગેરે તેડીને કે લાઈટ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
વગેરે કરીને અજવાળું કરવું અને તેવા અજવાળામાં જે વસ્તુ વહેરાવાય છે ત્યાં પ્રાદુક્કરણ દોષ લાગુ થાય પણ જે ગૃહસ્થ પિતાના માટે જ જે લાઈટ વગેરે કર્યા હેય તે આ દેષ લાગતો નથી પરંતુ જે ઉજેહી પડતી હોય તે કામળી ઓઢી લેવી.
સૂર્ય વગેરેના ખુલ્લા પ્રકાશમાં થયેલી લાઈટની ઉજેહી ગણાતી નથી.
પિતાના માટે કરેલી લાઈટ કે ચલાવેલે પંખે કે રેડિયે આપણે માટે બંધ કરે તે પણ વહેરાય નહિ.
આ દોષવાળી ગોચરી અજાણતા આવી જાય તે તે ગોચરી પરઠવી દેવી અને પાનું ત્રણ વખત પાણીથી ધોઈને કેરું કરવું. ત્યાર બાદ તેમાં બીજે આહાર લાવી શકાય, કદાચ પાડ્યું છેવાનું રહી જાય અને તેમાં બીજો શુદ્ધ આહાર લવાય તે ઘણે બાધ નથી.
(૮) ક્રીદેષ સાધુ માટે વેચાતું લાવીને વહેરાવવું તે. તેના બે પ્રકાર છે. દ્રિવ્ય ક્રીત અને ભાવક્રીત. આ બન્નેના પણ બબ્બે પ્રકાર છે, આત્મીત અને પરક્રીત. આમ કુલ ચાર પ્રકાર (i) આત્મ દ્રવ્યક્રીત (ii) આત્મભાવકીત (iii) દ્રવ્યકત (iv) પરભાવકીત.
આત્મદ્રવ્ય કત સાધુએ પિતાની નવકારવાળી વગેરે વસ્તુ ગૃહસ્થને આપીને ખુશ કરીને તેના ઘરના લાડુ વગેરે પ્રાપ્ત કરવા.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપથી–૫
૩૭
પદ્રવ્યકત સાધુ માટે ગૃહસ્થ ચવાણું વગેરે વેચાતું લાવીને આપે છે.
આત્મભાવ ક્રીત ઘરના આહારાદિ સારા મેળવવા માટે તે વ્યક્તિને ખુશ કરવા વ્યાખ્યાન કરવું કે સજઝાય વગેરે સંભળાવવી અથવા બીજા કેઈ વ્યાખ્યાનકાર આદિના નામે ચરી ખાવું.
પરભાવીત પિતાની કેઈક વિશિષ્ટ કળા દ્વારા લેકરંજન કરીને તે લેક પાસેથી સાધુઓની ભક્તિ કરવા માટે મેળવેલા આહારદિને વહેરવાથી પરભાવકીત લાગે છે. જે તપાસ કરવા છતાં આ દોષની સાધુઓને ગંધ ન આવે તે તે સાધુઓ વાપરે છતાં નિર્દોષ છે.
(૯) પ્રામિત્યદેષ સાધુ માટે ઉધાર લાવીને વહેરાવવું. આ દોષના બે પ્રકાર છે (i) લૌકિક (ii) લોકેત્તર| (i) કિક પ્રાનિત્ય ગૃહસ્થ બીજા ગૃહરથ પાસેથી ઉધાર લાવી સાધુને વહરાવે તે. | (ii) લકત્તર પ્રાનિત્ય એક સાધુ બીજા સાધુ પાસેથી કઈ વસ્ત્ર વગેરે ઉછીનું લે તે તે લોકોત્તર પ્રગમિત્ય દોષ છે. જે તે સાધુ મુદતમાં વસ્ત્ર પાછું ન આપે અથવા તે તે વસ્ત્ર ફાટી જાય કે ખોવાઈ જાય તે બીજા સાધુ સાથે બેલાચાલી વગેરે થવાને સંભવ છે. અહીં લૌકિક પ્રામિત્ય દેષને જ પ્રસંગ સમજ.
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(૧૦) પરાવર્તિત દોષ સાધુને વહરાવવાની બુદ્ધિથી પિતાની વસ્તુને બીજા ગૃહસ્થની વસ્તુ સાથે અદલ બદલે કરે. આ દોષ પણ. પ્રામિત્યદોષની જેમ લૌકિક અને લેકેત્તર એમ બે પ્રકારે છે.
લૌકિકના વળી બે પ્રકાર છે. (i) લૌકિક તદુદ્રવ્ય (ii) લૌકિક અન્ય દ્રવ્ય.
| (i) કિક તદ્રવ્ય ખરાબ ઘી વગેરે આપી સુગંધીદાર સારું ઘી સાધુને વહેરાવવા માટે લેવું.
(ii) કિક અન્ય દ્રવ્ય કદર વગેરે આપીને સાધુને વહેરાવવા માટે ઊંચી જાતના ચોખા લેવા.
લોકેર પરાવર્તિત એટલે સાધુમાં પરસ્પર વસ્ત્રાદિની વસ્ત્રાદિ સાથે કે નવકારવાળી આદિ સાથે અદલાબદલી કરવી.
અહીં પણ કલેશાદિ થવા સંભવ હોવાથી ગુરુને વચ્ચે રાખીને અદલાબદલી કરી શકાય.
(૧૧) અભ્યાહુત સાધુને હરાવવા માટે સામેથી લાવેલો આહાર આ દષવાળો કહેવાય. આ આહાર જે જળમાર્ગેથી લાવવામાં આવે તે તેમાં અપકાયાદિ જેની વિરાધના થાય. કેઈ જલચર જીવ પકડી લે તે તે ગૃહસ્થનું મૃત્યુ પણ થાય, હડી ઊંધી પણ વળે વગેરે દે રહેલા છે. જે જમીનમાર્ગે લાવવામાં આવે તે ચાલતાં પગમાં કાંટા વગેરે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
વાગે તથા વનસ્પતિ આદિની વિરાધના થાય. જે વાહનમાં ત્રાસ થાય તથા અકસ્માત
એસીને લાવે તે પશુઓને થવાની પણ સંભાવના રહે.
ઉપર જણાવેલા કારણેાસર અભ્યાહત દોષને અનાચીણ (નહિ આચરવા લાયક) કહ્યો છે. પરંતુ આ દેષ અમુક સચેગામાં આચીણ પશુ છે. આ માચીય અભ્યાતના ૨ પ્રકાર છે. (i) ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ (ii) ઘરની અપેક્ષાએ.
૩૯
(i) ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આચીણુ તેના ત્રણ પ્રકાર છે. (i) જઘન્ય (ii) મધ્યમ (iii) ઉત્કૃષ્ટ. બેઠાં બેઠાં કે ઊભા રહીને પેાતાના હાથથી ઊંચુ` રહેલું વાસણુ લઈને સાધુ તરફ કરવું તે જઘન્યક્ષેત્રથી આચીણુ . પેાતાના જ ક્ષેત્રમાં સે હાથ દૂરથી વસ્તુ લઇ આવીને વહેારાવવી તે ઉત્કૃષ્ટ ક્ષેત્રથી આચી.
આ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ વચ્ચેનું બધુય મધ્યમ ક્ષેત્રથી
આચી
(i) ઘરની અપેક્ષાએ આચીણ જે ઘરમાં સાધુ ગેાચરી વહારતા હાય તે ઘરથી ગણીને ત્રીજા ઘર સુધીના ઘરમાંથી જો કેાઈ ગૃહસ્થ વસ્તુ લાવે અને તે વખતે સ'ઘાટ્ટક સાધુના તેની તરફ ઉપયાગ હેાય તે ત્રણ ઘરમાંથી સામેથી લાવેલુ ઘરની અપેક્ષાએ આચીણુ અભ્યાહત કહેવાય એટલે કે આવી રીતે લાવેલુ કલ્પે.
(૧૨) ઉદ્ભિન્નદોષ
સાધુને માટે કબાટ ઉઘાડીને, તાળુ તેાડીને કે સીલ
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
ઉખેડીને વસ્તુ વહેરાવવી અથવા બરણ આદિ ઉપર સારી રીતે બાંધેલું કપડું કે ફીટ કરેલું ઢાંકણ ખેલીને વસ્તુ વહેરાવવી તે ઉદ્દભિન્ન દોષ કહેવાય, આ દોષ સેવવામાં છ કાય જીની વિરાધનાની તથા ગૃહસ્થને અકસ્માત થવાની શકયતાઓ પડી છે. બરણી આદિ ઉઘાડતા પહસ્થને સાપ વીંછી કરડી જાય તે આમાં નિમિત્ત બનનાર સાધુની અજૈન લેકમાં હીલના થાય પણ જે કબાટ-બરણ વગેરે પિતાના કામ માટે જ ઉઘાડબંધ કરાતાં હોય તે તેમાંથી અપાતી વસ્તુઓ વહેરાવવામાં સ્થવિરકલ્પી સાધુ એને દેષ નથી.
(૧૩) માલાપહૃતદોષ માળિયામાંથી, શીકામાંથી કે ભયરામાંથી વસ્તુ લાવીને વહોરાવવી તે માલાપહુતદેષ કહેવાય. આ દેષના ચાર પ્રકાર છે.
(I) માળિયું, શીકું કે મેડા ઉપરથી લાવીને આપવું તે ઊર્થમાલાપહત દોષ.
(ii) યરામાંથી લાવીને આપવું તે અધોમાલાપહતદોષ.
(ii) ઊંચી કોઠીમાંથી વસ્તુ કાઢવા માટે પગની પાનીઓ ઊંચી કરીને, પછી કોઠીમાં વાંકા વળીને વસ્તુ કાઢીને આપવી તે ઉભયમાલાપહૃત દોષ. | (iv) જમીન ઉપર બેઠાં બેઠાં બાજુમાં રહેલા ગોખલામાંથી હાથ લાંબો કરીને કષ્ટપૂર્વક વસ્તુ લઈને આપવી તે તયકમાલાપહતદોષ.
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૪૧
આ દેષ સેવતા ગૃહસ્થને પડી જવાને તથા સર્ષ વગેરે કરડવાને તથા જીવવિરાધના થવાનો સંભવ છે. આ ચારે પ્રકારમાં જ્યાં ઉપરોક્ત આપત્તિઓને કેઈ શક્યતા ન હોય ત્યાં આ દોષ લાગતું નથી.
(૧૪) આચડેઘદોષ બીજા પાસેથી પરાણે ખેંચીને જે આહારાદિ સાધુને આપવામાં આવે તે ત્રણ પ્રકારે છે
(i) પ્રભુછેદ્ય ઘરને માલિક પિતાના જમતા પુત્રાદિ પાસેથી વસ્તુ ઝૂંટવી લઈને વહેરાવે (i) સ્વામી આદ્ય ગામનો માલિક ગામમાં વસતા પોતાના આશ્રિત પાસેથી ઘી ગોળ વગેરે ઝૂંટવી લઈને સાધુને વહોરાવે (ii) તેન આડેઘ કેઈ સાધુભકત ચેર સાધુને વહેરાવવા માટેની વસ્તુ મુસાફરો પાસેથી ફૂટવી લઈને સાધુને વહેરવે.
આ દોષવાળી ભિક્ષાથી સાધુઓ પર દ્વેષ થાય. તેમને મારી નાખવા સુધીના પ્રસંગે પણ બને.
(૧૫) અનિરુષ્ટ માલિકે રજા નહિ આપેલું ગ્રહણ કરવું તે અનિષ્ટ દોષ કહેવાય. તે બે પ્રકારે. (i) સાધારણ અનિવૃષ્ટ જે વસ્તુના માલિક ઘણા હોય અને તે માલિકી દરેકની એકસરખી હોય તે વસ્તુ બીજા માલિકની રજા લીધા વિના એક માલિક સાધુને વહોરાવે ત્યારે આ દેષ લાગે. | (ii) ભેજન અનિસૃષ્ટ જે વસ્તુઓ પર હકક અને કેને હોય પણ તેને માલિક એક હોય તે વસ્તુ હકકદારોને
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
પૂછયા વિના માલિક સાધુને વહેરાવે ત્યારે ભેજન અનિસૃષ્ટદેષ લાગે. તે પણ બે પ્રકારે છે. (i) છિનભેજન અનિસૃષ્ટ. કેઈ શેઠે ખેતરમાં કામ કરતા પોતાના મજૂરે માટે ભેજન તૈયાર કરાવ્યું હોય અને દરેકને ભાગ જુદે જુદો કરી રાખ્યો હોય તેવું ભાગ પાડેલું છિન્ન કહેવાય. (ii) અછિન્ન ભજન અનિવૃષ્ટ ઉપરની વાતમાં ભાગ નહિ પાડેલું અછિન કહેવાય. | છિન્નમાં જેને જુદા ભાગ પાયે હોય તેની જે રજા હોય તે તે કલ્પે પણ અછિન્નમાં બધાની રજા હોય તે જ કલ્પ. જો ઘરના હકકદાની કે વસ્તુના સર્વ માલિકની વહરાવવા માટે રજા મળી ગઈ હોય તે તેઓની ગેરહાજરીમાં પણ તે ભિક્ષા વહેરી શકાય.
હાથી માટે બનાવેલી વસ્તુ જે હાથીને મહાવત મુનિને આપે તે તે કલપે નહિ, કારણ કે તેથી માલિક, રાજા અથવા હાથી પોતે ગુસ્સે ભરાય અને ઘણું નુકસાન કરી બેસે
મહાવત પોતે પોતાની માલિકીની વસ્તુ ભકિત વહેરાવે તે પણ હાથીના દેખતા વહેરવી નહિ.
(૧૬) અધ્યપૂરક દોષ પ્રથમ પિતાના માટે રસોઈ કરવાની શરૂ કરી હોય, ત્યારબાદ સાધુ આવેલા જાણીને તે રસોઈમાં જે ઉમેરે કરાય તે અધ્યવપૂરક દેષ કહેવાય. તે ત્રણ પ્રકારે છે. (i) સ્વગૃહયાવર્થિક અધ્યવપૂરક. (i) સ્વગૃહસાધુ અથવપૂરક (iii) સ્વગૃહ પાખંડી અધ્યવપૂરક.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૪૩.
(i) સ્વગૃહ ચાવદર્શિક અથવપૂરક પિતાના માટે રસોઈ બનાવવાની ચાલુ કરી દીધા બાદ ગામમાં આવેલા સાધુઓ પાખંડીઓ-યાચકેની ખબર પડતાં તે રસેઈમાં વધારો કરી દે. યાવદથિંક એટલે બધા પ્રકારના યાચકે જેમાં જૈન સાધુ પણ આવી જાય.
| (ii) સ્વગૃહસાધુ અથવપૂરક ઉપર મુજબ સમજવું. માત્ર ગામમાં જૈન સાધુએ આવેલા સમજવા.
(iii) સ્વગૃહ પાખંડી અથવપૂરક ઉપર મુજબ સમજવું, પણ ગામમાં આવેલા પાખંડીઓ સમજવા.
યાવદઅથી અથવપૂરક દોષવાળું વહોરાઈ ગયેલું ભેજન જે પાત્રામાંથી દૂર કરી દેવામાં આવે છે તે પાત્રામાં રહેલું બીજું નિર્દોષ ભેજન કલ્પે.
પણ સાધુ અધ્યપૂરક તથા પાખંડી અથવપૂરક દેષનું ભેજન પાત્રામાંથી જુદું કર્યા બાદ પણ બાકીનું નિર્દોષ ભજન લેવું કપે નહીં.
મિશ્રદોષ અને અથવપૂરક દોષમાં એ ફરક છે કે મિશ્રમાં પહેલેથી જ પિતાના માટે અને સાધુના માટેનું ભેજન તૈયાર કરાય છે. જ્યારે અધ્યપૂરક દેષમાં ગૃહસ્થ માટે રાંધવાની શરૂઆત કર્યા બાદ પાછળથી ભિક્ષુક આદિ માટે ઉમેરે કરાય છે.
જે મિશ્ર દોષવાળું દૂધ રગડા જેવું હોય તે અથવા પૂરક દોષવાળું દૂધ પાણી જેવું હોઈ શકે છે.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
વિશાધિકાટિ અને અવશેાધિ કાર્ટિના દોષા
જે દોષવાળી વસ્તુ પાત્રામાં આવી હેય તે વસ્તુને બહાર કાઢી નાંખ્યા બાદ પાત્રામાં પડેલી તદ્દન નિર્દોષ વસ્તુ વાપરવાની જો રજા મળે તે તે દેષવાળી વસ્તુના દોષ વિશે ધિકોટિનેા ગણાય. અને એથી ઊલટી આજ્ઞા હેય તે તે દોષ અવિશેાધિ કોટિના ગણાય. વિશેાધિ કેટિમાં એટલે ખ્યાલ રાખવે કે પાત્રામાં પડેલી નિર્દોષ વસ્તુને પણ પરઠવી દેવા છતાં જો નિર્વાહ થઈ શકતા હાય તા જરૂર પરઠવી દેવી. વળી વિશે।ધિકાટિના દોષનું પાતરુ' તે દોષવાળી વસ્તુથી સામાન્ય ખરડાયેલું રહી ગયું હોય તે તેમાં હરકત નથી અર્થાત્ તેવા પાત્રમાં નિર્દોષ ગોચરી લાવી શકાય.
r
૪૪
અવિશેષિકેટિના દોષવાળી વસ્તુ સાથે જે નિર્દોષ વસ્તુ હોય તે પણ અવશ્ય પરઢત્રી દેવી, એટલું જ નહુિ પણ તે પાત્રને ત્રણ વખત સારી રીતે ધેાઇ નાંખવું.
અવિશેાધિ કેાર્ટિના દોષા
(i) આધાકમ
(ii) વિભાગ ઔશિકના છેલ્લા ત્રણ ભેદ સમુદ્દેશ, આદેશ, સમાદેશ
(iii) ખાદર ભક્તપાન પૂતિ દોષ
(iv) મિશ્ર ભેદના છેલ્લા એ પાખંડીમિશ્ર-સાધુમિત્ર, (v) ખાદર પ્રાકૃતિકા
(vi) અધ્યવપૂરકના છેલ્લા બે ભેદ સ્વયહપાખંડી અધ્યવ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
૪૫
પૂરક અને સ્વગૃહસાધુ અથવપૂરક.
આ સિવાયના બાકીના દશ દોષ તથા ઉપરોક્ત છ દોમાંના બાકી રહેલા પેટા ભેદો વિશોધિકોટિના છે.
દોષવાળી વસ્તુને વિવેક કરવાના (પરઠવવાના) ચાર પ્રકારો છે. (i) દોષવાળા દ્રવ્યને ત્યાગ કરે તે દ્રવ્યવિવેક કહેવાય. (i) જે ક્ષેત્રમાં દોષવાળી વસ્તુ મળી હોય તે ક્ષેત્રનો ત્યાગ
કરે તે ક્ષેત્રવિક કહેવાય. (iii) જે કાળમાં દોષવાળી વસ્તુ મળી હોય તે જ કાળમાં
તરત જ તેને ત્યાગ કરે તે કાળવિવેક કહેવાય. (iv) મૂછને ભાવ રાખ્યા સિવાય દોષવાળી વસ્તુને ત્યાગ
કરે તે ભાવવિવેક કહેવાય.. વિશોધિ કોટિના દોષવાળા આહારને ત્યાગ
કરવાની વિધિ દોષિત અને નિર્દોષ વસ્તુ એક પાત્રમાં ભેગી થઈ જાય ત્યારે તેને ચાર પ્રકાર બને છે (i) શુષ્કમાં શુષ્કનું ભેગું થવું. દા. ત., વાલમાં ચણા ભેગા થવા. જે વિધિ કેટિના દોષવાળા ચણું હોય તે તે કાઢી લઈ નિર્દોષ વાલ વાપરવા.
(i) શુષ્કમાં આ નિર્દોષ ચણામાં પડી ગયેલું વિશેધિ કોટિના દેલવાળું ઓસામણ. અહીં ઓસામણ પાતરુ નમાવીને કાઢી લઈ પાતરામાં પાણી નાંખી તે પાછું પણ કાઢી લેવું. ત્યાર પછી ચણા કલ્પ.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
મુનિજીવનની બાળપેથી–૫
| (ii) આમાં શુષ્ક નિર્દોષ ઓસામણમાં વિધિ કેટિવાળા ચણું. અહીં હાથેથી ચણું કાઢી લીધા બાદ ઓસામણ કહપે.
| (iv) પાદ્રમાં આ નિર્દોષ ઓસામણમાં પડી ગયેલી વિધિ કેટિની ખીર. જે કંઈ શકય હોય તે કરવું. અન્યથા બીજી વસ્તુ દુર્લભ હોય અને પાત્રની વસ્તુની અત્યંત આવશ્યકતા હોય તે શક્ય બધું કર્યા બાદ બાકીનું કપે. અર્થાત જે કપડાથી ખીર ગાળી લેવામાં આવે તે બાકીનું પ્રવાહી કપે. જે નિર્વાહ થઈ શકે એમ હોય તે બધું જ પરઠવી દેવું.
વિશેધિ કેટિના દોષના ૯-૧૮-ર૭-૫૪–૯૦ અને ૨૭૦ ભેદો પણ થાય છે. આ બધું ગુરુગમથી જાણી લેવું
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
[૩] ઉત્પાદનના સળ દોષો
[૧] ધાત્રીપિંડદોષ બાળકનું રક્ષણ કરવા માટે પૂર્વના કાળના રાજાઓ શ્રીમંતે વગેરે પાંચ પ્રકારની સ્ત્રીઓ રાખતા હતા. બાળકને સ્તન્ય પાન-સ્નાન-વસ્ત્ર–કીડા-આરામનું કાર્ય કરાવતી આ સ્ત્રીઓને ધાત્રી કહેવામાં આવતી.
ભિક્ષાએ ગયેલા સાધુ જે ગૃહસ્થના બાળક અંગેની માતાને મનગમતી વાત કરે અને તેથી માતા વગેરે ખુશ થઈ સારી ભિક્ષા વહેરાવે છે તે ભિક્ષા ધાત્રીષવાળી બને છે. દા. ત. “ઓ બેનઆ બાળક કેમ રડે છે? એને જલદી સ્તન્યપાન કરાવે.”
બીજી રીતે પણ ધાત્રી કાર્ય કરી શકાય છે. એક ગૃહસ્થની ધાત્રી બીજા ગૃહસ્થને ત્યાં ચાલી ગઈ હોય ત્યારે તે ધાત્રીને ગમે તે પ્રકારે પહેલા ગૃહસ્થને ત્યાં લાવી આપવી. જેથી તે ગૃહસ્થ ખુશ થઈને સારી ભિક્ષા વહેરાવે. આ ભિક્ષા પણ ધાત્રીષવાળી બને છે.
દુતીપિંડદોષ ગૃહસ્થને સંદેશે તે જ ગામમાં કે બીજા ગામમાં સાધુ લઈ જાય કે લાવે ત્યારે ખુશ થયેલે ગૃહસ્થ જે શિક્ષા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
આપે તે દૂતીપિંડદોષ કહેવાય. તે ચાર પ્રકારે છે.
સંદેશે પ્રગટ રીતે અને ગુપ્ત રીતે જણાવી શકાય છે. તે બન્ને પ્રકારના સંદેશના લૌકિક અને લેકે ત્તર બેબે પ્રકારે છે. આમ ચાર પ્રકારે દૂતીપણું થાય. | (i) લૌકક પ્રગટદૂતીપિંડદોષ બીજા ગૃહસ્થ જાણી શકે તે રીતે ખુલ્લંખુલા સંદેશે જણાવે. | (i) લૌકિક ગુપ્ત દૂતીપિંડદોષ બીજા ગૃહસ્થ ન જાણી શકે તે રીતે સંકેતથી સંદેશે જણાવી દે. | (iii) લોકોત્તર પ્રગટ દૂતીપિંડદોષ પિતાની સાથેના સંઘાટ્ટક સાધુને ખબર પડે તે રીતે સંદેશ આપે.
(iv) લેત્તર ગુપ્તદૂતી પિંડદેવ પિતાની સાથેના સાધુને પણ ખબર ન પડે તે રીતે સંદેશો આપો.
દા. ત. એક વ્યક્તિને સંદેશ બીજી વ્યક્તિને જણાવીને ઠપકારૂપે બેલવું કે, શું આવી રીતે સાધુ દ્વારા સંદેશા પહોંચાડાતા હશે ખરા ? તમને ગૃહસ્થને કશે વિવેક પણ નથી.” એમ કરીને સંદેશ પહોંચાડી દઈ ગોચરી સારી–સારી વહોરવી.
(૩) નિમિત્તપિંડ દોષ સારે આહાર વહેરવા માટે પહસ્થને નિમિત્ત શાસ્ત્રો દ્વારા-નફા-તેટા–સુખ–દુઃખ મરણ વગેરે કથન કરે અને જે ભિક્ષા મેળવે તે નિમિત્ત પિંડ કહેવાય.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનનો ખાળપેાથી-૫
(૪) આજીવિકાપિંડદાષ જાતિ-કુળ-ગુણ-કર્મ-શિલ્પ એમ પાંચ પ્રકારે આજી વિકા હાય છે. પેાતાની વિશિષ્ટ જાતિ વગેરે મતાવીને સારી ભક્ષા મેળવવી અથવા ભિક્ષા આપનારી વ્યક્તિની સારી જાતિ વગેરેની પ્રશંસા કરવી અને સારી ભિક્ષા મેળવવી તે ભિક્ષાને આવકાપિડ દોષવાળા મિક્ષા કહેવાય છે.
૪૯
(૫) વિનીપકપિ’ડદોષ
જગતના લાક સાધુ-શ્રમણ-બ્રાહ્મગુ-કૃષ્ણ—યક્ષ કે શ્વાન વગેરેના ભક્ત હોય છે. શ્રમણાના પણ પાંચ ભેદે છે. નિગ્રંથ બૌદ્ધ-તાપસ-પરિવ્રાજક અને શૈાશાલકના મતવાળી.
જે જેના ભક્ત હાય તેની પાસે તેના ઇષ્ટ તત્ત્વની ખુશામત કરીને સારી ભિક્ષા મેળવવી. તે વિનીપકપિ દોષવાળી ભિક્ષા કહેવાય.
દા. ત. બૌદ્ધના ભક્તોની આગળ ખૌદ્ધ ભિક્ષુકાની જૈન સાધુ ખુશામત કરે એટલે તે બૌદ્ધના ભકતા સારી ભિક્ષા· આપે. એ જ રીતે શ્વાનના ભકતાની આગળ કહે કે, ગાય વગેરેને તેા સૌ ઘાસ આપે. પણ બિચારા શ્વાનને રોટલા કોણ આપે ? માટે તમારુ. શ્વાનભક્તિનું કાયષ્ટ ખૂબ સુંદર છે.”
(૬) ચિકિત્સા પિંડદોષ
ગૃહસ્થના રાગેાની કિત્સા કરી આપીને જે સારી ભિક્ષા મેળવાય તે ચિકિત્સા (પોંડવાળી કહેવાય. મુ. ૧-૪
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
મુનિજીવનની બાળથી–૫
દા. ત. રોગી ગૃહસ્થને સીધી દવા બતાડવી અથવા “અમારા સાધુને તમારા જેવું જ રોગ હતું ત્યારે અમે અમુક દવા કરી હતી એમ કહેવું અને સારી ભિક્ષા મેળવવી તે આ દોષમાં ગણાય.
આમાં જે ગૃહસ્થને સારું થાય છે તે અનેક પાપ કરે. જે ઊંધું પડે તે ગાળે દે કે મારપીટ પણ કરે. આમ સંયમવિરાધના – આત્મવિરાધના અને પ્રવચનવિરાધના પણ યાય.
(૭) ક્રોપિંડ દોષ પિતાને પ્રાપ્ત થયેલી વિદ્યાઓ-મંત્રશકિત તપશકિત, અથવા રાજા વગેરે સાથેના ગાઢ સંબંધના કારણે જે સાધુને જરાતરામાં કાંધ આવી જતું હોય તેથી ડરીને ગૃહસ્થ જે સારી ભિક્ષા તેને વહોરાવી દે તે ભિક્ષા આ દેલવાળી બને.
(૮) માનપિંડ દોષ પિતાને પ્રાપ્ત થયેલી લબ્ધિઓ દ્વારા અથવા બીજા દ્વારા થયેલી પોતાની પ્રશંસા દ્વારા જે સાધુ અભિમાનમાં જ રાચેમાગે છે અથવા ઠાઈએ તેને ટોણે માર્યો કે તેને ભિક્ષા લાવતા આવડતી જ નથી, તેથી અપમાનિત થઈને સારી ભિક્ષા લાવવા માટે અહંકાર સાથે જે સાધુ ગૃહસ્થના ઘરમાં જાય છે તે સાધુના અહંને જોઈને ગૃહસ્થ જે સારી ભિક્ષા વહોરાવે તે આ દોષવાળી બને છે.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૫૧
| (૯) માયાપિંડ દેષ
બીજાને ખબર ન પડે તે રીતે મંત્રાદિ શક્તિથી પોતાના રૂપ વગેરેમાં ફેરફાર કરી નાંખીને જે સારી ભિક્ષા મેળવવી તે આ દોષવાળી બને.
બીમારી – તપશ્ચર્યા–પ્રાધૃણુક (મહેમાન) તથા સંધ વગેરેના કારણે માયાપિંડ દેશવાળી ગોચરી પણ વહેરી
શકાય,
(૧૦) લોપિંડ દોષ - રસનાની આસકિતથી વહેરવા નીકળેલ સાધુ જ્યાં સુધી પોતાને મનગમતું ન મળે ત્યાં સુધી વહાર્યા વિના નવા ઘરોમાં ભમતે રહે અને જ્યારે ઈચ્છિત વસ્તુ મળે ત્યારે જ જે વહોરે તે આ દેષવાળી વસ્તુ બને.
(૧૧) સંસ્તવપિંડ દોષ - સંસ્તવ એટલે પ્રશંસા. તે બે પ્રકારે છે. (i) સંબંધિત સંસ્તવ (ii) વચન સંતવ. પરિચય તે સંબંધિત સંસ્તવ છે અને મીઠાં વચને તે વચન સંસ્તવ છે.
આ બન્ને સંસ્તવના બે બે પ્રકારે પડે છે. પૂર્વસંસ્તવ અને પશ્ચાત સંસ્તવ.
(i) સંબંધિત પૂર્વ સંસ્તવ ભિક્ષા વહેરવા નીકળેલા સાધુ ઘરમાં રહેલી સારી વસ્તુઓ વહેરવાની ઈચ્છાથી તે ઘરના ભાઈ કે બહેનની ઉંમર વગેરેમાં જે સમાનતા હોય તેને આગળ કરીને બેલે કે, “મારી બા તમારા જેવી જ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
વૃદ્ધ હતી” અથવા “તમારી આ દીકરી જેવી જ મારી દીકરી હતી.” | (ii) સંબંધિત પશ્ચાત સંસ્તવ અહીં પાછળથી સંબંધી બનેલા સાસુ-સસરા વગેરેની ઉંમર આદિ સાથેની સમાનતાની વાતે કરાય છે. (ii) વચન પૂર્વ સંસ્તવ વહેરાવનાર વ્યક્તિની વહાર્યા પહેલાં ખુશામત કરીને જે ભિક્ષા મેળવાય તે વચન પૂર્વ સંસ્તવ દષવાળી કહેવાય. (vi) વચન પશ્ચાતુ સંસ્તવ આ દોષમાં ખુશામત, વહેર્યા પછી કરવાની છે. (૧૨) (૧૩) (૧૪) (૧૫) વિદ્યા-મંત્ર-ચૂર્ણ–ાગ-પિંડદોષ વિદ્યા-મંત્ર-ચૂર્ણ કે આકાશગમન–જલથંભનના યુગ પ્રયોગ દ્વારા સારી ભિક્ષા મેળવવી. (૧૬) મૂલકમ પિંડદોષ સ્ત્રીઓને સૌભાગ્ય વગેરે પ્રાપ્ત કરાવવા માટે મંત્રિત સ્નાન કરાવવું તથા ગર્ભાધાનગર્ભપાત કરાવવા અથવા લગ્નાદિ–સંબંધે જોડી આપવા કે તેડી આપવા, વિરોધી કુમારિકા કે શકય વગેરેના શરીરમાં ભયંકર રેગે પેદા કરવાજે આ બધું સારી ભિક્ષા મેળવવા માટે કરાય તે તે મૂલકર્મપિંડદોષવાળી ભિક્ષા કહેવાય.
આ દેષ સંયમ જીવનના મૂળમાં જ સીધે ઘા મારે છે. માટે તે મૂલકર્મપિંડ દેષ કહેવાય.
ગોચરી અંગેના બેંતાલીસ દેષમાં સૌથી–ભયંકર આ. દોષ છે. આધાકમી દોષ તે બીજા નંબરે આવે છે. કેમ કે આ દોષમાં તે પંચેન્દ્રિય જીની હત્યા તથા અતિઘોર શાસન હિલનાની પૂરી શક્યતા રહે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રહણેષણુના દશ દોષો ઉદ્દગમ અને ઉત્પાદનના બત્રીસ દેશની આહારમાં તપાસ કરવી તે ગવેષણ કહેવાય. અને તે બત્રીસ દોષ વિનાને આહારને ગ્રહણ કરતી વખતે શંકિત વગેરે દશ દે લાગી ન જાય તેની તપાસ કરવી તે ગ્રહષણ કહે‘વાય.
(૧) શંકિતદોષ આ દોષના ચાર ભાંગા થાય છે. (i) આહાર લેતી વખતે તથા વાપરતી વખતે દેશની શંકા થવી. (ii) આહાર લેતી વખતે તથા વાપરતી વખતે દોષની શંકા નથી. (ii) આહાર લેતી વખતે શંકા થવી પણ વાપરતી વખતે ન થવી. (iv) આહાર લેતી વખતે શંકા ન થવી પણ વાપરતી વખતે ન થવી.
અહીં બીજે અને ત્રીજો ભાગ શુદ્ધ છે.
જે સાધુ પિતાના મૃતજ્ઞાનના બળને જેટલે ઉપગ કરી શકાય તેટલે કર્યા પછી જે અશુદ્ધ આહારને શુદ્ધ આહાર સમજીને લે અને તેમાં તેને જે શંકા ન પડે તે તે આહાર શુદ્ધ જાણવે. પણ તે સાધુ વહેરતી વખતે કઈ પણ જાતને ઉપગ રાખે જ નહિ અને તેથી અશુદ્ધ આહાર છે તેવી શંકા પડે જ નહિ તે પણ તે આહારને અશુદ્ધ જાણ.
હા ! જરૂર ! શુદ્ધ આહારમાં પણ શંકા પડી જાય અને તેનું નિવારણ ન થાય તે તે આહાર પણ દોષિત જાણ.
ગૃહસ્થ અંગેના ઉદ્દગમના સેળ તથા ગ્રહશેષણાના શંકિત સિવાયના નવ દોષમાં જે દોષ વિશે શંકા પડે તે તે દોષને શક્તિ દોષ કહેવાય.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
ઉત્પાદનના સેળ દેશે સાધુના પિતાના અંગે છે. માટે તેમાં શંકા પડવાને સવાલ રહેતું નથી. જે દોષની શંકાવાળે આહાર હોય તે આહાર વાપરતા તે દેશનું પાપ લાગે. સાવ નિર્દોષ આહાર હોય અને તેમાં જે આધાકમીની શંકા પડે તો તેને વાપરતી વખતે આધાકમીનું પાપ લાગે.
કેવળ જ્ઞાની પણ શ્રતજ્ઞાનના બળથી નિર્દોષ સમજીને લવાયેલે અશુદ્ધ આહાર પણ વાપરી જાય. જો તેમ ન કરે તે ગોચરી લાવનાર છદ્મસ્થ સાધુને શ્રુતજ્ઞાનમાંથી શ્રદ્ધા ઊડી જાય. આમ થાય એટલે તેની સવે ક્રિયા નિષ્ફળ થાય અને તેથી તેના ચારિત્રને અભાવ થઈ જાય. તેમ થતાં મોક્ષને અભાવ થઈ જાય. જેના મેલને અભાવ થયે તેની દીક્ષાની બધી પ્રવૃત્તિઓ નકામી બને, કારણ કે મેક્ષ સિવાય બીજું કઈ પ્રજન દીક્ષાનું નથી.
(૨) પ્રક્ષિત ચાટેલું. તે બે પ્રકારે ઃ (i) સચિત્ત ચુંટેલું (i) અચિત્ત ચુંટેલું. (i) પૃથ્વીકાય આદિ સચિત્ત વસ્તુથી ચેટલી ભિક્ષા તે.
પ્રક્ષિત કહેવાય. (i) માંસ-લેહી-ચરબી-મધ વગેરે અચિત્ત પદાર્થથી ચટેલી ભિક્ષા નિંદનીય અચિત્તભ્રક્ષિત કહેવાય..
ઘી આદિ અચિત્ત વસ્તુથી ચૂંટેલી ભિક્ષા તે અનિંદનીય અચિત્ત પ્રક્ષિત કહેવાય,
સચિત્ત પ્રક્ષિત ચાર પ્રકારે છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૫
(i) હાથ અને વાસણ અને સચિત્ત વસ્તુથી ખરડાયેલા (ii) હાથ અને વાસણ અને સચિત્ત વસ્તુથી નહી' ખરડાયેલા (iii) હાથ ખરડાયેલા પરંતુ વાસણ નહી' ખરડાયેલુ.. (iv) હાથ ન ખરડાયેલા પરંતુ વાસણ ખરડાયેલું....
૫૫
આમાંથી માત્ર બીજા નખરના ભાંગે પે-અચિત્ત નિન્દ્વનીય પ્રક્ષિતનેા એક પણ ભાંગે કલ્પે નહિ.
(૩) નિક્ષિપ્ત પૃથ્વી કાય આદિ સચિત્ત-અચિત્ત કે મિશ્રની ઉપર જે વસ્તુ મૂકવામાં આવી હેાય તે વસ્તુ નિક્ષિપ્ત કહેવાય, તેમાં માત્ર અચિત્ત નિક્ષિપ્ત જ પે.
આના અનેક ભાંગાએ થાય છે. તે ગુરુગમથી જાણવા. વળી નિક્ષિપ્ત એ પ્રકારના છે અનતર અને ૫ પર તેમાં માત્ર પર પર કલ્પે જો ત્યાં સુધી ચિત્તને સ્પર્શ પહોંચતા ન હાય તા.
(૪) પિહિત સાધુને આપવાની વસ્તુ સચિત્ત, અચિત્ત કે મિથથી ઢાંકેલ હાય તા તે પિહિત કહેવાય. તેમાં માત્ર અચિત્તથી ઢાંકેલી વસ્તુ ક૨ે. પરંતુ અચિત્ત વસ્તુ પણ જો ખૂબ વજનદાર હેાય તે તેને ખસેડીને અપાતી ભિક્ષા કલ્પે નહિ કારણ કે તેમાં જીવવિરાધના આત્મવિરાધના વગેરે થવાના સંભવ છે.
(૫) સહત ગૃહસ્થના જે ભાજનમાં સચિત્ત, મિશ્ર કે અચેાગ્ય ચિત્ત વસ્તુ પડી હાય તે ખાલી કરીને તે જ ભાજન દ્વારા નિર્દેષ વસ્તુ વહેારાવાય ત્યારે આ દોષ લાગે છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
મુનિજીવનની બાળપોથી -૫
જે ભાજન વધારે પડતા વજનવાળું હોય તે પણ ભિક્ષા વહેરી શકાય નહિ. તથા અતિ ગરમ પાણી વહેતી વખતે કાળજી રાખવી જોઈએ. (૬) દાયકોષ (૧) બાળ (૨) વૃદ્ધ (૨) દારુડિસે (૪) વળગાડવાળે કે અત્યંત અભિમાન, (૫) શરીરે કંપવાળો, વધુ તાવવાળે, (૭) અંધ, (૮) ચેપી કઢવાળો, (૯) પગમાં જોડા આદિવાળે, (૧૦) બે હાથની ખામીવાળ (૧૧) પગમાં બેડીવાળે, (૧૨) લંગડો કે ઠુંઠ, (૧૩) નપુંસક, (૧૪) ગર્ભણી, (૧૫) ખેળામાં બાળકવાળી માતા, (૧૬) ભજન કરતો ગહરથ, (૧૭) વલેણું કરતી સ્ત્રી, (૧૮) ચૂલા પર તાવડીમાં ચણ આદિ શેકતી સ્ત્રી, (૧૯) અનાજ દળતી સ્ત્રી, (૨૦) ખાંડતી, (૨૧) પીસતી, (૨૨) પીંજતી, (૨૩) રચંતી, (કપાસમાંથી રૂ જુદું કાઢતી) (૨૪) કાંતતી, (૨૫) રૂની પૂણીઓ બનાવતી, (૨૬) હાથમાં સચિત્ત વસ્તુવાળ, (૨૭) સચિત્ત વસ્તુ સાધુ સામે નીચે મૂકી દેનારો, (૨૮) માથામાં વેણીવાળી (૨૯) સચિત્ત ઉપર ચાલતી (૩૦) પૃથ્વીકાય આદિન ખોદવા વગેરે દ્વારા આરંભ કરતી, (૩૧) દહીંથી ખરડાયેલા હાથવાળી, (૩૨) દહીંથી ખરડાયેલા વાસણ દ્વારા આ પતી (૩૩) મોટું ગરમ કે ભારે વાસણ ઉપાડીને ભિક્ષા આપનારી, (૩૪) ઘણાની માલિકીની વસ્તુ તેઓની રજા સિવાય આપતી, (૩૫) રેલી વસ્તુ આપતી, (૩૬) લહાણી કરવા માટે બીજાને આપવા માટે કાઢી ખેલી વસ્તુ આપતી, (૩૭) વસ્તુ લેતી વખતે દેનાર કે આપનારને શારીરિક હાનિ થાય તેવું વહેરાવતી (૩૮) ભિક્ષા માટે કે બલિ આપવા માટે રાખેલી વસ્તુ
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
પ૭
વહેરાવતી, (૩૯) સાધુને અકથ્ય છે એમ જાણવા છતાં તેવું વહેરાવતી અને (૪૦) સાધુને અકલ્પ્ય છે તેવી ખબર ન હેવાથી તેવું વહેરાવતી વ્યક્તિઓ સાધુને ભિક્ષા આપવા માટે દાયક તરીકે અગ્ય છે. આ ચાલીસ દાયક દામાં છવીસથી ચાલીસ દોષની અંદર અપવાદ નથી અર્થાત્ તેવા દાયક પાસેથી ભિક્ષા લેવી કપે જ નહીં. (૭) ઉન્મશ્રદોષ સચિત્ત, મિશ્ર કે નિંદનીય અચિત્ત વસ્તુઓની નિર્દોષ વસ્તુઓમાં ભેળસેળ થાય ત્યારે આ દોષ લાગવાથી તે નિર્દોષ પણ વહોરાય નહિ.
સંહતદોષમાં માત્ર વાસણ ખરડાયેલું હોય છે જ્યારે આ ઉમિશ્રદોષમાં બે વસ્તુઓની ભેળસેળ જ થઈ ગઈ હોય છે.
(૮) અપરિણતદોષ જે વસ્તુ પૂરેપૂરી અચિત્ત પરિણામ જ્યાં સુધી ન પામે ત્યાં સુધી તે વસ્તુ અપરિણત કહેવાય. તે બે પ્રકારે છે. | (i) દાતાનું અપરિણત. (ii) લેનારનું અપરિણત. સચિત્ત કેરી કે પૂરું નહિ ઉકળેલું પણ જ્યાં સુધી દાતાર ની પાસે હોય ત્યાં સુધી તે દાતારનું અપરિણુત કહેવાય. અને જેવી તે વસ્તુ લેનારની પાસે આવી ગઈ કે તેવી તે લેનારનું અપરિણત કહેવાય.
ઉપર જણાવેલા બને અપરિણત દ્રવ્ય અપરિણત છે. ભાવ અપરિણત દાતારનું ભાવપરિત તે છે કે જ્યાં વસ્તુના બધા માલિકના દેવાના ભાવ ન હોય. લેનારને ભાવ અપરિણત એ છે કે સંઘાટક સાધુમાં એકને વસ્તુ સચિત્ત કે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
મિશ્ર હેવાની શંકા હોય અને છતાં બીજે તેવી શંકા વિનાને થઈને વહેતે હોય.
સાધારણ અનિકૃષ્ટ દોષ અને દાતારના ભાવ અપરિણુત દેષમાં એ ફરક છે કે પહેલામાં બધા માલિક હાજર ન હોય જ્યારે બીજામાં બધા માલિકો હાજર હોય. (૯) લિપ્તદોષ જે દ્રવ્યથી ભાજન કે હાથ ખરડાતા હોય તે દહી દૂધ-ઘી-દાળ વગેરે દ્રવ્ય વહોરવામાં પાછળથી ભાજન કે હાથ ઘવારૂપ પશ્ચાત્ કર્મરૂપ દોષ લાગે છે. તથા વાપરવામાં વધુ આસક્તિ થાય છે. માટે સાધુએ તે દ્રવ્ય ગ્રહણ કરવા જોઈએ નહિ.
અપવાદ જે લેપવાળું વહેરતા પશ્ચાતુકર્મ થવાનું ન હોય તે તે કલ્પ. માટે સાધુએ ભાજનમાંથી પૂરું વરવું નહિ. કેળાં વગેરે તેની છાલમાંથી આખાં લેવા નહિ. (૧૦) છર્દિતષ વહેરાવતી વખતે ગૃહસ્થથી જમીન પર જે છાંટા વગેરે પડે તે છર્દિત દેષ કહેવાય
ચણા વગેરે સૂકી ચીજ જે જમીન પર પડે તે ભિક્ષા લેવી કપે. પરંતુ ઘી કે દૂધને છાંટો પડે છે ત્યાર પછી પણ ભિક્ષા તે ઘરમાંથી લેવી કપે નહિ. માટે ઘી-દૂધ છેલ્લે વહરવાને જ આગ્રહ રાખે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રામૈષણાના પાંચ દોષી
ગ્રાસ એટલે કેળિયે. વાપરતી વખતે કઈ દેષ ન લાગી જાય તેની તપાસ કરવી તે ગ્રાઔષણ કહેવાય. બેચરી તપાસતા અને ગ્રહણ કરતા ૩૨ + ૧૦ = ૪૨ દેષ જે સાધુએ લાગવા દીધા નહિ. તે સાધુને ગોચરી વાપરતા જે માંડલીના પાંચમાં કેઈ દેષ લાગી જાય તે બેંતાલીસ દોષ વિનાની ગોચરી મેળવવાની તેની બધી મહેનત નિષ્ફળ જાય. બેંતાલીસ દોષ રૂપી હાઈકોર્ટમાં જીતી આવેલે સાધુ જે પાંચ દોષ રૂપી સુપ્રીમકોર્ટમાં હારી જાય. તે તે હાયે જ કહેવાય.
(૧) સંયોજના દોષ સ્વાદની ખાતર બે દ્રવ્યે ભેગા કરીને વાપરવા તે બાહ્ય સંજના કહેવાય છે. આ મિશ્રણ ગૃહના ઘરમાંથી થાય છે.
ઉપાશ્રયમાં આવીને વાપરતી વખતે સ્વાદની ખાતર બે દ્રવ્ય ભેગા કરવા તે અત્યંતર સંજના કહેવાય. અત્યંતર સંજનાના ત્રણ પ્રકાર છે.
| (i) પાત્ર સંજના શિખંડ સાથે પૂરી વગેરે પાત્રામાં જ ભેગી કરવી અને વાપરવી. | (i) હસ્ત સયાજના કળિયે હાથમાં લે અને તેની ઉપર બીજી વસ્તુ નાંખવી. દા. ત., જેટલીના ટુકડામાં દાળ કે શાક હાથમાં લઈને વાપરવું.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૫
(iii) સુખસચેંજના માઢામાં કાળિયા નાંખવા અને ત્યારબાદ મેઢામાં પ્રવાહી વગેરે વસ્તુ લેવી.
સચેાજના કરવાથી રસની આસક્તિ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી કમખંધ થાય છે અને જોરદાર અશાતાવેદનીયકમ ખંધાય છે. આથી સાધુએ માહ્ય કે અભ્યંતર સાજના કરવી નહિ.
}
કાળિયાને એસ્વાદ કરવા માટે રેટલી અને કરિયાતાની કરાતી સચેાજના તે તે ગુણુરૂપ છે.
અપવાદ (૧) જે વસ્તુએ અલગ ખાવાથી જ રાગ થતા હાય અને સચેાજના કરવાથી રાગ મટતા હાય તા તેની સયાજના થઈ શકે.
(૨) ગ્લાન માટે વૈદ્યના કહેવા મુજબ સચૈાજના થઇ શકે. (૩) જે રાજપુત્ર વગેરેને એકલે! આહાર ગળે ઉતરતા ન હેાય તેના દ્વારા સંચાજના થઇ શકે. (૪) તદ્દન નવા દીક્ષિત વિશિષ્ટ પરિણતિવાળા ન હોય તે તેને માટે સંચે
જના થઇ શકે.
(૨) પ્રમાણદોષ
જેટલે આહાર કરવાથી સ્વાધ્યાય-વૈયાવચ્ચ ક્રિયા વગેરે સયમના વ્યાપારમાં પ્રમાદ ન આવે અને અશકિત પશુ ન આવે તેટલેટ આહાર તે વ્યકિત માટે પ્રમાણુસર કહેવાય.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
સામાન્ય રીતે પુરુષ માટે બત્રીસ કોળિયા (કુકડીના ઈંડા પ્રમાણે એક કેળિયે)અને સ્ત્રીને માટે અઠયાવીસ કોળિયા, તે પ્રમાણસર આહાર કહેવાય. આ કૂકડી બે પ્રકારે છે. | (i) ઉદરકૂકડી જેટલે આહાર વાપરવાથી પેટ ભરાય તેટલો આહાર. | (ii) ગલકૂકડી પિતાના પેટમાં જેટલે આહાર સમાતે હોય તેને બત્રીસ ભાગ અથવા એટલે કળિયે મેંમાં મૂકતા મેઢાને દેખાવ વિકૃત ન થાય અથવા જેટલે કેળિયે સહેલાઈથી મેંમાં મૂકી શકાય તે ગલકુકડી કહેવાય.
ઉદરકુકડીમાં આહારનું પૂરું પ્રમાણ બતાવ્યું છે. જ્યારે ગલકકડીમાં એક કેળિયાનું માપ બતાવ્યું છે. આ બને દ્રવ્યકુકડી કહેવાય.
ભાવકૂકડી જેટલે આહાર વાપરવાથી શરીરમાં સ્કૃતિ રહે અને રત્નત્રયીની આરાધના સુંદર થાય તેટલા આહારને બત્રીસ ભાગ તે ભાવ કુકડી કહેવાય. સાધુએ બત્રીસ કેળિયામાંથી ઓછા કરતા કરતા આઠ કેળિયા પ્રમાણ આહાર સુધી આવી જવું જોઈએ.
સાધુએ હિતકર એટલે પ્રકૃતિને માફક તથા નિર્દોષ, મિતકર એટલે બત્રીસ કેળિયાને પ્રમાણસર અને અલ્પ એટલે ભૂખ કરતાં પણ ઓછે આહાર કરે જોઈએ. તેવાએ વૈદ્ય પાસે જવું પડતું નથી. ઊલટુ તેઓ પોતાના જ આત્માના વૈદ્ય બને છે.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
દૂધ સાથે મગ, કે ગોળ કે દહીં વાપરવું તે અહિતકર છે.
પિતાના પટના છ ભાગ કલ્પવા. તેમાંને એક ભાગ વાયુ ફરવા માટે ખાલી રાખવે. અને પાંચ ભાગમાં ઋતુ પ્રમાણે પાણી તથા ભેજનના ભાગ ગોઠવવા.
અતિઠંડીમાં એક ભાગ પાણી, ચાર ભાગ ભજન. મધ્યમઠંડીમાં બે ભાગ પાણું, ત્રણ ભાગ ભજન. મધ્યમગરમીમાં પણ બે ભાગ પાણી, ત્રણ ભાગ ભજન. વધુ ગરમીમાં ત્રણ ભાગ પાણી બે ભાગ ભજન.
ગોચરી વાપરતી વખતે માત્ર અધવચમાં શક્ય તેટલું ઓછું પાણી પીવું–જેને વાપરતી વખતે ખૂબ પાણી પીવાઈ જતું હોય તેણે પિરિસીનું પચ્ચકખાણ પારી જરૂર પ્રમાણે પાણી વાપરી લેવું. અને સાઢપોરિસીમાં વાપરવા બેસવું. જે ગોચરી બાર વાગે પૂરી વાપરી લીધી હોય તે બે વાગ્યા સુધી તે બિલકુલ પાણી પીવું જોઈએ નહિ,
પ્રમાણદેષ કેવી રીતે લાગે ? (i) પ્રકામ ઘી આદિથી નહિ નીતરતે આહાર વધુ પ્રમાણમાં વાપરે છે.
(ii) નિકામ ઘી આદિથી નહિ નીતરતે આહાર વધુ પ્રમાણમાં વધુ દિવસ સુધી વાપરે તે.
(iii) પ્રણીત કેળિયે ઉપાડતાં તેમાંથી ઘી આદિ નીતરતું હોય તે આહાર વાપરે છે.
(iv) અતિબહુક અકરાંતિ થઈને વાપરે છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૩૩
(૫) અતિબહુષ અતિ લુપતાથી દિવસમાં ત્રણ વખતથી પણ વધારે વખત વાપરે તે.
પ્રમાણથી આધિક આહાર વાપરવાથી અપચે બીમારી કે મૃત્યુ પણ થાય-વળી માંદા પડતાં દવાઓ અને પચ્ચે લેવામાં અપકાય આદિની વિરાધનાઓ થાય તથા લોકો કહે કે સાધુઓ રસનામાં લંપટ લાગે છે. જેથી વારંવાર માંદા પડે છે.” આમ આત્માવિરાધના–સંયમ વિરાધના અને પ્રવચન વિરાધના થાય.
વધુ આહાર કરનારને બ્રહ્મચર્ય પાલન અતિ મુશ્કેલ બની જાય છે.
૩-૪ અંગારદોષ ધૂમ્રદોષ અંગારો લાકડાને ભસ્મ કરે તેમ તીવ્ર રાગરૂપી અંગારાથી ચારિત્રરૂપી લાકડાંઓ બળીને ખાખ થઈ જાય છે. માટે વાપરતી વખતે અનુકૂળ વસ્તુની પ્રશંસા કદી કરવી નહિ અને પ્રતિકૂળ વસ્તુ પર દ્વેષ કરે નહિ. કેમકે દ્વેષ કરવાથી ચારિત્રરૂપી લાકડાં ધૂમાડે બની જઈને નાશ પામે છે. માટે સાધુએ અંગાર અને ધૂમ્ર (વસ્તુની પ્રશંસા અને દ્વેષ રૂ૫) દેષ ત્યાગવા જોઈએ.
જે કે ખાતી વખતે અતિ સામાન્ય કેટિને રાગ કે દ્વેષ હોઈ શકે. પરંતુ તેથી તે દોષ ન બને. પરંતુ જ્યારે તે રાગ તીવ્ર બને ત્યારે વસ્તુ વગેરેની પ્રશંસા કે તિરસ્કાર થાય જ. આ પ્રશંસા અને તિરસ્કાર એ જ અંગાર અને ધૂમ્ર નામના દેવ છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(૫) કારણ દોષ આહાર કરવાના છ કારણેા છે. આ છ કારણેા સિવાય જો આહાર વાપરે તે કારણદોષ લાગે. આહાર વાપરવાના છ કારણે
(i) ક્ષુધા દૂર કરવા માટે. (ii) આચાય –ઉપાધ્યાય-ગ્લાન સાધુઓની સારી રીતે વૈયાવચ્ચ કરવા. (iii) પ્રતિલેખન ખાદિ સંયમધમાંનુ સારી રીતે
બાળ-વૃદ્ધ આદિ
૪
પાલન કરવા.
-
(iv) સ્વાધ્યાય આદિ સ્વરૂપ ધર્મ ધ્યાન અને શુભધ્યાન
કરવા.
(v) શરીરની શક્તિએ ટકાવી રાખવા. (vi) ઇર્માંસમિતિ આદિનું સારી રીતે પાલન કરવા. આ છ કારણે સિવાય શરીરને હૃષ્ટપુષ્ટ બનાવવા કંઠને મધુર કરવા કે આસક્તિ પાષવા માટે સાધુએ આહાર કરવા જોઇએ નહિ.
નીચેના છ કારણેાએ આહારના ત્યાગ કરવા (૧) આતંક તાવ કે અજીણુ ની અવસ્થામાં આહાર વાપરવા નહિ.
(૨) ઉપસર્ગ દ્વીક્ષા છેડાવવા માટે આવેલા સગાસંબં ધીઓની સામે અથવા રાજા કેપાયમાન થાય ત્યારેકે દેવ મનુષ્ય કે તિયાઁચ સબંધી ઉપસગ` આવે ત્યારે પણ આહાર વાપરવા નહિ.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૫
(૩) બ્રહ્મચ મેહનીયકના તીવ્ર ઉદય થાય ત્યારે આહાર લેવાનું બંધ કરવુ. આથી મેડ઼ેય શમી જાય છે. (૪) જીવદયા વરસાદ વગેરેની વિરાધના વખતે તેમાંથી ખચવા માટે આહાર લેવા નહિ.
પ
(૫) તપ કરવા માટે આહારના ત્યાગ કરવા. (૬) શરીરત્યાગ આહારને! ત્યાગ કરવા સાથે શરીરને! ત્યાગ કરવાથી મૃતકને વધુ કલાકે સુધી ખાળવાની મુક્તિ પણ મળે છે.
મેાટા અને નાના દોષા
સૌથી મેાટો દોષ છે મૂત્રકમ. પછી આધાકમ, પછી ક ઔશિકના છેલ્લા ત્રણ ભેદ. (સમુદ્દેશ, આદેશ, અને સમાદેશ) મિશ્રદોષના છેલ્લા બે ભેદ (પાખંડી મિશ્ર અને સાધુમિશ્ર), બાદર પ્રાકૃતિકા, સપ્રત્યપાય પરગામ અભ્યાદ્ભુત. લેાભિપ’ડ, અન તકાય વડે અવ્યહિત-નિક્ષિપ્ત, પિડિત, સહત, ઉન્મિત્ર, અપરિણત અને દ્દેિ તદોષ (આ ૬ દોષ) સયેાજના, અને વત માન ભવિષ્યકાળનું' નિમિત્ત એ આછા દોષવાળા છે.
તેના કરતાં કમ ઔદ્દેશિકના પહેલા ભેદ (ઉદ્દેશ) મિશ્રના પહેલે ભેદ (યાદક), ધાત્રીદોષ, તીદોષ, ભૂત કાળનુ નિમિત્ત, આજીવિકા, વનીપક, ખાતર ચિકિત્સા, ક્રોધપિડ, માનપિંડ, સંબધી સંસ્તવ, વિદ્યાપિંડ, ચૂણુપિંડ, પ્રાદુષ્કરણુ બે પ્રકારનું કીત (દ્રવ્યકીત અને આત્મભાવક્રીત)
મુ. ૫-૫
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી—૫
લૌકિક પ્રામિત્ય, લૌકિક પરાવતિત, નિષ્પ્રત્યપાય, પરગામ અભ્યાહત, પદ્ધિત ઉભિન્ન, કપાટઉદ્ભભિન્ન, ઉત્કૃષ્ટ માલાપહૃત, આચ્છેદ્ય, અનિષ્ટ, પુરકમ, પશ્ચાત્કમ, ગહિં તસ્રક્ષિત, સ ́સકતસ્રક્ષિત, પ્રત્યેક વડે અવ્યવહિતસંહત, ઉન્મિશ્ર, અરિજીત અને છ ત (આ ચાર પ્રકાર) પ્રમાણ ઉલ્લંઘન. ધૂમ્ર, અકારણભેજન ઓછા દોષવાળા છે.
}}
તેના કરતાં પણ અવ્યવપૂરકના છેલ્લા એ ભેદ (વઘર પાખડી, સ્વઘરસા), કૃત ઔશિકના ચારે ભેદ, ભક્ત પાનપૂતિ, માયાપિ ડ, અનતકાય વડે વ્યવહિત નિક્ષિપ્ત, પિહિત, ઉન્મિશ્ર અને છર્દિ ́ત (આ ચાર પ્રકાર) આછા દોષવાળા છે.
તેના કરતાં પણ આધઔદ્દેશિક, ઉષ્ટિ ઔદ્દેશિકના ચાર ભેદ, ઉપકરણપૂતિ, ચિરકાલ સ્થાપિત, પ્રકટકરણ, લે કોત્તર પરાવર્તિત, પ્રામિત્ય, પરભાવક્રીત, નિષ્પ્રત્યપાય, સપ્રત્યપાય, સ્વગામ અભ્યાહત, દર મિન્ત (કપડુ છોડીને) જઘન્ય માલાપહત, પ્રથમ-(યાદ ક) અધ્યવપૂરક, સૂક્ષ્મ ચિકિત્સા, ગુણુસ’સ્તવકરણ, મિશ્રક`મ-મીઠું અને ખડી વડે પ્રક્ષિત, લેાટ વગેરેથી પ્રક્ષિત, દાયકદોષ, પ્રત્યેક વડે પર’પર-નિક્ષિપ્ત, પિહિત, ઉન્મશ્ર, અપણિત અને છતિ (આ પાંચ પ્રકાર), મિશ્ર વડે અનંતર નિક્ષિપ્ત, પિહિત, ઉન્મિશ્ર, અપણિત અને છતિ (આ પાંચ પ્રકાર) આછા ઢાષવાળા છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપસંહાર પિંડ નિર્યુક્તિ ગ્રન્થમાં કહ્યું છે કે, “શ્રમણ જીવનને સાર નિર્દોષ ભિક્ષાવૃત્તિ છે.”
આહારના દેની તપાસ કરવામાં જે સાધુ કંટાળે લાવે તેને મંદ વૈરાગ્યવાળો સમજે.
જે સાધુ પિંડની શુદ્ધિ કરતું નથી તેનામાં ચારિત્ર નથી. તેની દીક્ષા નિરર્થક થાય છે. પિંડની શુદ્ધિમાં જ ચારિત્રની શુદ્ધિ છે અને ચારિત્રની શુદ્ધિમાં જ જીવનની શુદ્ધિ છે.
જે નિર્દોષ આહારના અભાવમાં શરીર ઢીલું પડી જતું હોય છે જેથી સાધુ જીવનની આરાધનાઓ સારી રીતે થઈ શકતી ન હોય તે ગીતાર્થ ગુરુની આજ્ઞાપૂર્વક અપવાદ માગે શકય તેટલા ઓછા દેષવાળે યાવત આધાકમીદેષવાળે આહાર પણ લઈ શકાય. પરંતુ જે સાધુને આહારના અભાવમાં પણ સમાધિ ટકતી હોય તેને કઈ પણ દોષ સેવવાની જરૂર નથી.
ગીતાર્થગુરુની આજ્ઞાથી અપવાદનું આચરણ કરવામાં થતી વિરાધનામાં નિશ્ચય દૃષ્ટિએ દેષ ગણાતું નથી. પરંતુ વ્યવહાર દષ્ટિએ ગુરુ પાસે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ લેવું તે રોગ્ય છે.
આ ઉપરથી એ વાત નક્કી થાય છે કે જિનશાસનમાં બ્રહ્મચર્ય સિવાયની બાબતમાં કયાંય પણ કઈ પણ વાતને એકાંતે આગ્રહ નથી. તેમ નિષેધ પણ નથી. તે તે દેશ કાળ અને જીવ દ્રવ્યના અનુસાર કાર્ય પણ કાર્ય બની જાય છે અને કાર્ય પણ અકાર્ય બની જાય છે. એટલે પુષ્ટાલંબને (ગાઢ અપવાદ) દેષિત આહાર લેવાથી થયેલી વિરાધનાથી જે કર્મ બંધાય તે બીજે સમયે ભગવાય છે અને ત્રીજા સમયે તેને ક્ષય પણ થઈ જાય છે.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિભાગ બીજે ધનર્યુક્તિ સાર સંગ્રહ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પહેલો અધિકાર
ઘનિર્યુક્તિ જિન શાસનનું સૌથી મહત્વનું અંગ સમ્યગૃત છે. આ કૃતના ચાર વિભાગ અનુગ=વ્યાખ્યાન કરવામાં આવ્યા છે. દેવ્યાનુગ-ગણિતાનુ-ચરણકરણનુગ અને ધર્મકથાનુગ.
જવાદિ છ દવ્યની વિચારણુ દવ્યાનુગમાં વિચારવામાં આવી છે. ત્રણ લેકના પદાર્થના ગણિતની વિચારણું ગણિતાનુયેગમાં આવે છે. ચારિત્રજીવન અંગેની વિચારણા ચરણકરણનુયોગમાં આવે છે. અને ચારિત્રજીવનની આરાધના અને વિરાધનાને ફળોને જણાવતી કથાઓ દ્વારા જીવને સન્માર્ગે પ્રેરતી વાતે ધર્મકથાનુગમાં આવે છે.
આ ચારે અનુગને અનુક્રમે રનની–સુવર્ણની–લેખ ડની અને ચાંદીની ખાણની ઉપમા આપવામાં આવી છે. આમાં ચરણકરણાનુગ ભલે લેખંડની ખાણ બરોબર છે. પરંતુ એ વાત પણ તેની સાથે જ નકકી થાય છે કે સેનું-ચાંદી કે ન ગમે તેટલાં મહાન હોય તે પણ લોખંડ તે બધા કરતાં વધુ મહાન છે. કેમકે રત્ન વગેરેમાંથી ઘાટ-ઘડામણ લેખંડ વિના થઈ શકતું નથી. આ ઉપમા આપીને શાસ્ત્રકાર પરમર્ષિઓએ ચાર અનુગમાં સૌથી મહત્વને ચરણકરણનુગ કહ્યો છે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
આચારાંગ વગેરે બાર અંગે છે. તેમાંના છેલ્લા બારમા દષ્ટિવાદ નામના અંગમાં ચૌદ પૂર્વે આવે છે. તેમાંના નવમા પૂર્વમાં આચાર નામની વસ્તુનું જે વીસમા નંબરનું ઘ પ્રાભૂત છે. તેની અંદર આ ઘનિર્યુક્તિના પદાર્થો હતા. શ્રી ભદ્રબાહુ સ્વામીજીએ ત્યાંથી તે પદાર્થોને ઉદ્ધાર કરી આ ગ્રંથની રચના કરી છે.
તેમણે આ ગ્રંથ આઠ સે બાર (૮૧૨) ગાથા પ્રમાણે બનાવે છે. જેને નિર્યુક્તિ કહેવાય છે. તેની ઉપર કઈ પૂર્વાચાયે પ્રાકૃત ભાષામાં ત્રણ સો બાવીસ (૩૨૨) ગાથાનું ભાષ્ય રચ્યું છે, તે ભાષ્ય ઉપર શ્રી દ્રોણાચાર્યજીએ સંસ્કૃત ભાષામાં ટીકા કરી છે.
આ એઘ-નિર્યુક્તિ ગ્રંથ પૂર્વે તે વીસ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયવાળા સર્વવિરતિધરને ગ્યતા પ્રમાણે જ ભણવાને હતે. કારણકે બારમું અંગ વીસ વર્ષના દીક્ષા પર્યાયવાળાથી જ ભણ શકાતું હતું. પરંતુ હવે આયુષ્ય વગેરેની હાનિ જોઈને દીક્ષાના પ્રથમ દિવસથી જ આ ગ્રંથ ભણાવવાની પરંપરા છે. જેથી નૂતન દીક્ષિતેને સાધુજીવનના આચારેની સમજણ પહેલેથી જ પડે.
પૂર્વે જણાવેલ વિસ એઘાભૂતમાં જણાવેલી ઘસામાચારી પદવીભાગસામાચારી અને ચક્રવાલસામાચારીમાંથી માત્ર ઘસમાચારીના પદાર્થોનું નિરૂપણ આ ઘનિર્યુકિત ગ્રંથમાં કરવામાં આવ્યું છે. જે દશવિધચક્રવાલસામાચારી
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૭૧
ઈચ્છા–મિરછા વગેરે સ્વરૂપ છે. તે ઉત્તરાધ્યનસૂત્રમાં જણવાઈ છે. અને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આદિ સ્વરૂપ પદવભાગસામાચારી છે. તે બૃહતક૯૫, વ્યવહારસૂત્ર વગેરેમાં જણાવાઈ છે. આ
ઘનિયુકત ગ્રંથમાં જણાવાયેલી એuસામાચારી તે સાધ્વાચાર આદિ સ્વરૂપ છે. એઘ=સ ક્ષેપ. અર્થાત્ સ ક્ષેપમાં તૈયાર કરાયેલી જે નિયુક્તિ તે ઘનિર્યુક્તિ.
જ્યારે આ ઘનિયંતિ ગ્રંથ ચરણકરણનુગમાં સમાય છે. ત્યારે તે ચરણ અને કરણ તથા તે ચરણ અને કરણની સિર-સિત્તેર વાતે શું છે ? તે આપણે જોઈએ.
પંચ મહાવ્રત સ્વરૂપ ચારિત્ર (ચરણ)ને લગતી જે સિત્તેર વાતે છે તેને ચરણસિત્તરી કહેવાય છે. અને એ મહાવતેની રક્ષા માટે જે જે કાળે જરૂર પડે તે ગોચરી વગેરે કરવાના (કરણ) હોય છે માટે તેવી સિરર વાતને કરણસિત્તરી કહેવાય છે.
- ચરણસિત્તરી પાંચ મહાવતે (૧) સર્વથા પ્રાણાતિપાત વિરમણમહાવ્રત. (૨) સર્વથા મૃષાવાદ વિરમણમહાવ્રત. (3) સર્વથા અદત્તાદાન વિરમણમહાવ્રત (૪) સર્વથા મૈથુન વિરમણમહાવ્રત (૫) સર્વથા પરિગ્રહ વિરમણમહાવ્રત.
દશ શ્રમણધર્મો (૧) ક્ષમા (૨) માર્દવતા (૩) સરળતા (૪) મુક્તિ (બાહ્ય-અત્યંતર આશંસા ઈચ્છાને ત્યાગ, સંતોષ (૫) તપ (૬) સંયમ (૭) સત્ય (૮) પવિત્રતા (૯) નિષ રિગ્રહિતા (૧૦) બ્રહ્મચર્ય.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
સત્તર પ્રકારનું સંયમ (૧) પૃથ્વી (૨) અપૂ (૩) તેજ (૪) વાયુ (૫) વનસ્પતિ (૬) બેઈન્દ્રિય (૭) તેઈન્દ્રિય (૮) ચઉરિન્દ્રિય (૯) પંચેન્દ્રિય આ નવે પ્રકારના જીની વિરા ધના, પરિતાપના, કિલામણું ન થાય તેમ વર્તવું. (૧૦) અજીવ (સુંદર વસ્તુ જોઈ તેમાં ન લેભાવું અથવા ઠોકર આદિ વાગતાં તે નિર્જીવ વરતુ ઉપર રેષ નહિ કરવારૂપ સંયમ રાખ. તથા લીલકુલ થઈ ગયેલી વસ્તુ ગ્રહણ ન કરવી) (૧૧) પ્રેક્ષા સંયમ (દષ્ટિ પડિલેહણ) (૧૨) ઉપેક્ષા સંયમ (અધિકારી પુરુષે સમજાવવા છતાં ન સુધરે તેવા ત્યાગીઓ કે ગૃહ તરફ ઉપેક્ષાભાવ કેળવે. પરંતુ તેમના નિંદાકુથલી કરવા નહિ કે તેમની ઉપર ક્રોધ કરવો નહિ. (૧૩) પ્રમાજના (૧૪) પરિષ્ઠાપનિક (ઠલે માત્રુ વગેરે વિધિપૂર્વક પરઠવવું) (૧૫) મન (૧૬) વચન (૧૭) કાયા(ત્રણની અશુભ પ્રવૃત્તિમાંથી શુભમાં જોડાવું.)
દશ પ્રકારની વૈયાવચ (૧) આચાર્ય (૨) ઉપાધ્યાય (૩) તપસ્વી (૪) શૈક્ષક (નવ દીક્ષિત) (૫) પ્લાન (૬) કુલ (એક આચાર્યની પરંપરા) (૭) ગણ (એક વાચનાવાળો પતિસમુદાય) (૮) સંઘ (૯) સાધુ (૧૦) સમજ્ઞ (સરખી સામાચારીવાળા શુદ્ધ ચારિત્રી) આ દશેની ભકિત વૈયાવચ્ચે કરવી.
નવ પ્રકારનું બ્રહ્મચર્ય (૧) સ્ત્રી, પશુ અને નપુંસક રહેતાં હોય તે વસતિમાં ન રહેવું. (૨) સ્ત્રીની સાથે રાગથી વાતચીત ન કરવી અથવા સ્ત્રી–પશુ કે નપુંસક સંબંધી કામ
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૭૩
કથા ન કરવી. (૩) સ્ત્રી બેઠી હોય તે જગ્યાએ પુરુષે બે ઘડી અને પુરુષ બેઠેલ હોય તે જગ્યાએ સ્ત્રીએ ત્રણ પ્રહર સુધી બેસવું નહીં. (૪) સ્ત્રીનાં અંગોપાંગ વગેરે રાગ દષ્ટિથી જોવાં નહિ. (૫) સ્ત્રી પુરુષ રહેતાં હોય ત્યાં ભીત આદિના આંતરે રહેવું નહિ તેમ જ જેવું નહિ.(૬) પૂર્વે કરેલ કામકીડાનું સ્મરણ કરવું નહિ. (૭) પૌષ્ટિક, કામવાસના વધારે તે સ્નિગ્ધ આહાર વાપર નહિ. (૮) વિગઈ વિનાને (૧ એ) પણ આહાર સુધા કરતાં વધુ પ્રમાણમાં વાપરવે નહિ. (૯) સારા દેખાવાના વ્યાપમાં પડી શરીર કપડાં આદિની વિભૂષા કે ટાપટીપ કરવી નહિ.
ત્રણ પ્રકારના જ્ઞાન (૧) જ્ઞાન (૨) દર્શન (૩) ચારિત્ર. આ ત્રણેની સુંદર પ્રકારે આરાધના કરવી.
બાર પ્રકારને તપ (૧) છ પ્રકારે બાહ્ય તપ જેની અસર બાહ્ય એવા શરીર ઉપર સીધી પડે છે. (૧) અનશન (૨) ઉદરિ (૩) વૃત્તિસંક્ષેપ (૪) રસત્યાગ (૫) કાયકલેશ (૬) સંસીનતા.
(૨) છ પ્રકારે અત્યંતર તપ જેની અસર અત્યંતર એવા આત્મા ઉપર સીધી પડે છે. (૧) પ્રાયશ્ચિત્ત (૨) વિનય (૩) વૈયાવચ્ચ (૪) સ્વાધ્યાય (૫) ધ્યાન (૬) કાઉસગ.
આમ બાર પ્રકારને બાહ્ય-અત્યંતર તપ થાય.
ચાર પ્રકારે મેધાદિ નિગહ (૧) ક્રોધનો નિગ્રહ ક્ષમાથી કરે. (૨) માનને નિગ્રહ નમ્રતાથી કરે. (૩) માયાને
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-પ
નિગ્રહ સરળતાથી કરવો. (૪) લેભને નિગ્રહ સંતોષથી કરવે,
આમ
રા+સત્ત૨+દશ+નવ+ત્રણ+મા+ચા૨=
સિત્તેર ભેદે ચરણસિત્તરીના છે.
કરણસિત્તરી ચાર પ્રકારની પિડાવશુદ્ધિ (૧) વસતિ (૨) પાત્ર (૩) વસ્ત્ર અને આહાર નિર્દોષ મેળવવા ગષણ તપાસ વગેરે કરવી.
પાંચ પ્રકારની સમિતિ (૧) ઇર્ષા સમિતિ સાડાત્રણહાથ પ્રમાણે ભૂમિ ઉપર દષ્ટિ રાખી ચાલવું (૨) ભાષા સમિતિ પાપરહિત-હિતકારી અને જરૂર પુરતી ભાષા મુહ પત્તિના ઉપગપૂર્વક બેલવી. (૩) એષણ સમિતિ બેંતાલીસ દેષ રહિત ગોચરીની ગવેષણ કરવી. (૪) આદાનભંડમાં. નિક્ષેપણું સમિતિ કઈ પણ વસ્તુ લેતાં કે મૂકતાં પૂંજી– પ્રમાઈને લેવી મૂકવી. (૫) પારિષ્ઠા પનિકા સમિતિ વધે આહાર, કપડાં વગેરે તથા કફ-માલ-માત્રુ-ઠલ્લે આદિ. નિજીવ જગ્યાએ વિધિપૂર્વક પાઠવવા ઉપગ રાખવે.
બાર પ્રકારની ભાવના (૧) અનિત્ય ભાવના જગતના પદાર્થો અનિત્ય છે. નાશવંત છે. (૨) અશરણ ભાવના પાપના ઉદયમાં કઈ બચાવનાર નથી (૩) સંસાર ભાવના રાસી લાખ નીમય જે સંસારમાં શત્રુ મિત્ર થાય છે અને મિત્ર શવું થાય છે, પિતા મરી પુત્ર થાય અને પુત્ર મરી પત્ની થાય છે એ આ
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૭૫
સંસાર અસાર છે. (૪) એકત્વ ભાવના જીવ પિતે એકલે જ જન્મે છે–તેના કર્મને ભેગવટો કરે છે અને મરણ પામે છે.(૫) અન્યત્વ ભાવના મારુ કોઈ નથી. સ્વાર્થનાં સૌ સગાં છે. શરીરને પણ એક દિવસ છેડવાનું છે. (૬) અશુચિત્વ ભાવના જીવનું ઉત્પત્તિ, સ્વરૂપ અને પરિણામ અપવિત્ર છે. તેના શરીરમાં પણ એવા અનેક અશુચિ પદાર્થો ભરેલા છે (૭) આશ્રવ ભાવના ઈન્દ્રિયદિ આશ્ર આત્મા-- ને કર્મથી મલીન કરનાર છે (૮) સંવર ભાવના સમિતિ ગુપ્તિ આદિના પાલનથી કર્મનાં બંધ અટકે છે (૯) નિજ ભાવના કર્મને છૂટા પાડવા તે. સકામ નિજ૨ કેવળ કમને નાશ કરવાની ઈચ્છાથી તપ કરવા દ્વારા કરી શકાય છે. તેવું વિચારે. (૧૦) લેક સ્વરૂપ ભાવના ચૌદ રાજલકને એકે પ્રદેશ આ જીવે છે. નથી એવું વિચારે. (૧૧) બાધિદુર્લભ ભાવના દેવતાઈ સુખ કરતાંય જિનેશ્વર દેના વચન ઉપરની શ્રદ્ધા અતિ મુશ્કેલીઓ પ્રાપ્ત થઈ છે, એવું વિચારી પિતાને મળેલા સમ્યક્ત્વમાં સ્થિર થાય. (૧૨) ધર્મસ્વરૂપ ભાવના અહે! શ્રી જિનેશ્વર દેએ કે સુંદર શ્રાવકધર્મ અને સાધુધર્મ ઉપદે છે.
બાર પ્રકારની ભિક્ષુપ્રતિમા
આ બાર પ્રકારની પ્રતિમાઓ વજાત્રાષભનારા સંઘ યણવાળે ધીરજવાળે અને નવમા પૂર્વની ત્રણ વસ્તુ સુધીનું જેને જ્ઞાન હેય અને ગુરુની જેને આજ્ઞા પ્રાપ્ત થઈ હોય તે સાધુ જ વહન કરી શકે.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-પ
પ્રતિમા એથી સાત
એકથી સાત નંબરની પ્રતિમામાં જેટલામી પ્રતિમા તેટલા તેના મહિના સમજવા. તેમાં પ્રતિમાના નંબર પ્રમાણેના આહાર પાણીની દત્તી લેવાની હોય છે. અને અલેપ ભજન કરવાનું હોય છે. (૮) આઠમી પ્રતિમા સાત અહેરાત્રિની છે, તેમાં એકાંતરે
ચેવિહાર ઉપવાસ કરી ગામ બહાર કાઉસ્સગ્ગ ધ્યાને
રહેવાનું હોય છે, (૯) નવમી પ્રતિમામાં સાત દિવસ એકાંતરે ચેવિહાર ઉપ
વાસ કરી ઉત્તાનાદિ આસને ગામ બહાર કાઉસગ્નમાં
રહે તથા જે કોઈ ઉપસર્ગ આવે તેને સહન કરે. (૧૦) દશમી પ્રતિમામાં સાત દિવસ એકાંતરે વિહાર
ઉપવાસ કરી ગામ બહાર ગદાધિકા આસને રહે. (૧૧) અગિયારમી પ્રતિમા એક અહોરાત્રની છે. તેમાં ચેવિ
હાર છઠ્ઠ કરી ગામ બહાર કાઉસગ્ગ કરે. ઉપસર્ગો
આવે તે સહન કરે. (૧૨) બારમી પ્રતિમા એક અહેરાત્રિની છે, તેમાં ચેવિ
હારે અમ કરી, એકાદ પુગલ ઉપર એકાગ્ર દષ્ટિથી કાઉસગ્ન કરે અને ઉપસર્ગો સહન કરે. પાંચ પ્રકારની ઈન્દ્રિય નિધિ
પાંચ ઈન્દ્રિયના વિષયભૂત રૂપ-રસ-ગંધ રૂપ અને શબ્દ ઉપર રાગ કે દ્વેષને ત્યાગ કરી સમભાવ કેળવવામાં ઉદ્યમશીલ રહેવું
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૭૭
પચીસ પ્રકારે પડિલેહણા
પચીસ બોલે બોલવા. વિધિપૂર્વક સેળ દોષથી રહિત પડિલેહણ કરવી.
ત્રણ પ્રકારે ગુપ્તિ (૧) મન (૨) વચન અને (૩) કાયા દ્વારા થતી અશુભ પ્રવૃત્તિઓ રોકવી.
ચાર પ્રકારે અભિગ્રહ ચંદનબાળાના પ્રસંગમાં પરમાત્મા મહાવીર દેવે કરેલા દ્રવ્ય-શ્રેત્ર-કાળ-અને ભાવના અભિગ્રહ જેવા ચાર પ્રકારે અભિગ્રહ કરવા તે. આમ...ચાર + પાંચ + બાર+બાર + પાંચ + પશ્ચીસ + ત્રણ + ચાર = સિત્તેર પ્રકારે કરણસિત્તરી થઈ
સાત દ્વારા બીજી રીતે પણ ૭૦-૭૦ પ્રકારે છે.
આ ઘનિર્યુક્તિ ગ્રંથના સાત ધારે છે. (૧) પ્રતિલેખના દ્વાર પડિલેહણ કેવી રીતે કરવું તેનું નિરૂપણ (૨) પંડ દ્વાર ગોચરીની શુદ્ધિ કેવી રીતે કરવી તેનું નિરૂ
પણ
(૩) ઉપધમાણ દ્વારે સંખ્યાથી અને માપથી કેટલી અને
કેટલા પ્રમાણવાળી તે-તે વરતુઓ રાખવી તેનું
નિરૂપણ. (૪) અનાયતનવર્જન દ્વારા કેવી વસતિમાં સાધુએ ન રહેવું
તેનું નિરૂપણ.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
७८
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(૫) પ્રતિસેવના દ્વાર સયમની સાધનામાં કેવા કેવા દોષા (પ્રતિસેવનાએ) લાગી શકે છે તેનુ' નિરૂપણ.
(૬) આલેચના દ્વાર લાગેલા દાષાનુ` કેવી રીતે પ્રાયશ્ચિત માંગવુ. (આલેચન કરવું) અને લેવુ તેનું નિરૂપણ, (૭) વિશુદ્ધિ દ્વાર મળેલુ પ્રાયશ્ચિત્ત વહન કરીને દોષોની શુદ્ધિ કેવી રીતે કરવી તેનું નિરૂપણ.
આ સાત દ્વારાના નીચે પ્રમાણે ક્રમ થાય.
સર્વ જીવાની રક્ષા માટે વસ્ર-ક્ષેત્ર વગેરેની પ્રતિલેખના કરવી જ જોઇએ. તેવી પ્રતિલેખના કરનારે શારીરિક મળ પામવા માટે શરીરને પિંડ (આહાર) આપવેા જ પડે. તેવા પિડ લાવવા માટે પાતરા તથા શરીર ઉપર વસ્રો વગેરે ઉપધિ પાસે હાવી જોઇએ. એ લાવેલા પિંડ વાપરવા માટે શુદ્ધ વસતિ (અનાયતન વજનવાળી વસતિ) જોઇએ. આ બધું ગ્રહણ કરતાં જે અવિધિ આદિ દોષો લાગે તે દોષા (પ્રતિસેવના ) કેને કહેવાય તે જાણવું જોઇએ. તેવા લાગેલા દોષાની ગુરુ પાસે આલાચના કરવી જોઇએ અને પછી તેમની પાસે પ્રાયશ્ચિત્ત લેવુ' જોઇએ અને તે પ્રાયશ્ચિત્તને વહન કરીને આત્મવિશુદ્ધિ કરવી જોઈએ.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રતિલેખના દ્વાર પ્રતિલેખન એટલે પ્રેક્ષણ-નિરીક્ષણ -આના -પ્રલેકના વગેરે.
પ્રતિલેખના શબ્દથી ત્રણ વસ્તુઓ લેવાની છે. (૧) પડિલેહણ કરનાર વ્યક્તિ, જેને “પ્રતિલેખક કહેવાય. (૨) પડિલેહણ કરવાની ક્રિયા, જેને “પ્રતિલેખના કહેવાય. (૩) પડિલેહણ કરવાની વસ્તુઓ, જેને “પ્રતિલેખીતવ્ય કહેવાય.
પ્રતિલેખના
છશ્વરની
કેવલીની
|
| દ્રવ્યથી ભાવથી
દ્રવ્યથી ભાવથી દ્રવ્યથી છદ્મસ્થની પ્રતિલેખના
વસ્તુમાં જીવ હોય કે ન હોય તે પણ તેનું પડિલેહણ કરવું.
(૨) દ્રવ્યથી કેવલીની પ્રતિલેખના વસ્તુમાં જીવ હોય ત્યારે જ પ્રતિલેખના કરવી.
(૩) ભાવથી છાની પ્રતિલેખના રાત્રિના સમયે જાગે ત્યારે તે વિચારે કે મેં કેટલી આરાધના કરી? અને હવે મારે કઈ કઈ આરાધના કરવી જરૂરી છે અથવા એમ વિચારે કે હજુ સુધી તપ વગેરે વિષયમાં મારી શક્તિને હું શા માટે ગોપવી રહ્યો છું ?
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
અહીં ભાવ એટલે આત્મારૂપી અભ્યંતર પટ્ટા સમજવા. તેની પ્રતિલેખના એટલે તેનું નિરીક્ષણુ સમજવુ, (૪) ભાવથી કેવલીની પ્રતિલેખના જે કેવલજ્ઞાની ભગવંતને પેાતાના આયુષ્પકની સ્થિતિ કરતાં બાકીના ત્રણ અઘાતી કર્મીની સ્થિતિ વધારે હાય તે જ કેવલજ્ઞાની આયુ. ષ્યનુ' અંતઃમુહૂત' શેષ રહે ત્યારે તે ત્રણ કર્મોની સ્થિતિને આયુષ્યકમ ની સ્થિત્તિની સમાન કરવા માટે આઠ સમયના જે કેવલીસમુદ્ઘાત કરે છે તે જ કેલ્લીની ભાવપ્રતિલેખના કહેવાય.
८०
શેની શેની પ્રતિલેખના કરવી જોઇએ ? (૧) સ્થાન (૨)ઉપકરણ (૩) સ્થ‘ડિલ ભૂમિ (૪) અવસ્ટલ (૫) મા
સ્થાનનું પ્રતિલેખન
ત્રણ પ્રકારે : (૧) કાચે ત્સગ (૨) એસવું
(૩) સૂવુ
(1) કાયોત્સગ બહારથી આવ્યા પછી ઇરિયાવહી પડિમીને જે કાચાત્સગ કરવાના છે તે કાર્યાત્સગ ગુરુની સન્મુખ ઊભા રહેવા માટેની જગ્યાને ચક્ષુથી સારી રીતે જોઇને કરવા.
(૨) એસવુ’ બેસતી વખતે શરીરના તે તે લેવા અને ત્યાર બાદ પ્રેસવા માટેની જમીનને
અંગે પ્રમાજી
પણ
પ્રમાજ વી.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-પ
૮૧
(૩) સૂવું સૂતી વખતે જમીન સંથાર વગેરે પંછને સૂવું અને સૂતા પછી પડખું ફેરવતી વખતે શરીર અને જમીનની પ્રમાર્જના કરવી. ૨ ઉપકરણોનું પ્રતિલેખન
ઉપકરણ
પત્ર
વસ્ત્ર સમય સવારે અને સાંજે બન્ને ટાઈમે વસ્ત્ર–પાત્રનું પ્રતિલેખન કરવું. કેટલાક કહે છે કે સવારે હે ફાટે ત્યારે પડિલેહણ કરવું. કેટલાક કહે છે કે પહે ફાટે ત્યારે પ્રતિકમણું શરૂ કરવું અને તે પત્યા બાદ પડિલેહણ કરવું. કેટલાક કહે છે કે એકબીજાનું મેં ચેખું દેખાવા લાગે ત્યારે પડિલેહણ કરવું. વળી કેટલાક કહે છે કે હાથની રેખા સ્પષ્ટ દેખાવા લાગે ત્યારે પડિલેહણ શરૂ કરવું.
સિદ્ધાંતના મત પ્રમાણે આ ચારે વિકલપો બરાબર નથી. તે તે કહે છે કે પડિલેહણ તે સમયે કરવું કે જે સમયે પડિલેહણ શરૂ કર્યા પછી દશ વસ્તુઓનું પડિલેહણ થતાં સૂર્યોદય થઈ જાય અને તે વખતે જ દાંડાનું છેલ્લું પડિલેહણ આવે.
દશ વસ્તુઓ મુહપત્તિ, રજોહરણ, નિષદ્યા-૨ (ઓધારિયું અને નિષેથિયું), ચલપટ્ટો, કપડા-૩, સંથાર અને ઉત્તરપટ્ટો મુ. ૫-૬
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
બને ત્યાં સુધી ઉપર મુજબના ક્રમથી જ પડિલેહણ કરવું. અહીં ત્રણ કપડાં એટલે કામળી સ્વરૂપ ઉનને કપડે, કામળીને લગાડવાને કપડે અને ઓઢવાને કપડે. અપવાદ માગે વહેલું પણ પડિલેહણ થઈ શકે.
પ્રતિલેખનાને અર્થ પ્રતિલેખન એટલે વસ્ત્ર પાત્ર વગેરેનું નિરીક્ષણ. આપણે માત્ર નિરીક્ષણ કરવાનું નથી. પરંતુ પ્રતિલેખનાની સાથે પ્રમાજના પણ કરવાની હોય છે, અર્થાત્ આનું નિરીક્ષણ કર્યા બાદ તે જીને જયણાપૂર્વક લઈને ગ્ય સ્થાને મૂકી દેવા.
પ્રતિલેખન અને પ્રમાર્જનાથી પણ ન ચાલે. કેમકે ધર્મ ઉપગ અવસ્થામાં છે. એટલે પ્રતિલેખના અને પ્રમાજેનાની ક્રિયામાં આપણે ઉપગ ભાવ પણ બરાબર જળવાઈ રહે તે માટે દશ-પચીસ વગેરે બેલે બોલવાની વિધિ બતાડવામાં આવી છે. જે વખતે જગ્યા પર જે બેલ બેલાય તે વખતે તે બેલના અર્થમાં ઉપગ હે જરૂરી છે. આમ ટૂંકમાં પ્રતિલેખનાને અર્થ એ થે કે પ્રમાજના અને ઉપગ અવસ્થા સાથેનું જે વસ્ત્ર-પાત્રાદિનું નિરીક્ષણ તે પ્રતિલેખના કહેવાય.
પડિલેહણની વિધિ (૧) વસ્ત્ર કે પાત્રનું પ્રતિલેખન કરતા પહેલાં ઈરિયાવહી પડિક્રમીને મુહપત્તિનું પડિલેહણ કરવું. આ પડિલેહણ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
માં મુહપત્તિ અને શરીર બંનેનું પડિલેહણ આવી જતું હોવાથી (૨૫ + ૨૫) કુલ પચાસ બેલથી પડિલેહણ કરાય છે. સામાન્ય રીતે વસ્ત્રાદિનું પડિલેહણ ઉત્કટુક આસને થાય છે. એટલે કે એકદમ ઉભડક પગે બેસીને કરવાનું હોય છે. સાવ પલાંઠી મારીને કે તદ્દન ઊભા રહીને પડિલેહણ કરી શકાય નહિ
(૨) દાંડે, દંડાસન વગેરે લંબગોળ જેવી ચીજોનું દશ બેલથી તથા વસ્ત્રો-પાત્ર વગેરે સપાટ ચીજોનું પચીસ બોલથી અને શરીરનું પચ્ચીસ બેલથી પડિલેહણ થાય છે.
(૩) મુહપત્તિનું પ્રતિલેખન કર્યા બાદ સવારના પડિલેરહણમાં અંદરના નિષેથિયાનું અને ત્યારબાદ બહારના નિષેથિયાનુ પડિલેહણ કરવું (સાંજના પડિલેહણમાં પહેલા બહારનું નિથિયું (ઘારીયું) અને પછી અંદરનું નિષેથયું પડિલેડવું)
ત્યારબાદ એઘાની બાકીની વસ્તુઓનું પડિલેહણ કરવું. પછી ચોલપટ્ટા-કંદોરાનું પડિલેહણ કરવું. આમ પાંચ વાનાં પૂરાં થયાં.
(૪) વર્તમાનમાં કંદોરાને ઉપગ થાય છે. અને તેને ગાંઠ લાગવાની પણ શક્યતા છે. માટે ગાંઠની તે અયતના થવાના કારણે ફરી ઈરિયાવહી પડિક્કમવી. (પૂર્વે આ ઈરિ ચાવહી ન હતી.)
(૫) ત્યારબાદ “ઇચ્છકારી ભગવન ! પસાય કરી પડિલેહણ પડિલેહાજીને આદેશ માંગી નીચે બતાવેલા ક્રમ મુજબ ગુરુ, આદિનું પડિલેહણ કરવું. (ક) ગુરુ, આચાર્ય (૨)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
<ક
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
તપસ્વી (૧) પ્લાન (2) નવદીક્ષિત (૨) વૈયાવચી સાધુ વૈિયાવચ્ચી સાધુ જે બીજા કાર્યમાં રોકાયેલ હોય તે.
(૬) ત્યાર પછી એક ખમાસમણું દઈને ઉપધિ મુહપત્તિ. પડિલેહું? ને આદેશ માંગી મુહપત્તિ પડિલેહવી.
(૭) ત્યાર પછી બે ખમાસમણ દઈને અનુક્રમે ઉપાધિ સંદિસાહું ? અને ઉપાધિ પડિલેહે ! ને આદેશે માંગવા.
(૮) ત્યારબાદ પિતાનાં વસ્ત્રનું પડિલેહણ કરવું. તેમાં ત્રણ કપડામાં સૌપ્રથમ ઉનને કપડો (કામળી) પડિલેહ. ત્યારબાદ બે સુતરાઉ કપડા પછી સંથારીયું, પછી ઉત્તરપટ્ટો વગેરે પડિલેહવા. આ વખતે જ સૂર્યોદય થાય એટલે તરત જ દાંડાનું પડિલેહણ કરવું.
(૯) ત્યારપછી ઈરિયાવહી પડિકમીને વસતીની પ્રમાજેના કરવી. એટલે કે કાજે લેવે. તેને સૂપડીમાં એકઠા કરીને યતનાપૂર્વક નિહાળીને જે તેમાં કલેવર હોય તે તેની મને મન નેધ કરી લઈને યોગ્ય સ્થળે પરઠ.
(૧૦) કાજે પાઠવનાર સાધુએ ઈરિયાવહી પડિકમવી.
(૧૧) શેષ કાળમાં (શિયાળા-ઉનાળામાં ) આ કાજે દિવસમાં બે વખત પહેલા અને ચોથા પ્રહરમાં લેવાને હેય છે. જ્યારે વર્ષાકાળમાં મધ્યાહન સમયે. આ રીતે કાજે વધુ લેવાને હેવાથી કુલ ત્રણ વખત લેવાનું હોય છે.
(૧૨) વસ્તુતઃ વાની પડિલેહણ કરવા પૂર્વે વસતિ પ્રમાજવી તેવી આજ્ઞા છે. પરંતુ સવારના વસ્ત્રોની પડિલે--
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી
૮૫
હણ વખતે સંપૂર્ણ સૂર્યોદય થયે હોતે નથી. માટે સૂર્યોદય થઈ ગયા બાદ વસતિની પ્રમાર્જના કરાય છે.
(૧૩) જ્યારે બપરનાં વસ્ત્રોની પડિલેહણા પૂર્વે વસતિ પ્રમાર્જવાની હોય છે.
(૧૪) પડિલેહણા કરતી વખતે પરસ્પર બોલવું નહિ, પચ્ચક્ખાણ આપવું નહિ કે વાચના લેવી કે દેવી નહિ. અને પાણી વગેરે પીવું નહિ. જે વચ્ચે બેલાઈ જાય તે ઈરિયાવહી પડિકમીને બાકીનું પડિલેહણ કરવું.
(૧૫) જે સાધુ કે સાધ્વી પડિલેહણમાં ઉપરમાંને કેઈપણ પ્રમાદ કરે છે તે ષડૂજીવનીકાયને વિરાધક થાય છે. કેમ કે જેણે ઉપયોગ વિના પડિલેહણા કરી તેને જીવ વિરાધના થાય કે ન થાય છતાં છયે પ્રકારના જીની વિરાધનાને દોષ લાગી જાય છે.
આ સિવાય જિનાજ્ઞાભંગ અને મિથ્યાત્વધર્મ પ્રાપ્તિ નામના બે દોષ લાગી જાય છે. એટલું જ નહિ પણ બીજા સાધુએ પણ તેને જોઈને એવું આચરણ કરવા દ્વારા જે અનવસ્થા [ પરંપરા ] ચલાવે તે મહાદોષ પણ લાગે છે. માટે પડિલેહણા શાસ્ત્રોકત વિધિ મુજબ કરવી જોઈએ.
પુરુષને અને ઉપધિને ક્રમવિપર્યાસ
પુરુષ વિપર્યાસ ગુદિના જે ક્રમથી પડિલેહણ કરવાનું પહેલાં બતાવ્યું છે તેમાં અપવાદ માગે ફેરફાર પણ થઈ શકે. દા. ત. કોઈ વિશિષ્ટ સાધુને અભિગ્રહ હોય કે ગુરુ
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
વગેરે અમુકનું પડિલેહણ મારે કરવું. આ સાધુ જે કઈ ખાસ કાર્યમાં રોકાયેલો હોય તે બીજા સાધુઓએ તેની રાહ જોવી પડે. એટલે એ સાધુઓ ગુરુની આજ્ઞા લઈને પિતાનું અથવા પ્લાનાદિ સાધુઓનું પ્રતિલેખન પ્રથમ કરે. ત્યાં સુધીમાં પેલા અભિગ્રહી સાધુ આવી જાય. એટલે ગુરુનું પડિલેહણ શરૂ થાય. જે આમાં કારણ વિના કોઈ સાધુ ક્રમમાં ફેરફાર કરે અર્થાત્ પિતાનું પડિલેહણ પ્રથમ કરી લે છે તે અનાચાર કહેવાય છે.
ઉપધિ વિષસ જે પ્રતિલેખના સમય ઉપર ચરસ વગેરે આવવાની શક્યતા જણાય તે પહેલાં પાતરાનું અને પછી વસ્ત્રોનું પ્રતિલેખન કરવું, આ વિપર્યાસ શેષ કાળમાં સમજ.
વસ્ત્રોની પડિલેહણુ કેવી રીતે કરવી ?
(૧) કાયા અને વસ્ત્ર બન્નેથી ઊંચા રહીને પડિલેહણું કરવી અર્થાત ઉભડક પગે ટટાર બેસી અને વસ્ત્રને પણ ચક્ષુ સામે બે હાથમાં પકડીને ઊંચું રાખવું અને તેને તિરછું પહોળું કરવું.
(૨) હાથના અંગૂઠા અને આંગળીઓથી વસ્ત્રને પકડીને તેના ત્રણ-ત્રણ ભાગ ક૫વા અને તે દરેક ભાગને એકાગ્ર ચિત્ત ચક્ષુને સ્થિર રાખીને જેવા.
(૩) વાયુકાયની વિરાધના ન થાય તે માટે વસ્ત્રની બીજી બાજુ ધીમે રહીને ફેરવવી.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૮૭.
(૪) વસ્ત્રના બને પડખાં પૂરેપૂરા જોવાઈ જવા જોઈએ.
(૫) છ પુરિમ અને નવ અફડા તથા નવ પફખેડા [પ્રમાજના બરાબર કરવા.
પડિલેહણ વખતની કાળજીઓ (૧) પડિલેહણ કરતી વખતે વસ્ત્રને કે આત્માને નચાવ નહિ.
(૨) વસ્ત્ર અને શરીરને નમાવી દેવા નહિ.
(૩) જે વખતે છ પુરિમ નવ અફડા અને નવ પખેડા આંતરે–આંતરે કરવાના કહ્યા છે તેને બદલે એક સાથે પતાવી દેવા નહિ.
(૪) વસ્ત્ર, ઉપરની છતને, બાજુની દીવાલને કે નીચેની જમીનને અડવા દેવું નહિ.
(૫) ઉતાવળે અન્ય વસ્ત્ર લઈને જલદી જલદી પતિલેહણ કરવું નહિ.
(૬) ઉપધિ પર બેસીને પડિલેહણ કરવું નહિ. વળી વસ્ત્રના છેડાઓ વસ્ત્રના મધ્યભાગ તરફ ઢળી ન જાય તેની કાળજી રાખવી.
(૭) ગુરુના અવગ્રહની અંદર શિષ્ય પોતાની પડિલેહણ કરેલી ઉપાધિ મૂકવી નહિ.
(૮) વસ્ત્રને ઝાટકવું નહિ. (૯) પડિલેહણ કરેલા વસ્ત્રને ઊંચે કયાંય ટીંગાડવું નહિ. (૧૦) નીચે જણાવેલા વેદિકા પંચકને ત્યાગ કરે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(i) પડિલેહણ કરતી વખતે બે ઢીંચણ ઉપર બે કેણી મૂકવી. (ii) ઢીંચણેની નીચે હાથ રાખવા. (ii) એક ઢીંચણને આંતરે બે હાથ રાખવા. (iv) બે હાથની વચ્ચે બે ઢીંચણ રાખવા. (૫) બે ઢીંચણેની અંદર બે ભુજા રાખવી.
(૧૧) વસ્ત્રને ઢીલું પકડવું નહિ અને સંપૂર્ણ પહેલું
કરવું.
(૧૨) વાંકુ પકડીને લાંબું કરવું.
(૧૩) અનાદરથી હાથ ઉપર કે જમીન પર વસ્ત્રને સ્પર્શ થવા દે નહિ.
(૧૪) વસ્ત્રના કપેલા વિભાગમાં એક પણ વિભાગ જોયા વિનાને રાખ નહિ.
(૧૫) એક કે બે આંગળી વચ્ચે વસ્ત્ર ન લેતા ત્રણ આંગળીથી જ તેને પકડવું.
(૧૬) ત્રણ પરિમ કરવાના હેય ત્યાં તેથી ઓછાવત્તા પુરિમ કરવા નહિ.
(૧૭) ઘણું વસ્ત્રોને ભેગાં પકડીને બધાં વતી એક જ વાર છ પુરમ કરવા નહિ.
(૧૮) અખોડા પડાની નવની સંખ્યામાં ન્યૂનાધિકતા કરવી નહિ. ' (૧૯) પુરિમ અફડા અને પફોડા કેટલા કર્યા તેની શંકા ન થાય તેવા નિશ્ચયપૂર્વક તે કરવા.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
(૨૦) ગૃહસ્થ પાસેથી જે વસ્ત્ર–પાત્ર કે પાટલા મળ્યા હેય તેમાં જે કોઈ પણ પ્રકારનું પરિકમ ફેરફાર કર્યું ન હેય તે તેવી યથાકૃત વસ્તુઓનું પડિલેહણ પ્રથમ કરવું. ત્યાર બાદ એક વાર પરિકમિત વસ્તુઓનું પડિલેહણ કરવું અને ત્યાર બાદ બે વગેરે વાર પરિકમિત વસ્તુઓનું પડિલેહણ કરવું. આમ કરવામાં વધુ નિર્દોષ વચ્ચેનું બહુમાન કરાય છે.
સાંજના પડિલેહણને વિધિ ત્રીજા પ્રહમાં સાધુએ આગળ ઉપર જણાવવાની છે તેવી શુદ્ધ ભૂમિએ સ્પંડિલ જવું. ત્યાંથી પાછા ફરીને જે હજુ ત્રીજો પ્રહર પૂરો થયો ન હોય તો સાધુએ ઉપાશ્રયમાં બેસીને સ્વાધ્યાય કરે. અને જે ચોથે પ્રહર શરૂ થત હોય તે તેણે વસ્ત્ર, પાત્ર વગેરે ઉપધિનું પ્રતિલેખન શરૂ કરવું. આ સમયે એક સાધુ ખમાસમણું દઈને મોટેથી ગુરુને કહે કે, “હે ભગવંત! ત્રીજો પ્રહર સંપૂર્ણ પૂરે થયે છે.” આ સાંભળીને બધા સાધુઓ પડિલેહણ કરવાનું શરૂ કરે.
પડિલેહણનો જે સવાર કરતાં વિશેષ વિધિ છે તે જ અહીં બતાવાય છે. તેમાં ઉપવાસીએ પાંચને બદલે ત્રણ વાનાં કરવાના હોય છે. ત્યાર બાદ જે તમામ વસ્ત્રનું પડિલેહણ કરવાનું હોય છે. તેમાં ઉપવાસીએ લપટ્ટો છે પડિલે. હવાને હોય છે. હાલની પરંપરા પ્રમાણે પાંચ વાના કર્યા બાદ ઈરિયાવહિ પડિકકમીને બધા આદેશે માંગ્યા પછી તમામ વનું પડિલેહણ કરવાનું હોય છે. જેમાં છેલ્લે એ
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
આવે છે. ત્યાર પછી ઈરિયાવહિ કરી કાજે લે, પરડવે અને તેની ઉપર ઈરિયાવહિ પડિક્કમીને પાત્ર પ્રતિલેખન શરૂ કરવું. પાત્ર પડિલેહણમાં પાતરા-ગુચ્છો-ઝોળી-પલા અને છેલે રજસ્ત્રાણનું પડિલેહણ કરવું. ત્યાર પછી પાટ–પાટલામાત્રાની કુંડીઓ વગેરે વપરાતી બધી ચીજોનું પડિલેહણ કરવું. ચેથા પ્રહરને જે સમય બ હેય તેમાં સૂત્રાદિને પાઠ કરે અથવા વડીલ વગેરે અન્ય સાધુઓ જે કંઈ કામ ચીધે તે કરવું.
પાત્ર પ્રતિલેખન સૂર્યોદય પછી પિણે પ્રહર થાય ત્યારે પાત્ર-પ્રતિલેખન કરવુ જોઈએ. આ સમયમાં જેટલું મોડું કરાય તેટલું પ્રાયશ્ચિત વધતું જાય. આ પડિલેહણ કરતી વખતે પહેલા પિતાની તમામ ચીજ વસ્તુઓ પાસે લાવીને મૂકવી. અને ત્યારપછી જ ઈરિયાવહિથી પડિલેહણ શરૂ કરવું. જોકે વસ્ત્રનું પ્રતિ લેખન ઉભડક પગે કરવાને વિધિ હોવા છતાં પાત્ર-પ્રતિલેખન બેસીને જ કરવું. કેમકે તે માટે વારંવાર ઉભડક પગે કરવાથી જે વધુ સમય જાય તેનાથી સ્વાધ્યાયનો વ્યાઘાત થાય છે જે ઉચિત નથી. આ ઉપરથી સારી રીતે સમજી શકાય છે કે સ્વાધ્યાયનું કેટલું બધું મહત્વ છે.
(૧) જેમ બને તેમ જમીનની નજદીક પતરા રાખીને પ્રતિલેખન કરવું. જેથી પડીને તૂટવાને પ્રસંગ ઊભું ન થાય.
(૨) ઉભડક પગે કે સાવ ઉભા રહીને તે પાતરાનું પડિલેહણ થાય ન નહિ.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી -૫
૧
(૩) દોરે આખે ખુલ્લો કર્યા પછી જ તેનું પડિલેહણ થાય.
() જે કઈ પાતરાને ભમરીનું ઘર લાગેલું હોય તે તેને ત્રણ પ્રહર સુધી દૂર મૂકી રાખવું. જે તે સમય દરમ્યાન પણ તે ઘર તેની જાતે ખરી ન પડે તે આખું પાત્ર દૂર જ રહેવા દેવું. પણ જે તે ઘરમાં જીવ ન દેવાની પાકી ખાતરી થતી હોય તે તેને સંપૂર્ણ દૂર કરીને તે પાત્ર ઉપયોગમાં લેવું.
(૫) શેષ કાળમાં અગ્નિ-ચેર આદિને ભય વિશેષ હેવાને કારણે એવા પ્રસંગે બધી ઉપાધિ એક જ મિનિટમાં લઈને તે વસતિનો ત્યાગ કરી શકાય તે માટે પાતરા વગેરે વિહારની જેમ બાંધીને જ રાખવા. આ નિયમ ચોમાસામાં લાગુ પડતું નથી કેમકે અગ્નિ, ચેર વગેરેને ભય સામાન્ય રીતે તે સમયમાં હેત નથી.
(૬) વસ કે પાત્રનું કોઈ પણ પ્રતિલેખન કરતા કહ્યું બોલી શકાય નહિ, પચ્ચખાણ પણ આપી શકાય નહિ કે કરેમિ ભંતે સૂત્ર ગૃહસ્થને ઉચરાવી શકાય નહિ, કઈ ખાસ કારણે તેમાં અપવાદ હોઈ શકે છે.
(૭) જેણે નવકારશી વખતે પાતરા પડિલેહણ કર્યું હેય તેણે પિરિસિ ભણાવતી વખતે ફરી તે બધુ પડિલેહણ. કરવું જ જોઈએ.
(૮) આઘાડ કારણ સિવાય સૂર્યોદય પહેલાં પાતરા પડિલેહણ થઈ શકે નહિ.
ખરા. આ સિવ પતરા વગર
જ નથી કે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
કર
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(૯) ઉનાળામાં ત્રણ, શિયાળામાં ચાર, અને ચોમાસામાં પાંચ પડલા રાખવા જોઈએ અને તે સ્વતંત્ર ટુકડા જ હોવા જોઈએ. અને તેનું પડિલેહણ કર્યા બાદ તે દરેકને એક બીજા ઉપર ગોઠવ્યા પછી જ વાળવા જોઈએ અર્થાત-દરેકની સ્વતંત્ર રીતે ગડીઓ કરવી જોઈએ નહિ.
(૧૦) જે ઝોળી કે પલ્લા ગોચરીને કઈ પણ દ્રવ્યથી ખરડાયા હોય તેને જેમ બને તેમ જલદી સાબુ વગેરેથી દૂર કરવા.ચાલુ વસ્ત્રોમાં સાબુનો ઉપયોગ નહિ કરનારાએ પણ ઝળી પલ્લાની સાફસૂફી કરવા માટે જરૂર પડે તે સાબુને પણ ઉપગ કરે જ.
(૧૧) કશેય ડાઘ ન લાગ્યું હોય તે પણ ધૂળ. વગેરેથી મેલા થયેલા ઝળી પલાને વારંવાર પેઈને એકદમ સાફ રાખવા.
(૧૨) બપોરની ગોચરી પછી તે હમેશાં બન્ને લુણા ચેખા સાફ કરવા.
(૩) ચૅડિલભૂમિનું પ્રતિલેખન
Úડિલભૂમિ એટલે જીવાદિ વિનાની તદ્દન નિર્દોષ ભૂમિ દિવસના ત્રીજા પહેરની અંદર જે સાધુ થંડિલભૂમિએ જાય તે તે તેના માટે કાળ કહેવાય. તે સિવાયના પ્રહરમાં જાય તે તેના માટે તે અકાળ કહેવાય. આ ત્રીજા પ્રહરમાં શૌચ માટે જતા સાધુએ તે ભૂમિનું પડિલેહણ કરવું જોઈએ. મુખ્યત્વે એ ભૂમિ અનાપાત અને અસં લોક હેવી જોઈએ.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
(૧) જ્યાં બીજું કોઈ આવતું ન હોય તે અનાપાત
ભૂમિ કહેવાય. (૨) જ્યાં બીજું કઈ દેખતું ન હોય તે અસક ભૂમિ
કહેવાય,
અનાપાત
મનુષ્યમાં સ્વપક્ષ અને પરપક્ષ હોય છે. સ્વપક્ષમાં પણ સાધુ અને સાધ્વી હોય છે. સાધુમાં પણ સંગી અને અસંવેગી હોય છે. સંવેગીમાં પણ મને જ્ઞ [ સમાન આચારવાળા ] અને અમનેઝ હેય છે. તેમાં સ્વપક્ષી સંયમી સંવેગી મનેઝ સાધુ આવે તે તેને નિષેધ નથી પરંતુ તે સિવાયને નિષેધ સમજ. સાધવીને (વિજાતીયને) આપાત [ આગમન ] એકાંતે વજે.
સાદવી માટે તે અસંલેક અને આપાતવાળી હોવી જોઈએ. (શિયળના રક્ષણ માટે)
તિર્યંચમાં મારક હિંસક અને વિજાતીયને આપાત વજ.
અસલક
દૂરથી કઈ તિર્યંચ જોતા હોય તે તેને દોષ નથી. પરંતુ મનુષ્યને સંલોક હવે જોઈએ નહિ. કેમ કે તેથી પ્રવચન હીલના થવાને સંભવ છે. સ્ત્રી આદિના સંલકથી અનુરાગ કે પ્રવચન હીલના થવા સંભવ છે.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૫
ભૂમિ કેવી હાવી જોઈએ ?
(૧) અનાપાત અને અસલાકવાળી
(ર) અનુપઘાતવાળી માલિકી વિનાની ભૂમિ હાય તા માલિક તરફથી પરાભવ ન થાય પરંતુ ખીજાએ તરફથી પરાભવ થવાની શકયતાઓ છે. માટે કોઇ પણ તરફથી પરાભવ ન થાય તેવી ભૂમિ હોવી જોઈએ.
(૩) સમ ખાડાટેકરા વિનાની હાવી જોઇએ જેથી શરી– રને નુકશાન થવાની કે વરાધના થવાની શકયતા ન રહે.
(૪) અશુસીર ઘાસ પાંદદાંથી ઢંકાયેલી ભૂમિને અશુસીર કહેવામાં આવે છે. આવી ભૂમિ પર બેસવાથી ત્યાં રહેલા વીછી વગેરે કડવાના ભય રહે છે.
(૫) અચિરકાલ કૃત જે ભૂમિને અગ્નિ વગેરે દ્વારા અચિત્ત થયાને વધારે સમય ન થયેા હાય અર્થાત્ બે-ત્રણ મહિના જ થયા હોય તેવી ભૂમિને અચિરકાલ કૃત કહેવાય. જેને અચિત્ત થયાને વધારે મહિના થઇ ગયા છે તે ભૂમિ ફરી પાછી સચિત્ત અથવા મિશ્ર થઇ જવાની પૂરી શકયતા હાવાથી તે ભૂમિના ત્યાગ કરવા.
(૬) વિસ્તી` જઘન્યથી (એક ચેારસ હાથમાં) અને ઉત્કૃષ્ટથી ખાર યાજન પહેાળા સ્થળના ઉપયાગ કરવા.
(૭) દૂશવગાઢ બેસવાની ભૂમિ જધન્યથી નીચે, સૂર્યના તાપ વગેરે દ્વારા, ચાર આંગળ સુધી અચિત્ત થયેલી હાવી જોઇએ.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(૮) અનાસન દૂરના પ્રદેશમાં બેસવું જોઈએ. કોઈના ઘર કે બગીચા પાસે બેસી જવું તે દ્રવ્યથી આસન કહેવાય અને સખ્ત શંકા થવાથી નજીકમાં બેસી જવું પડે તે ભાવથી આસન કહેવાય, આ બંને પ્રકારના આસનને ત્યાગ કરે. | (૯) બીલવજિત જે ભૂમિમાં કીડી વગેરેનાં દરો ન હોય ત્યાં બેસવું.
(૧૦) ત્રસ-પ્રાણુ-બીજ હિત ત્રસ વગેરે જેથી રહિત ભૂમિમાં બેસવું.
આ દશ વસ્તુના જુદી-જુદી રીતે એક હજાર વીસ વિકલ્પ થાય છે. તેમાંને આ દશ-દશ વસ્તુવાળ એક હજાર ચેવસમાંને એક જ વિક૯પ શુદ્ધ છે. બાકીના અશુદ્ધ છે.
શરતે (૧) બેસતી વખતે પૂર્વ કે ઉત્તર દિશા તરફ પીઠ કરવી નહિ. કેમ કે તે બને દિશાઓ અને લોકોમાં પૂજ્ય મનાય છે. વળી રાત્રે દક્ષિણ દિશામાં પીઠ કરી બેસવું નહિ. કારણ કે એવી લેકવાયકા છે કે, “રાત્રે દેવે દક્ષિણમાંથી ઉત્તરમાં જતા હોય છે.”
(૨) ગામની અંદર દેવ-મંદિરે હોવાથી ગામ તરફ પીઠ કરીને પણ બેસવું નહિ.
(૩) પવન જે દિશામાંથી આવતું હોય તે દિશા તરફ પીઠ કરી બેસવું નહિ, કેમ કે તેથી વિષ્ઠા પરથી આવેલો પવન નાકમાં જતાં નાકમાં મસા થવાની શકયતા છે.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળાપોથી–૫
(૪) જ્યાં વૃક્ષ વગેરેની છાયા પડતી હોય ત્યાં બેસવું. જેથી વિષ્કામાં જે કૃમિ પડયાં હોય તે તેમને સૂર્યના તડકાને ત્રાસ ન થાય- જે આવી કોઈ છાયા મળે જ નહિ તે શૌચવિધિ પતાવ્યા બાદ તે વિષ્ઠા ઉપર પેતાને પડછાયે કરીને ત્યાં જ બે ઘડી સુધી ઊભા રહેવું. જે ત્યાં ઊભા રહેવામાં સમાધિ ટકતી ન જ હોય તે આસપાસમાં પડેલા મેટા એવા સૂકાં પાંદડાંઓને જયણાપૂર્વક લઈને અશુચિ પદાર્થ ઉપર કે તેની બાજુમાં છાંયે પડે તે રીતે ગઠવવાં. જે પહેલેથી જ કૃમિ પડવાની શક્યતા જણાતી હોય તે જીર્ણ વસ્ત્ર લઈને જ ઈંડિલભૂમિ જવું અને શિરે ત્રણવાર બોલીને તે વસ્ત્ર વિષ્ઠા પર ઢાંકી દેવું.
(૫) શુદ્ધિ કરવા માટેનું પાણી કે માગું મળ ઉપર પડવું જોઈએ નહિ કે મળમાં મિશ્રિત થવું જોઈએ નહિ. કેમ કે તેથી તે મળને સુકાતાં વધુ સમય લાગે.
(૬) બેસતી વખતે દાંડે ડાબા પગમાં અને તરપણે ડાબા હાથમાં રાખવી. સાફ કરતી વખતે તરપણ જમણ હાથમાં લેવી. તે બને જમીન પર તે ન જ મૂકી શકાય.
(૭) શાસ્ત્રકારોએ તે લીસા એવા ગોળ ચેખા પથ્થર | ડગલ] ને શુદ્ધિ કરવા ઉપયોગ કરવાનું જણાવ્યું છે. આમ કરવાથી પાણીને ઉપગ ખૂબ ઓછો થઈ જાય છે. પણ જે કઈ કારણસર ડગલને ઉપયોગ કરી શકાય તેમ ન હોય તે પણ શકય તેટલા ઓછા પાણીથી ચલાવવું. કેમ કે તમામ કાર્યોમાં પાણીને ઘીની જેમ વાપરવાની આજ્ઞા છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની માળપેાથી-૫
(૮) શુદ્ધિ કર્યાં ખાદ ડાખા હાથની આંગળીએ પાણી માટી કે રખ્યા આદૅિ ચીજથી તરત જ સાફ કરવી. તે અત્યંત આવશ્યક છે.
(૯) જો પગનાં તળિયાં રસ્તામાં શ્લેષ્મ વગેરેથી ખરડાયા હોય તે જ માત્ર ઓછા પાણીથી સાફ઼ કરીને વસતિમાં કે પ્રવેશ કરવા, નિષ્કારણ પગ ધાવા નહિ (સવાયના ભાગ તે અપવાદ સિવાય કદી ધાવાય નહિ. (૧૦) “ અણુજાણુહ જસુગંઠો ખોલીને બેસવુ અને વેસિરે...વેસિરૈ....વાસિર (ત્રણ વખત) ખોલીને
જતા આવતા પગનાં તળિયાં જિન-મંદિરમાં તેમ જ તળિયાં
ઊભા થવું.”
*
१०
એક હજાર ચાવીસ ભાંગા
ર ३
૪
૫
,
७
८
૯૭
૯ ८ ७ ૐ ૫ ૪
આ હકીકત સ્થાપનાથી સમજાવે છે કે અહીં દશસંચાગી લાંગા કાઢવાના છે. માટે આ પ્રમાણે એ રાશી લખવી. પછી નીચેની રાશીના જમણા છેડે એક આંક છે તેની પાસેના એના આંકથી ઉપરની રાશીતા છેલ્લા દશના આંકને ભાગ દેતા પાંચ જવાબ આવે. તેનાથી તે ઉપરના દશની પાસેના નવના આંકને ગુણતાં પિસ્તાલીસ જવાબ આવે. એટલા ક્રિકસ યોગીભાંગા જાણવા. પછી ત્રિકસ ચેગી ભાંગા
મુ. ૫-૭
૩
૯ ૧૦
ર
૧
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
કાઢવા માટે એ પિસ્તાલીસના આંકને નીચેની રાશીના બેની પાસેના ત્રણના આંકથી ભાગી તેની ઉપરના આઠના આંકથી ગુણતા એક સે વીસ ભાંગા આવે. પછી ચતુઃસંગી ભાંગા નિપજાવવા માટે એકસો વીસને નીચેની રાશીના ચારના આંકથી ભાગી, તેની ઉપરના સાતના આંકથી ગુણતાં બસો ને દશ ભાંગા ચતુઃસંગી થાય. તે પછી પંચસાયેગી ભાંગા માટે બસો ને દશ ને નીચેની રાશીના પાંચના આંકથી ભાગ આપી ઉપરના છના આંકથી ગુણતાં બસો ને બાવન આવે, તેટલા ભાંગા પંચસંગી જાણવા. છ સંયેગી માટે પંચસંગીન બસો ને બાવનના આંકને નીચેની રાશીના છના આંકથી ભાગ દઈ, તેની ઉપરના પાંચના આંકથી ગુણતા બસ ને દશ જવાબ આવે, તેટલા ભાંગા છ સંયેગી થયા. સાત સંગી ભાંગા માટે એ બસે ને દશના આંકને સાતથી ભાગ દઈ તેની ઉપરના ચારના આંકથી ગુણતાં એક સે વીસની સંખ્યા આવે, તેટલા સપ્ત સંગી જાણવા. આઠ સંગી ભાંગા માટે એ એક સે વીસની સંખ્યાને નીચેની રાશીના આઠના આંકથી ભાગ લઈ તેની ઉપરના ત્રણના આંકથી ગુણુતા પિસ્તાલીસ જવાબ આવે. તેટલા આઠસંગી ભાંગા થાય. નવસંગી ભાંગા માટે આઠસંગીની પિસ્તાલીસની સંખ્યાને નીચેની રાશીના નવમા અંકથી ભાગ દઈ ઉપરના બેના અંકથી ગુણતાં દશ આવે તેટલા ભાંગા નવસંગી જાણવા. અને દશ સગી માટે નવ–સંયેગી દશભાંગાને નીચેની રાશીના દશના આંકથી ભાગી ઉપરના એકના આંકથી ગુણતાં એક જવાબ આવે તે ભાંગે દશસંયોગી જાણ. અર્થાત્ દશને સગીભાગો
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
એક જ થાય. આમ જેટલી સંખ્યાના સંગીભાંગા કાઢવા હોય તે માટે ઉપર મુજબ ગણિત કરવું.
ઈંડિલભૂમિના દશ પર્વતની સંખ્યાના સંગીભાંગા કેટલા થાય ? તે જણાવતા કહ્યું છે કે –
દશપિસ્તાલીસ-એક સે વીસ–બસો ને દશ-બસે ને બાવન–બસો ને દશ-એક સે વીસ–પિસ્તાલીસ–દશ અને એક એમ અનુક્રમે એક સગી-બ્રિકસંગી યાવત દશ યોગી ભાંગા જાણવા. એ બધાને સરવાળે કરતાં એક હજાર ને ચોવીસ થાય. તેમાં એક હજાર ત્રેવીસ ભાંગા દૈષવાળા હોવાથી અશુદ્ધ છે. અને એક શુદ્ધ [ દશ પૈકી કેઇપણ દોષ વિનાને ] મળે ત્યારે એક હજાર ચોવીસ થાય, તે છેલ્લે ભાગે શુદ્ધ જાણુ.
આ એક હજારને ચોવીસ ભાગે થંડિલ માટે શુદ્ધ પ્રદેશ યાને ભૂમિ પ્રાપ્ત થાય છે.
(૪) અવસ્ટભની પ્રતિલેખના
પ્રતિલેખનાના પાંચ દ્વારમાં આપણે સ્થાન ઉપકરણ અને ધૈડિલ એ ત્રણ દ્વારની પ્રતિલેખના વિચારી હવે ચોથા અવઢંભ તારની પ્રતિલેખના વિચારીએ.
અવટંભ એટલે ભીંત વગેરે ટેકે દેવાની વસ્તુ. જ્યારે પણ ટેકે દેવે હોય ત્યારે તે જગ્યાને અને ખભાને પૂંજી લેવું જોઈએ. નહિ તે ત્રસ જીવેની વિરાધના થવાની શક્યતા રહેલી છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
મુનિજીવનની બાળથી–૫
(૫) માર્ગની પ્રતિલેખના માર્ગમાં ચાલતી વખતે ધૂંસરી-સાડાત્રણ હાથ પ્રમાણે ભૂમિ સુધી નજર રાખીને ચાલવું, સાવ અંગૂઠા. પાસે નજર રાખીને ચાલવાથી એકાએક પગ નીચે આવી પડતા જીવની રક્ષા થઈ શકતી નથી. વળી ડેક દૂર સુધી નજર રાખી હોય તે કાંટા વગેરે કે ખાડે આવતા કાળજી કરવાને સમય મળી શકે છે.
અહીં પાંચ દ્વારવાળું પ્રતિલેખના નામનું પ્રથમ દ્વાર પૂર્ણ થાય છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પિંડદ્વાર
(૩). આ કારમાં પિંડ અને તેની એષણાનું સ્વરૂપ કહેનવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્ય અને ભાવ બે પ્રકારના પિંડ છે.
દ્રવ્યપિંડ તે દશ પ્રકારે છે, જેમાં પૃથ્વી આદિ પાંચ, બેઈન્દ્રિય આદિ ચાર અને એક લેપ નામના પિંડને સમાવેશ થાય છે.
લેપપિંડ લેપ (રંગ) સવારે કરે, લેપ વસ્ત્રથી સારી રીતે બાંધેલા, ઉપર નીચે ઢાંકેલા શરાવ સમ્પટમાં ગ્રહણ કરે. હવે લેપને લાવવાને તથા પાત્રને લેપવાને વિધિ જાણીએ.
પાત્રને લેપ કરવા ઈચ્છતે સાધુ તે દિવસે ઉપવાસ કરે, કે જેથી પાત્રની જરૂર ન રહેવાથી લેપ સારી રીતે કરી શકાય. તેવી શક્તિ ન હોય તે સવારે જ (આહારનું કામ પતાવવા પૂર્વના દિવસની કલગ વસ્તુ લાવીને) જન કરી લે, (જે સવારે આહાર ન મળે તે બીજા સાધુઓ લાવી આપે તે વાપરે.) પછી લેપ લેવા માટે જતા પહેલાં ગુરૂને વાંદીને અનુજ્ઞા માંગે. ગુરુ અનુજ્ઞા આપે ત્યારે પૂછે કે, “હું લેપ લાવીશ. તેનું આપને પણ પ્રોજન છે?” એમ બીજા સર્વ સાધુએને પણ પૂછે. તેઓ પોતાની આવશ્યકતા પ્રમાણે મંગાવે તેટલા પ્રમાણમાં લાવવાનું કબૂલ કરે, પછી ઉપયોગને એક નવકારને કાઉસગ્ગ, ઉપર પ્રગટ નવકાર, વગેરે ઉપયોગને
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
તમાં છ
મા જગડા પછી ઉપર
વિધિ કરીને પિતે વસ્ત્ર-પાત્રાદિ લાવવાના વિધિને જાણ ગીતાર્થ હોય તે લેપ લેવા માટે શરાવસપુટ (બે કેડિયાં) અને લેપને ઢાંકવા માટે રૂ ગૃહસ્થને ત્યાંથી મેળવે, સ્વયં તે મેળવવામાં અનુભવી-ગીતાર્થ ન હોય તે બીજા ગીતાર્થ લાવી આપે તે લઈને તેમાં છાર (ભસ્મ ભરીને જાય, (જ્યાં) શરાવમાં લેપ લે, ત્યાં લેપ ઉપર એક કપડાને ચીરી (ટુકડો) મૂકીને તેમાં ત્રસ જીવે ન ચઢે (મરે) તે માટે રૂ મૂકી ઉપર ભસ્મ (રક્ષા) નાખે. એ રીતે લેપ લેવાની બધી સામગ્રી લઈને જાય, ગાડાની પાસે જઈને જે ગાડામાંથી લેપ (પૈડાંની મળી લેવાનું હોય, તેના માલિકની આજ્ઞા મેળવે (લેપ શમ્યાતરના ગાડાને પણ લઈ શકાય) કડે મીઠે લેપ જાણવા માટે નાકથી સુંઘીને ગંધથી કડવી-મીઠી મળીને નિર્ણય કરે, કડવા તેલને (ક) લેપ પાત્ર ઉપર ટકે નહિ, ઊતરી જાય. માટે તે નહિ લેતાં મીઠા તેલને લે. ગાડું પણ લીલી વનસ્પતિ કે સચિત્ત બીજ વગેરે ઉપર ન હોય, ત્યાં ભમતા ઊડતા જી(ના મરવાને ભય) ન હોય, મહાવાયુ ન હોય, કે આકાશમાંથી ધુમ્મસ ન પડતું હોય, તે લેપ લેવાય. તે પણ જરૂર જેટલે લે–વધારે નહિ, એ રીતે રોગ્ય સ્થળેથી ગાડાને લેપ લઈને ઉપર વસ્ત્રને ટુકડો, પછી રૂ, અને રૂની ઉપર ભસ્મ દાબીને (ઉપર બીજું શરાવ ઢાંકીને વસ્ત્રથી તે સંપુટને બાંધીને ગુરુ પાસે આવી ઈરિયાવહી પડિક્કમીને લેપની આલોચના કરે. (કેવી રીતે? કયાંથી લાવ્યું? વગેરે ગુરુને જણવે પછી ગુરુની આજ્ઞા મેળવીને પિતાનું પાત્ર લીપે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનનો બાળપેાથી-૫
૧૦૩
પાત્ર લીપવાના વિધિ
(લેપની પેટ્ટલી બનાવવા માટે) પાત્ર ઊંધું કરીને તેની ઉપર વઅનેા એક કકડા પાથરી, તેમાં રૂનું પડ પાથરી, પછી તેમાં લેપ નાખીને તેની પેટ્ટલી બનાવીને તે પેટ્ટલીને અંગૂઠો, તજની અને મધ્યમા, એ ત્રણ આંગળાથી પકડે. એ રીતે પકડેલી પાટ્ટીના જાડા વજ્રના ટુકડામાંથી નીકળતા રસથી પાત્રને લેપ કરે. લીંપવાના એક, બે કે ત્રણ પાત્રાને લીપીને આંગળીથી ઘસીને કામળ (સુંવાળા) કરે, તેમાં પણ એક પાત્રને ખેાળામાં મૂકીને બીજાને આંગળીથી ઘસે, એમ વાર વાર એક કે એ પાત્રાને ખેાળામાં મૂકીને એક પાત્રને લઇને ઘસે, પાછુ તેને ખેાળામાં મૂકીને ખીજુ ખેાળામાંથી લઇ તેને ઘસે, એમ ઘસાયેલુ* ખાળામાં મૂકી ખીજું' ઘસવા કે, વારા પ્રમાણે બદલીને દરેકને આંગળીથી ઘસતા રહે. જો એક જ પાત્ર ઉત્કૃષ્ટ (તલના તેલની ગાડાની મળીના) લેપથી લેપ્યુ હોય તે તે સુકાય ત્યારે તે જ દિવસે પણ તેમાં પાણી લાવી શકાય. પાત્ર ગનાર ઉપવાસી હાય તેને આ વિધિ કહ્યો. હવે જો સ્વય' ઉપવાસી છતાં ગ્લાન વગેરે બીજા સાધુઓની વયાવચ્ચ કરનારા (તેવા અભિગ્રહવાળા) હોય ત્યારે તેનુ રંગેલું પાત્ર નહિ સુકાવાથી તેને સૂનું મૂકીને બહાર જવાય નહિ. અને તે શ્લાનાદિ સાધુએ આહાર-પાણીના અભાવે સીદાય ત્યારે અથવા સ્વયં ઉપવાસ કરવા અશકત હાય ત્યારે શુ કરે ? તે કહે છે કે બીજા ઉપવાસી સાધુઓને, કે ઉપવાસી
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
નહિ એવા પણ ગોચરી નહિ જનારા બીજા સાધુઓને લીપલું પાત્ર ભળાવીને બીજાનું તે દિવસે લેપ કર્યો ન હોય તેવું પાત્ર લઈને ગોચરી જાય. જે એ રીતે તેનું પાત્ર સંભાળે તે બીજે સાધુ ન હોય અને ૧.લીપેલું ૨. વહેરવાનું અને ૩. નાનુ (માત્રક), એમ ત્રણ પાત્રો સાથે લઈ જવા સમર્થ ન હોય તે કીડી આદિને ઉપદ્રવ (વિરાધના–હિંસા) ન થાય તે માટે રંગેલા પાત્રને અને લેપથી ખરડાયેલા “દિલીના કાપડ, (૩) તથા શરાવ-સમ્પટ' વગેરેને બીજી ભસ્મથી મિશ્રિત કરીને રગદોળીને કેઈ જીવ ન મરે તેમ) નિર્જન સ્થાને મૂકીને ગોચરી જાય. પાછું તે તેને માટે બીજા સાધુ લાવે. એ લેપ લેવાને, લાવવા અને પાત્ર લેપવાને વિધિ (તથા) જયણા કહી.
હવે તેના પરિકર્મને (તપાવવાનો) વિધિ કહે છેલી પેલા પાત્રને છાણ, ભસ્મ ઘસીને (ચે પડીને) ઝોળી સહિત રજદ્માણમાં વીંટીને કૂતરાં, બિલાડાં, વગેરે ખેંચી ન જાય માટે ગાંઠ દીધા વિના જ ફૂટેલા ઘડાના પડિલેહેલા કાંઠલા વગેરે તાપમાં મૂકે તાપ (તડકો) ફરે તેમ પાત્રને પણ પડખું બદલી તાપમાં ફેરવે (મૂકે). રાત્રે તે પિતાની સામીપમાં જ મૂકી રાખે. પરિગ્રહદોષને ટાળવા માટે તે દિવસે વાપરેલા ઘડાના કાંઠલા વગેરેને “કાલે બીજા મળશે એમ માની પરઠવી દે, બાકી રૂ સહિત વધેલા લેપને (કદાચિત તે પાત્રને કે બીજા પાત્રને અષ્ટક (ફૂટ) દેવાને હેય તે હાથ વડે ચૂરીમસળીને અષ્ટક (ફૂટ) બનાવે અને પ્રજન ન હોય
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી–૫
૧૦૫
તે ભસ્મ મેળવીને પર. એમ લેપ જઘન્યથી એક વાર અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ વાર કરી શકાય.
પાત્ર તાપમાં મૂકવામાં શિશિર (શીત) કાળમાં પહેલો અને છેલ્લે પ્રહર સંપૂર્ણ અને ગ્રીષ્મ (ઉષ્ણ) કાળમાં પહેલા પ્રહરને પૂર્વાર્ધ અને છેલ્લા પ્રહરને ઉત્તરાર્ધ, એમ અડધે અડધે પ્રહર તજવે. કારણ કે તે કાળ સ્નિગ્ધ (હવાવાળો) હેવાથી લેપને નાશ થવાને ભય રહે, માટે તે સમયે પાત્રાને તાપમાં ન મૂકવા. વર્ષો તથા કતરા વગેરેથી રક્ષણ કરવા માટે સુકાતા પાત્રને વારંવાર જેતે રહે. અથવા તે ગ્લાન વગેરેના કામમાં રોકાય તે બીજા સાધુને પાત્ર સંભાળવાની ભલામણ કરે. એ ગાડાની મળીને લેપન વિધિ કો.
બીજે લેપ “તજજાત’ નામને કહ્યો. ‘તત્ર વાત હૃતિ તાત” એ વ્યુત્પત્તિથી ગૃહસ્થના ચેપડ ભરવાના વાસણ ઉપર ચીકાશમાં લાગેલી ઘટ્ટ બની ગયેલી (તેલના કુડલા વગેરે ઉપરની) મળીને ‘તજજાત” લેપ કહે છે. આ લેપથી લીધેલા પાત્રને ઘુંટાથી ઘસીને (ઘૂંટીને) સુંવાળું બનાવી કાંજીથી છેવું, એ તેને વિધિ છે.
ત્રીજા લેપનું નામ “યુક્તિજાત છે, યોગ યુનિત એવી વ્યુત્પત્તિથી તે લેપ પથ્થર વગેરેના કકડાઓને ચૂર કરીને તેમાં (રૂ-તેલ વગેરેન) મેળવણી કરીને બનાવેલું જાણુ. આ લેપને સંનિધિ (સંગ્રહ) કરે પડે માટે તેને નિષેધ કરે છે. એમ લેય ત્રણ પ્રકારને જાણ
લેપના ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય, એમ પણ ત્રણે પ્રકારે કહ્યા છે. તેમાં તલના તેલને ઉત્કૃષ્ટ, અળસીના
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
મુનિજીવનની બાળાથી–૫
તેલને મધ્યમ અને સરસવના તેલને બનેલ જઘન્ય જાણવે. ઘી, ગોળ વગેરેથી બનેલા લેપને નિષેધ કરે છે. રત્ન વગેરેથી બાંધેલી જમીનની ફરસબંધી જેમ સરખી હેય, તેમ લેપ (જાડ-પાતળે નહિ, પણ) સર્વત્ર સરખે કરે.
જે પાતરું તૂટી જાય તે તેને મુદ્રિકાબંધથી કે નવાબંધથી સાંધવું. પણ તેને બંધથી સાંધવું નહિ. બંધમાં બે બાજુ સાંધા ન દેખાય તે રીતે પાત્રને અંદરથી સાંધવું.
(૩) ભાવપિંડ તે પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત એમ બે પ્રકારે છે. જેમાં પ્રશસ્ત ભાવપિંડના ત્રણ પ્રકાર છે, તે આ પ્રમાણે. જે પિંડથી જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિ થાય તે પિંડ અનુક્રમે (i) જ્ઞાનપિંડ (ii) દર્શનપિંડ અને (ii) ચારિત્ર પિંડ કહેવાય.
અપ્રશસ્ત ભાવપિંડ રાગ અને દ્વેષથી બે પ્રકારે છે. ક્રોધાદિથી ચાર પ્રકારે છે. સાત પ્રકારના ભયથી સાત પ્રકારે છે અને આઠ પ્રકારના મદને સ્થાનેથી તથા આઠ કર્મોના ઉદયથી આઠ પ્રકારે છે,
એષણ
લેપ કરેલા પાતરામાં આહારાદિ ગ્રહણ કરવાના છે માટે તે આહારની એષણ (તપાસ) કરવી જોઈએ. આ એષણે ત્રણ પ્રકારે છે. (૧) ગષણ (૨) ગ્રહણેષણ (૩) ગ્રાષણ.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૦૭
ગવેષણ તેના આઠ દ્વારા નીચે મુજબ છે.
(૧) પ્રમાણ (૨) કાળ (૩) આવશ્યક (૪) સંઘાટ્ટક (૫) ઉપકરણ (૬) માત્રક (૭) કાઉસ્સગ (૮) ગઅપવાદ.
(૧) પ્રમાણ ગૃહસ્થને ઘેર ભિક્ષા લેવા માટે એક જ વાર જવાય અને આહાર-પાણી સાથે જ લવાય. પરંતુ અકાળે થંડિલની શંકા થાય છે તેનું પાણી લેવા માટે બીજી વાર પણ જઈ શકાય.
(૨) કાળ જે ગામમાં ભિક્ષાને જે કાળ હેય તે કાળે જ જવું. જે વહેલે જાય તે નીચેના શબ્દો અપરિણત લકે બેલે, “અત્યારના આ મૂડિયા અહીં આવી ચઢયા અને અમંગળ કર્યું.” “આ સાધુઓ સવારથી જ પેટ ભરવામાં પડયા છે.” “શું આ તમારે ભિક્ષાને સમય છે ? કંઈક વ્યવહાર તે સમજે.”
જે ભિક્ષાના સમય પછી સાધુ ગેચરી વહેરવા જાય તે સારે ગૃહસ્થ પિોતાના ઘરમાં મોડી રસોઈ કરવાની સૂચના આપી દે. વળી અકાળે જવાથી ખૂબ ફરવું પણ પડે.
(૩) આવશ્યક શંકા દૂર કરીને ભિક્ષાએ જવું અને ઉપાશ્રયમાંથી નીકળતી વખતે “આવસહિ” કહેવું.
(૪) સંઘાટ્ટા બે સાધુઓએ સાથે ભિક્ષાએ જવું. સાધુ શા માટે એક ભિક્ષાએ જાય?
(i) હું લબ્ધિમાન છું. માટે એક જઈશ.
(ii) કેઈ સાધુ જ્યાં જાય ત્યાં વાત કરવા લાગી જાતે હોવાથી તેની સાથે જવા માટે કોઈ તૈયાર ન થાય.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(iii) માયાવી સાધુ એકલા જાય. આથી તેને જે સારું
•
મળ્યું હાય તે અગાસી જેવા સ્થળેામાં વાપરી લે. અને પછી સામાન્ય ગાચરી ઉપાશ્રયે લઈ આવે. આવા કારણસર તે બીજા સાધુને સાથે લઇ જાય નહિ.
(iv) જે આળસુ હાય તે એકલો પેાતાની ગેાચરી લાવે. (v) જે લાલચુ હોય તે એકલા પેાતાની ગેાચરી, પેાતાને જેવી ફાવતી હાય તેવી વિગઈએ માંગી શકે તે માટે ખીજાને સાથે લઇ ન જાય.
૧૦૮
(vi) ધીઢું હાવાના કારણે દોષિત વહેારવા માટે મીજાને સાથે લઇ ન જાય.
(vi) દુષ્કાળ આદિના કારણે ભિક્ષા દુર્લભ હોય ત્યારે પેાતાના માટે પૂરતી ભિક્ષા લાવવા માટે એકલા જાય. (viii) પેાતાને જે મળે તે જ વાપરવુ” એવા અભિગ્રહ કરી લઇને એકલેા જાય.
(ix) કજિયાળા હાય તેથી તેની સાથે કાઇ ન જવાથી એકલા જાય.
(૫) ઉપકરણ ઉત્સગ થી બધા ઉપકરણા લઇને અને તેવી અશક્તિ હોય તેા પાત્રા-પલ્લા-રજોહરણ-દાંડા-ત્રણકપડાં અને માત્રક (માટુ પાત્ર) લઇને ગેાચરીએ જવું. (૬) માત્રક ભિક્ષામાં માત્રક સાથે રાખવું તેથી. (i) જીવની શંકા હાય તેા તેવી વસ્તુ માત્રકમાં નાંખીને છૂટી પાડીને જીવરક્ષા કરી શકાય.
(ii) આચાય -ગ્લાન-પ્રાણ * (મહેમાન) સાધુઓને માટે ચેાગ્ય આહાર લઇ શકાય.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૦૯
(ii) ઘી વગેરે વસ્તુઓ તથા વધુ ખેરાવાળા સાધુઓ માટે ઉપયોગમાં આવતી વસ્તુઓ લઈ શકાય. (૭)-(૮) કાસગ અને યોગ
ગોચરી જતા પહેલાં ઉપગનો કાત્સર્ગ કરો. (હાલ આ કાયોત્સર્ગ સવારે સઝાય કર્યા પછી તરત કરવામાં આવે છે.) તેમાં હાલની પરંપરા મુજબ
ઉપગ ” કરું ? એ પ્રમાણે આદેશ માંગીને એક નવકારને કાત્સર્ગ કરાય છે. વસ્તુતઃ કાર્યોત્સર્ગમાં નવકાર ગણીને કેવી ? કેટલી ? અને કયા સ્થાનેથી ? મારે ગોચરી લાવવાની છે ? તે બાબતમાં ચિત્તને ઉપગ મુકાતે હતા. કાર્યોત્સર્ગ પારીને ગુરુ પાસે મુનિ રજા માંગે કે “ તમારી ઈચ્છા હોય તે મને ગોચરી જવાને આદેશ આપો (ઈચ્છાકારેણ સંદિસહ ભગવન) તે વખતે ગુરુ જવાબ આપે કે, “ લાભ ” તમે લે. તે વખતે શિષ્ય કહે કે, “ શી રીતે મારે તે લાભ લે?” (હં લેશુ?) ત્યારે ગુરુ જવાબ આપે કે, “પૂર્વના સાધુઓએ જે રીતે શાસ્ત્રવિધિથી ભિક્ષા ગ્રહણ કરી હોય તે રીતે તમે ભિક્ષાને લાભ લેજે.” (જહાગહિયં પુવ સૂરિહિં //સાહહિં) તે વખતે શિષ્ય કહે કે, “હું આવરૂહિ બલવાપૂર્વક (આવર્સીિઓએ) ઉપાશ્રયમાંથી નીકળીશ અને વસ્ત્ર–પાત્રઆહાર કે શિષ્યાદિ સંયમને ઉપકારક જે જે વસ્તુઓને રોગ થશે (જસ) તે લાવીશ. હે ગુરુદેવ ! આપ મને કહે કે આજે શય્યાતરનું ઘર કેનું કર્યું છે?”
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
અપવાદ
ઉપર મુજમના ગવેષણા સંબધના આઠેય દ્વારમાં નીચે મુજબ અપવાદો છે.
પહેલુ –ખીજુ અને ત્રીજું દ્વાર આચાય –ગ્લાન– તપસ્વી માટે એથી વધુ વાર પણુ ગેાચરી જવાય. ભિક્ષા માટે ફરતા સ્થ`ડિલમાત્રાની શંકા થઈ જાય તેા ગૃહસ્થની રજાપૂર્વક પાણી વહેારીને તે શંકા દૂર કરી શકાય.
ચેાથુ' દ્વાર સાથે ગેાચરી કરતા સમય પહેોંચે તેમ ન હાય તા જુદા-જુદા થઇને ગેાચરી જવાય. એવા વખતે જો કાઈ વિજાતીય, કોઇ સાધુ પાસે ભેગની પ્રાથના કરે તે તેની અસારતા તેને સમજાવે અથવા '' મારા મહા વ્રતા ગુરુ પાસે મૂકીને હું પાછો આવું છુ *” એમ કહીને ત્યાંથી છટકે. પણ જો તે વિજાતીય જવા જ ન દે તા કહે કે, તારા ઘરના એક રૂમમાં હું મડ઼ાત્રતાને મૂકવાની વિધિ પતાવી દઉ.. મામ કહીને બાજુની રૂમમાં જઈને ગળામાં ફ્રાંસા નાંખે. જો આથી તે વિજાતીયના માહાય શમી જાય તે તેનું જીવન ઊગરી જાય. નહિ તે મૃત્યુ પામીને રહે. પરંતુ વ્રતભંગ તા ન જ કરે.
66
પાંચમું દ્વાર તેને અપવાદ પૂર્વ કહ્યો છે.
છઠ્ઠું દ્વાર બીમારને માટે એકદમ જલદી જવાનું હાય અથવા માત્રકને તાજો ર'ગ કર્યાં હાય ત્યારે તે લીધા વિના પણ જઈ શકાય.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી–૫
૧૧૧
સાતમું દ્વાર અનાભોગ કે ઉતાવળ વગેરે કારણોથી ઉપગને કાઉસ્સગ્ન કર્યા વિના ભિક્ષાએ જવાનું બની જાય.
આઠમું દ્વાર તેમાં અપવાદ નથી. ગુરુ પાસે “જસ્સજેગે” કહીને જ ભિક્ષાએ જવું જોઈએ નહિ તે ગુરુઅદત્તને દોષ લાગે.
ઉપર કહ્યા મુજબ ગોચરી જવા પહેલાંની વિધિ કરીને ગૌતમસ્વામીજીનું સ્મરણ કરવાપૂર્વક ભિક્ષાએ નીકળવું અને જે નાસિકાને પવન ચાલતું હોય તે બાજુને પગ પ્રથમ ઉપાડ અને દાંડે જમીનને ન અડે તે રીતે ચાલવું. વહરતી વખતે નિષેધ નથી.
ભિક્ષા લેવા જતી વખતે ધ્યાનમાં રાખવા જેવી
કેટલીક બાબતો (૧) કૂતરા વગેરેની દાંડે દેખાડીને યતના કરવી.
(૨) વિરોધીઓના ઘરમાં જવું નહિ. ભૂલથી જવાય અને તે વિરોધી પકડી લે તે બૂમાબૂમ કરી મૂકવી. જેથી લેકે ભેગા થઈ જાય એટલે ત્યાંથી નીકળી શકાય.
(૩) પાંચ મહાવ્રતની નીચે મુજબ ક્રમશઃ રક્ષા કરવી. (i) જીવવિરાધના થવા દેવી નહિ. (i) નિમિત્ત વગેરે પૂછે છે મૌન રહેવું. (i) જ્યાં જર-ઝવેરાત પડ્યું હોય તે ખંડમાં જવું નહિ.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
(iv) પૂર્વે કહ્યા મુજબ ફાંસો ખાઈને પણ બ્રહ્મચર્યની રક્ષા કરવી.
(v) દેષિત આહાર લેવાની મૂચ્છ કરવી નહિ. ભૂલથી આવી જાય તે વિધિપૂર્વક પરઠવી દે. (૪) ગામમાં પ્રવેશ કરતા અને નીકળતા પગ પુંજવા.
(૫) જે તે ગામમાં એક સામાચારીવાળા સાધુ બિરાજમાન હોય તે તેમને વંદનાદિ કરીને સ્થાપનાકુળ વગેરે પૂછીને પછી ગોચરી વહેરવા જવું. સ્થાપનાકુળ એટલે કટોકટી વખતે ભિક્ષા વહેરવા માટે અનામત રાખેલા ગૃહસ્થનાં ઘરો.
(૬) ભિન્ન સામાચારીવાળા સાધુ રસ્તામાં મળે તે તેમને પણ “મથએ વંદામિ” કહેવું.
ઉપસંહાર શાસ્ત્રકારોએ જણાવેલી ઉપર મુજબની ભિક્ષા વિધિએને જે સાધુઓ પાળતા નથી તેઓ ષડૂજીવનિકાયની રક્ષા કરતા હોય તે પણ દુર્લભ બધિ બને છે. આ જાણીને વિધિપૂર્વક નિર્દોષ આહારની ગવેષણ કરવામાં તત્પર રહેવું જોઈએ.
ગ્રહણેષણ દ્રવ્ય અને ભાવ એ બે ભેદથી ગ્રહણષણા બે પ્રકારે છે. પ્રથમ ભાવ ગ્રહશેષણ વિચારવાની છે, તેને નીચે પ્રમાણેના અગિયાર દ્વારો છે.
(૧) સ્થાન (૨) દાયક (૩) ગમન () ગ્રહણ (૫) આગમન (૬) પ્રાપ્ત (૭) પરાવર્તિત (૮) પતિત ()
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૧૩
ગુરુક (૧૦) ત્રિવિધ (૧૧) ભાવ. આ અગિયાર દ્વારનું વિવરણ પિંડનિર્યુક્તિમાં આવી ગયું છે.
શાસ્ત્રોક્ત રીતે ગોચરી ગ્રહણ કર્યા બાદ ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરશે. તે વખતે ત્રણ વખત નિિિહ બોલીને નમો ખમાસમણુણું કહેવું. ત્યાર બાદ શંકા દૂર કરીને કાઉસ્સગમાં ગોચરીમાં લાગેલા દેનું ચિંતવન કરવું. પછી તે દોષે ગુરુને કહેવા. જે તે અરસામાં ગુરુ સ્વાધ્યાય કરતા હોય, સૂતા હય, વ્યાક્ષિપ્તચિત્તવાળા હોય કે આહાર વગેરે કરતા હોય તે દોષોની આલોચના કરવી નહિ.
ગોચરીની આલોચના કેવી રીતે કરવી ?
ગુરુ પાસે દેની આલેચના કરતી વખતે નીચે પ્રમાણેના છ દોષે લગાડવા નહિ.
(1) નટ્ટમ ગોચરી આવતી વખતે હાથ – પગ – આંખ આદિને વિકાર કરવા તે.
(૨) વલમ્ હાથ કે પગને વાળવા તે.
(૩) ચલમ્ આળસથી શરીર મરડવું અથવા વિપરીત રીતે આલેચન કરવું.
(૪) ભાષમ્ ગૃહરથની ભાષામાં આલેચના કરવી તે. (૫) મુકમ્ મૂંગા-મૂંગા આલેચના કરવી તે. (૬) ઢઢરમૂ મોટા અવાજે આલોચના કરવી તે.
ઉપરના દોષે લગાડયા વિના આચાર્ય પાસે અથવા તે તેમણે નીમેલા સાધુ પાસે આવેચના કરવી. વધુ સમયના અભાવે સંક્ષેપમાં પણ આચના કરી શકાય. ત્યારમુ. ૫-૮
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
માદ ગાચરી બતાડવી. તે વખતે પેાતાનું મુખ અને માથુ પ્રમાજવું તથા ઉપર, નીચે તેમ જ આજુબાજુ નજર કરવી જેથી ઉપરથી પડનારાં પાંદડાં કે જીવ વગેરેની તથા નીચે પડેલાં ફળ વગેરેની જયણા કરી શકાય. અને આજુબાજુમાં રહેલાં કૂતરાં-બિલાડાં વગેરેથી સાવધાન રહી શકાય. ગોચરી ખતાડયા બાદ લાગેલા દોષાની શુદ્ધિ માટે એક નવકારને કાઉસ્સગ્ગ કરવા અથવા એ ગાથા (‘વિસમા ઇમ`ચિંતે.” અને સાહવા ના ચિરોણું ) ચિંતવવી. જો કે હાલ તા આ જગ્યાએ “ અહા જિષ્ણુદ્ધિ. અસાવજ્રા” ગાથા વિચા રાય છે. ત્યાર પછી મુહૂત સુધી સ્વાધ્યાય કરવેા. હાલ સત્તર ગાથા ગણાય છે.
૧૧૪
ભાવ ગ્રાસૈષણા
""
ત્યાર પછી પ્રાણ ક—તપસ્વી-ખાલ આદિને પોતે લાવેલી ગોચરી આપવાનુ ગુરુ મહારાજને કહેવું તે વખતે ગુરુ જાતે તેઓને આપે અથવા કહે કે, “તમે જ માળ આદિને ગેાચરી આપેા. ” તે વખતે પેાતે ખાળ આદિને નિમ...ત્રણ કરે અને ભક્તિના લાભ મેળવે. જો કેાઇ ન સ્વીકારે તે પણ પરિણામની વિશુદ્ધિથી નિરાના લાભ મળી જ જાય.
સાધુએ એ પ્રકારના હેાય છે. જે માંડલીમાં વાપરનારા સાધુઓ હોય છે તેએ ભિક્ષા ગયેલા તમામ સાધુએ આવી જાય પછી જ વાપરે છે. અને જે તપસ્વી-નવદીક્ષિત આળ-વૃદ્ધ વગેરે હાય છે ગુરુની આજ્ઞા મેળવી
તે
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૧૫
જુદું વાપરી શકે છે. વળી આગાઢયેગ વહન કરનાર, માંડલી બહાર કરેલા, પિતે પિતાની લબ્ધિથી લાવીને વાપરનારા, મહેમાન તરીકે આવેલા, દેવશુદ્ધિ માટે પ્રાયશ્ચિત્ત કરનારા ભ્રષ્ટ ચારિત્રધરે અને કેટ, ટી.બી. કેન્સર વગેરે ચેપી રોગોવાળા જુઠું વાપરે.
આહાર પ્રકાશમાં કરવો
- તે બે પ્રકારે. (૧) દ્રવ્ય પ્રકાશ દ્રવ્ય અને ભાવથી બે પ્રકારે પ્રકાશ છે. દીપક-રવગેરે દ્રવ્ય પ્રકાશ કહેવાય.
(૨) ભાવ પ્રકાશ તે નીચે મુજબ સાત પ્રકારે છે. (૧) સ્થાન માંડલીમાં સાધુઓને જવા આવવાને માર્ગ છોડીને તથા જ્યાં ગૃહસ્થે આવતા ન હોય તેવા સ્થાનમાં પિતાના પર્યાય પ્રમાણે બેસી ગોચરી કરવી.
(૨) દિશા આચાર્ય ભગવંતની (ગુરુની) સામે–પાછળ તેમ જ ઠ કરીને બેસવું નહિ, પરંતુ ગુરુથી અગ્નિ કે ઈશાન ખૂણામાં બેસીને ગોચરી કરવી.
(૩) અજવાળું હોય તેવા સ્થળે બેસીને ગોચરી વાપરવી. જેથી વાળ-કાંટ-માખી–કીડી વગેરે દેખી શકાય.
(૪) ભજન પહેળા પાતરામાં આહાર કરે. જેથી કાંટો વગેરે દેખી શકાય તેમ જ આહાર નીચે વેરાય નહિ કે વસ્ત્ર બગડે નહિ.
(૫) પ્રક્ષેપ કુકડીના ઈડા પ્રમાણ કેળિયે બનાવીને મોઢામાં મૂક, અથવા મેં વિકૃત ન થાય તેટલા પ્રમાણને કોળિ મોઢામાં મૂકવે.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
મુનિજીવનની બાળપેથીપ
2. આડયા વિના આરાધના સારી રીડ કરી
(૬) ગુરુ ગુરુ જોઈ શકે તે રીતે વાપરવા બેસવું, જેથી પ્રમાણમાં વધુ વાપરે તે, કુપગ્ય કરે તે, વધુ પડતું સ્નિગ્ધ, વાપરે તે, દેખાડયા વિનાનું વાપરે તે ગુરુ અટકાવી શકે.
(૭) ભાવ રત્નત્રયીની આરાધના સારી રીતે થઈ શકે તે માટે જ વાપરવું પરંતુ રૂપ કે બળ વધે તે માટે કદી, વાપરવું નહિ. અનેક સાધુઓએ માંડલી બદ્ધ શા માટે વાપરવું જોઈએ ?
૧ અતિ ગ્લાનના કારણે સમુદાયમાં એક કે તેથી વધુ પણ ગ્લાન હેઈ શકે. તેમની જવાબદારી અમુક જ સાધુ પર આવી જાય તે તે સાધુના સ્વાધ્યાય આદિની હાનિ થાય. જે માંડલી હોય તે પ્લાન સેવાનું કાર્ય અનેકામાં વહેંચાઈ જતું હોવાથી કેઈને સ્વાધ્યાય હાનિ. થાય નહિ.
૨-૩ બાળ તથા વૃદ્ધના કારણે જે માંડલીને વ્યવહાર હોય તે ભિક્ષા લાવવા માટે અસમર્થ બાળ-વૃદ્ધની સેવાને લાભ મળી શકે. જેથી તેઓ પણ સુંદર આરાધના કરી
શકે.
૪ શૈક્ષકના કારણે નવદીક્ષિતને ગોચરીની દષશુદ્ધિને ખ્યાલ હેતું નથી. માંડલી હોય તે બીજા સાધુઓની લાવેલી ગોચરી તેમને આપી શકાય.
૫ પ્રાધુણકના કારણે વિહાર કરીને આવેલા સાધુઓની ભક્તિ માંડલી હેય તે જ થઈ શકે.
૬ અસમર્થના કારણે રાજપુત્ર જેવા અત્યંત સુકુમાર શરીરવાળા જે સાધુ થયા હોય, તે જે ભિક્ષા લેવા જઈ
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
શકે નહિ તેા તેમની ભક્તિના લાભ માંડલી હોય તેા જ લઇ શકાય.
૧૧૭
૭ પરાથના કારણે એકખીજાનું લાવેલુ. એકબીજાને આપવાના કિતના લાભ મળે અને એકલપેટાપણું ન સેવાય.
૮ અધિમાનના કારણે તીવ્ર પાાયને કારણે જેને નિર્દોષ આહારાદિ ન મળતા હાય તેની ભક્તિ માંડલી વ્યવસ્થાથી જ થઇ શકે.
વસતિપાલક સાધુનું કર્તાવ્ય
જ્યારે બધા સાધુએ ભિક્ષા લેવા નીકળ્યા હોય ત્યારે એક સાધુને વસતિની રક્ષા માટે ઉપાશ્રયમાં જ રહેવાનુ હાય છે. તેને વસતિપાલક કહેવાય છે. જ્યારે સાધુઓને આવવાન ટાઇમ થાય ત્યારે વસતિપાલક પડિલેહણ કરીને માટી સાઈઝનુ ન દીપાત્ર તૈયાર રાખે. તેમાં દરેક સાધુ આવીને પાણી નાંખે. તે પાણી નીતરીને સ્વચ્છ થઈ જાય એટલે તેને ગાળી લે. ગચ્છ મેટા હાય તા. પાંચ નીપાત્ર રાખી શકાય. જો વસતિપાલક નદીપાત્ર રાખવા સમર્થ ન હેાય અથવા નીપાત્ર જ ન હોય તે સાધુ ચાર આંગળ એન્ડ્રુ ભરેલું પાણી પાત્રમાં લાવે. જેથી એક બીજામાં નાંખીને સ્વચ્છ કરી શકાય. જીવયા આદિના કારણે પાણી ગાળવુ જોઇએ.
પેાતાના પર્યાયના ક્રમ પ્રમાણે વાપરવા બેસવું. જયાં સુધી બધા સાધુએ આવી ન જાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવા. પણ જો કોઈ અસહિષ્ણુ હોય તે તેને પહેલાં વાપરવા આપી દેવું.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
ગેાચરી કાણુ વહેંચે ?
જે ગીતા, રત્નાધિક અને અલુબ્ધ હોય તેવા ગુરુ ગોચરી વ્હેંચે. આ ત્રણ પદ્મનાં નીચે પ્રમાણે આઠ
ભાગ થાય.
૧ ગીતા રત્નાધિક અલુબ્ધ ૫ અગીતા ૨ ગીતા રત્નાધિક લુબ્ધ ૬ અગીતા ૩ ગીતાથ લઘુપર્યાયી અલુબ્ધ ૬ અગીતા ૪ ગીતા લઘુપર્યાયી લુબ્ધ ૮ અગીતા
રત્નાધિક અદ્ભુખ્ય રત્નાધિક લુબ્ધ લઘુપર્યાયી અલુબ્ધ લઘુપર્યાયી લુબ્ધ
આમાંથી એ, ચાર, છ, અને આઠ નબરના ભાંગા (લુબ્ધ પદ્મવાળા) તદ્દન અશુદ્ધ છે, પાંચ અને સાત નંબરના ભાંગા (“ગીતા” પદ્મવાળા) અપવાદે શુદ્ધ છે. જ્યારે પહેલા અને ત્રીજો ભાંગેા એકદમ શુદ્ધ છે.
રત્નાધિક સાધુ પૂર્વાભિમુખ બેસે. બાકીના સાધુએ વધુ પર્યાય પ્રમાણે મુખ્ય સાધુની જમણી-ડાબી બાજુએ વારાફરતી બેસે.
ગેાચરી વાપરતી વખતે દરેકે રાખની મૂડી સાથે રાખવી. જેથી તેમાં કાંટેડ-ઠળિયા વગેરે નાંખી શકાય. તે વખતે ઉપવાસી સાધુએ નાકા પર બેસવું. જેથી ગૃહસ્થ વગેરે અંદર આવી ન જાય. તે ન હાય તા એક સાધુને વહેલુ વપરાવીને તેને બેસાડવા.
આહાર કેવી રીતે વાપરવા ?
સૌપ્રથમ સ્નિગ્ધ અને મધુર આહાર વાપરવા. તેથી પિત્તનું શમન થાય છે તેમ જ બુદ્ધિ અને બળ વધે છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી
૧૧૯
એમ થતાં વૈયાવચ્ચે સારી રીતે કરી શકાય છે. જે સ્નિગ્ધ આહાર છેલ્લે વપરાય અને તે વધી પડે તે તેને પરડવવાને મેટે દોષ પણ લાગે.
આહાર વાપરવાની પાંચ રીતે છે. (૧) કટક છેદ કટકા કરી કરીને વાપરે.
(૨) પ્રતર છેદ ઉપર ઉપરથી વાપરતા જવું. (પુસ્તકના પેઈજ ફેરવીએ તેમ).
(૩) સિંહભક્ષિત જે બાજુથી શરૂ કર્યો, એ બાજુનું બધું પૂરું કરીને ક્રમશઃ આગળ વધવું.
(૪) કાગભક્ષિત કાગડાની જેમ પાતરામાંથી સારી વસ્તુ લઈને વાપરી જાય. આજુબાજુ વેરે અને મેંમાં નાંખ્યા પછી કાગડાની જેમ આજુબાજુ જોયા કરે.
(૫) શૃંગાલભક્ષિત શિયાળની જેમ મન પડે ત્યાંથી આડુંઅવળું ઉપાડીને ખાય.
ઉપરની પાંચ રીતેમાં સિંહલક્ષિતની રીત ઉત્તમ છે. સડાકા બેલે તે રીતે, ચબ-ચબ અવાજ થાય તે રીતે, ઘણી ઉતાવળથી, અથવા ઘણું ધીમેથી દાણું કે છોટે નીચે પડે તે રીતે ભેજનના પદાર્થની નિંદા કે પ્રશંસા કરવા સાથે ગોચરી વાપરવી નહિ.
સંજના વગેરે પિડનિયુક્તમાં પહેલા પાંચ દોષે સેવવા નહિ. ભેજન છ કારણે જ કરી શકાય. (૧) સુધા વેદનીય શાંત કરવા. (૨) વૈયાવચ્ચ માટે (૩) ઈસમિતિના પાલન માટે (૪) પડિલેહણ, વિહાર વગેરે સંયમ ધર્મના
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
પાલન માટે (૫) પ્રાણ ટકાવવા માટે (૬) સ્વાધ્યાય શુભધાનાદિ કરવા માટે.
નીચેના છ કારણે આહાર કરે નહિ. (૧) તાવ વગેરે રોગપીડા, (૨) રાજા, સ્વજન આદિને ઉપદ્રવ (૩) વાસનાનું જાગરણ (૪) વરસાદ આદિના લીધે જીવ વિરાધનાની શક્યતા (૫) ઉપવાસ વગેરે તપશ્ચર્યા અને (૬) અનશન કરીને શરીરના ત્યાગ કરવા.
આહાર વાપર્યા પછી પાતરા ત્રણ વખત ધોવા જોઈએ. પૂર્વે ત્રીજી વખતનું પાતરાનું ધાવણ બધા સાધુઓ ઉપાશ્રયની બહાર જઈને કરતા હતા. આ વખતે એક સાધુ બધા સાધુને જરૂર પ્રમાણે પાણી આપતે. તે વિધિ પત્યા પછી તે સાધુ સૌને જરૂર પ્રમાણે શૌચ આદિ માટેનું પાણું દરેકના પાતરામાં આ પતે હતે. પણ જે તે સ્થાને ગૃહસ્થની દષ્ટિ પડતી હોય તે ત્રીજી વખતનું પાતરાનું ધાવણ હાલ કરાય છે તેમ માંડલીમાં જ કરાતું.
આહાર વધ્યું હોય તો શું કરવું ? - (૧) મહદયને શાંત કરવા માટે જેણે ઉપવાસ કર્યા હોય, (૨) જેણે અઠ્ઠમ કે તેથી વધુ પશ્ચકખાણું કર્યું હોય. (૩) જે ગ્લાન હેય (૪) જે રોગી હોય અને (૫) જે આત્મલબ્લિક હેય.
તે સિવાયના સાધુઓને ગુરુ બેલાવે અને તેમને ગુરુ કહે કે, “આ આહાર તમે વાપરી જશે ? જે સાધુ એમ કહે કે, “વપરાશે તેટલું વાપરી જઈશ.” તે સાધુને
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપાથી-૫
તે આહાર આપવામાં આવે છે. જે સાધુ પરઢવવાનુ` વાપરે તેને આયંબિલથી માંડીને છઠ્ઠું સુધીનુ કાઈ પણ પચ્ચક્ખાણુ
ાઈ શકે. પેાતાનું તે પચ્ચક્ખાણુ તેણે પારીને વાપરવા બેસવુ, સાધન તરીકે ખૂટતી કેાઈ પણ ચીજ તેનાથી મ`ગાવી શકાય નહિ. આમ વાપરવા છતાં તે પેાતાના પચ્ચક્ખાણવાળા જ કહેવાય.
૧૨૧
જે આહાર વિધિપૂર્વક લાવેલા હાય અને વિધિપૂર્વક વાપરેલા હાય તેવા જ વધેલા આહાર બીજાને આપી શકાય. અવિધિથી ગ્રહણ કરેલે અને વાપરેલા આહાર જો વધે અને બીજાને અપાય તા આચાર્ય' તે બન્નેને ઠપકે આપવા અને આહાર પરડવવે.
ઉગમ આદિ દોષોથી જે આહાર ગૃહસ્થે આપ્યા હાય તે આહાર વિધિગૃહ્રીત કહેવાય છે. જ્યારે ઢાષિત આહાર અધિગૃહીત કહેવાય છે.
જે આહાર કાગડાની કે શિયાળ વગેરેની રીતે વપરાયે હાય તે વિધિથી વાપરેલા આહાર કહેવાય છે, અને જે આહાર પ્રથમ ઉત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય, ત્યાર પછી અનુત્કૃષ્ટ દ્રવ્ય એવી શાસ્ત્રવિધિપૂર્વ ક વાપરેલા હાય તે વિધિથી વાપરેલા આહાર કહેવાય છે.
વધેલા આહાર કેવી રીતે પરઠવવેા ?
જાત અને અજાત એમ બે પ્રકારના આહાર હાય છે. જાત એટલે (i) પ્રાણાતિપાત આદિ દોષોથી યુક્ત આહાર, (ii) આવાકર્માદિ દોષવાળા આહાર, (iii) લાલસાથી
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેડથી-૫
ગ્રહણ કરેલેા આહાર, અને (iv) મ`ત્રચૂણ આદિથી મિશ્ર કરેલા આહાર.
૧૨૩
ઉપરમાંથી પહેલા પ્રકારના આહાર પરઠવવા હાય તા એક જ ઢગલીમાં પરઠવવા. બીજા કે ત્રીજા પ્રકારના આહાર પરઠવવા હાય તે તે આહ્વાર એ ઢગલીરૂપે પરઠવવા. અને ચેાથા પ્રકારના આહાર વધ્યા હાય તે રાખમાં એકમેક કરી પરઠવવા.
અજાત એટલે શુદ્ધ આહાર. જો તે વધી પડે તે તેની ત્રણ ઢગલી કરીને પરઠવવે.
આ ઢગલી એ જોઇને ગામમાં આવનારા નવા સાધુઓને ગામની પરિસ્થિતિના ખ્યાલ આવી જાય. તેથી તે ભિક્ષા વહારવા જતી વખતે સાવધાન બની શકે.
શુદ્ધ આહાર પણ વધી જવાનાં કારણેા કયાં ?
(૧) જુદી જુદી દિશામાં ગયેલા સાધુએને આચાર્યાદ્ધિને પ્રાયાગ્ય દ્રશ્ય જો મળી જાય તે તેનું અને ખાજુથી ગ્રહણ કરવાથી આહાર વધી શકે છે.
(૨) મનેાજ્ઞ આહારથી સૂત્ર અને અ`ચિ ંતવન સારી રીતે સાધુએ કરી શકે છે. આચાય ની ભક્તિથી તેમને વિનય સચવાય છે. નવદીક્ષિતની ભક્તિથી તેને સાધુ પ્રત્યે મહુમાન જાગે છે. આમ આચાય ની ભકિતથી ગચ્છની અને ગચ્છની ભકિતથી તીની ભકિત થાય છે. માટે શુદ્ધ મળતા હાય તા પ્રાયેાગ્ય દ્રવ્ય ગ્રહણ કરવા જોઇએ.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૨૩.
આ રીતે બીજા પિંડ દ્વારમાં દશ પ્રકારના પિંડેની વિચારણા કરતા છેલે દશમાં લેપપિંડની વિચારણા કરી. અને લેપ કરેલા પાત્રાના પ્રસંગથી પાત્રામાં લેવાતી ગોચરીની વિચારણ આવી પડી. તેથી તેની ત્રણ પ્રકારની એષણા, ગવેષણા, ગ્રહણેષણ અને ગામૈષણાની વિચારણા કરી. આમ અહીં પિંડદ્વાર પૂરું થયું.
ઉપધિ પ્રમાણુ દ્વાર
જે દ્રવ્યથી શરીર ઉપર અને ભાવથી આત્મા ઉપર ઉપકાર કરે તે ઉપાધિ કહેવાય. (૩૫ઘાતિ કૃતિ ૩)
આ ઉપાધિ બે પ્રકારની છે.
ઘઉપધિ અને ઔપગ્રહીક ઉપધિ તે બંનેની સંખ્યા અને તેના માપ અહીં વિચારવાના છે. [સંખ્યા પ્રમાણે (માપ) અને પ્રમાણ-પ્રમાણુ
(૧) એઘઉપધિ જે ઉપાધિ નિત્ય પાસે રાખી શકાય અને કારણે વાપરી શકાય તે ઘઉપાધિ કહેવાય.
(૨) ઔપચહીક ઉપધિ જે ઉપધિ કારણે રાખી શકાય અને કારણે વાપરી શકાય તે ઔપગ્રહીક ઉપધિ કહેવાય.
પાત્ર-વસ્ત્ર વગેરે કાયમ પાસે રાખીને ગેચરી આદિના કારણ વખતે વપરાય છે માટે તે ઘઉપધિ કહેવાય. અને પાટ–પાટલા વગેરે કારણે જ રખાતા હોવાથી તથા કારણે. જ વપરાતા હોવાથી તે ઔપગ્રહીક ઉપધિ કહેવાય.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
મુનિજીવનની બાળથી–૫.
ઘઉપધિનું સંખ્યા પ્રમાણ
જિનકલ્પીની ઓઘઉપાધિ તે ઉત્કૃષ્ટથી બાર હોય છે. જે નીચે મુજબ
પાતરા અંગેની સાત વસ્તુઓ. (૧) પાતરા (૨) ઝેળી (૩-૪) નીચેને અને ઉપરને ગુચ્છ (૫) પૂજણી (૬) પડેલા (૭) રજત્રાણ; તે સિવાય (૮,૯,૧૦) ત્રણ કપડા (૧૧) એ અને (૧૨) મુહપત્તિ.
આ બાર એઘઉપશ્વિમાં સૌથી મહત્ત્વનું રજોહરણ રહેવાથી તેને એઘ [ઓ] કહેવામાં આવે છે.
જિન કલ્પીઓને અગિયાર-દશ-નવપાંચ-ત્રણ અને જઘન્યથી માત્ર બે ઉપધિ પણ હોઈ શકે છે. તે નીચે મુજબબે એ અને મુહપત્તિ. ત્રણ ઘે, મુહપત્તિ અને એક કપડે. ચાર એશે, મુહપત્તિ અને બે કપડા. પાંચ એ, મુહપત્તિ અને ત્રણ કપડા. નવ એ, મુહપત્તિ અને પાતરા અંગેની સાત વરતુઓ. દશ એ, મુહપત્તિ પાતરા અંગેની સાત વસ્તુઓ અને એક વસ્ત્ર.
અગિયાર ઉપરના દશમાં બીજું એક વસ્ત્ર ઉમેરવું. બાર ઉપરના અગિયારમાં ત્રીજું એક વસ્ત્ર ઉમેરવું.
સ્થવિરકલ્પીની ચૌદ એ ઉપાધિ જિનકલ્પીની ધાર ઉપરાંત–માત્રક અને ચલપટો ઉમેરતાં સ્થવિરકપીને ચૌદ ઉપધિ હોય છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
સ્થવિરક૯પીની સાધ્વીની પચ્ચીસ આધ ઉપધિ સ્થવિકલ્પી સાધુની પહેલી તેર ઉપધિ અહીં સમજવી. તદુપરાંતની ખાર નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) કૅમંઢક લેપ કરેલા તુંબડાનું, કાંસાની મેટી કથરેટના આકારનું નંદીપાત્ર જેવુ દરેક સાઘ્વી માટેનું જુદું' જુદું પાત્ર. સ્ત્રીસ્વભાવની તુચ્છતાને કારણે દરેકનું કમક જુદું હાય છે.
૧૨૫
(૨) અવગ્રહાન તક બ્રહ્મચય ની રક્ષા માટે લંગોટના આકારનુ સુ ંવાળું અને પ્રમાણમાં અનુકૂળતા મુજમ લાંબું પહેાળું વસ્ત્ર. (૩) પટ્ટો કટિપ્રદેશે માંધવાના પાટા પ્રમાણમાં ચાર અ'ગુલ કે તેથી વધુ પહેાળા અને લખાઈમાં ખાંધી શકાય તૈટલે લાંમા
(૪,૫,૬,૭) અહોરુગ ચલણી-અતનિ વસની-હિ નિવસની કટિપ્રદેશ સુધી આ ચાર પ્રકારનાં વસ્ત્રા પહેશય છે. આમ કુલ છ પ્રકારનાં વસ્ત્રા શરીરના અધેાભાગ માટે હાય છે.
(૮,૯,૧૦,૧૧) કચુક-ઉપકક્ષિક-વેકક્ષિકા-સંઘાડી આ ચાર પ્રકારના વસ્ત્રો શરીરના ઉપરના ભાગ માટે હાય છે. તેમાં આઢવા માટેની સઘાડીએ સંખ્યાથી ચા૨ ૨ાખવાની હોય છે. તેમાંની એક, એ હાથ પહાળી તથા બીજી એ—ત્રણ હાથ પહેાળી અને ચેાથી ચાર હાથ પહાળી હાય છે. જુદા જુદા પ્રસંગે તે વાપરવાની હાય છે, લંખાઈમાં ચારે સંધાડી સાડાત્રણથી ચાર હાથ લાંખી હાય છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(૧૨) અંધકરણી તે વસ્ત્ર ચાર હાથની લંબાઈ અને પહોળાઈવાળું સમરસ હોય છે. તેને કુમ્ભકરણી પણ કહે છે. જેને અમુક રીતે પહેરવાથી રૂપવતીનું પણ શરીર બેડેળ દેખાતું હોય છે.
અહીં સુધી જિનકલ્પના બાર, સ્થવિરક૯પી સાધુના ચીદ અને સાધ્વીના પચ્ચીસ ઉપકરણેની ગણના થઈ. હવે તે એઘ ઉપધિનું પ્રમાણ જાણીએ.
ઘઉપધિનું પ્રમાણુ–પ્રમાણુ (૧) પાત્ર તેના પરિધિ ત્રણ વેંત ચાર આંગળ હેવી જોઈએ. અને એક વેંત પહોળું હોવું જોઈએ, તે તે મધ્યમ પાત્ર કહેવાય. દરેક સાધુ પોતપોતાના આહાર અનુસાર આથી નાનું કે મોટું પણું પાત્ર રાખી શકે. પરંતુ વૈયાવચ્ચ કરનાર સાધુને એક મેટું પાત્ર ગુરુ આપે છે તે તે નંદીપાત્ર કહેવાય છે, જે ઔપગ્રહીક ઉપાધિમાં ગણાય છે. આ નદી પાત્ર મોટા સમુદાયના વહેરવા નક– બેલા સાધુને કેઈ સમૃદ્ધ શ્રાવક વિશિષ્ટ ભિક્ષા આપે ત્યારે ઉપયોગમાં આવે છે. અથવા કેઈ સંકટ સમયે દૂરના ઘરમાં ભિક્ષા માટે નહિ જઈ શકવાથી નજીકનાં ઘરની વધુ ભિક્ષા એકી સાથે લેવા માટે પણ નંદીપાત્રને ઉપયોગ થાય છે. વળી બાળ, વૃદ્ધ, ગલાન, નવદીક્ષિત, પ્રાદુર્ણક, ગુરુ, અસહિષ્ણુ વગેરે માટેની ભિક્ષા અર્થે પણ નંદીપાત્રને ઉપયોગ થાય છે.
(૨) ઝોળી (પાત્રબંધ) જેના છેડાને ગાંઠ વાળતા જેના ખૂણે ચાર આંગળ વધે એટલા પ્રમાણની ઝોળી જોઈએ.
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૨૭
(૩-૪-૫) નીચેને ગુછ (પાત્રસ્થાપન) ઉપર ગુર છો અને ચરવાળી (પાત્રકેસરીકા) આમાંના પ્રત્યેકનું પ્રમાણ એક વેત ને ચાર આંગળ (કુલ સેળ આંગળ)નું જાણવું. ગુચ્છાઓ ઊનના જોઈએ અને ચરવળી સુતરાઉ જોઈએ. નીચેને ગુચછ પાતરાની રજ વગેરેની રક્ષા કરવા માટે છે. ઉપરને ગુચ્છ પાત્રાના પડલાઓનું પ્રમાજન કરવા માટે છે. અને એક પત્રકેસરીકા (ચરવળી) પાત્રાના પ્રમાર્જન માટે છે. પૂર્વકાળે પાત્રદીઠ વસ્ત્રને એક એક સુતરાઉ કટકો (પાત્ર કેસરીકા તરીકે) રખાતે અને તેનાથી પાત્ર પ્રમાર્જન થતું. હાલ તે બધાની જગ્યાએ એક ઊનની ચરવળી રખાય છે.
(૬) પડલા તે પાત્ર ઢાંકવા માટેના કપડાના કટકા છે. તે જાડા અને સુંવાળા રાખવા જોઈએ. ઉનાળામાં ત્રણ, શિયાળામાં ચાર અને ચેમાસામાં પાંચ હોવા જોઈએ. તેનું કારણ એ છે કે ઉનાળે અતિ રુક્ષ હોવાથી થોડા જ કાળમાં સચિત્તરંજ અને સચિત્ત પાણી અચિત્ત થઈ જવાને સંભવ હોય છે. તેથી પડલાને ભેદીને સચિત્ત ૨જ વગેરે પાત્રમાં દાખલ થઈ શક્તા નથી. શિયાળે સ્નિગ્ધ હોવાથી સચિત્તરજ વગેરે જલદી અચિત્ત ન થવાના કારણે તેમાં ચાર પડલા જરૂરી ગણાય છે. અને અતિ નિગ્ધતાના કારણે ચોમાસામાં પાંચ પડલા કહ્યા છે. જે પડેલા અતિ જીર્ણ હોય તો ચારથી શરૂ કરીને સાત સુધી પણ રાખી શકાય. પડલા અઢી હાથ લાંબા અને છત્રીસ આંગળ(દેઢ હાથ) પહેલા હોવા જોઈએ. પહેલા રાખવાનું કારણ સચિત્ત
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
રજ અને સચિત્ત પાણી પાત્રામાં ન પેસે તે છે. તેમ જ શરીરનાં અંગેની લજજા ઢાંકવા માટે જરૂરી છે.
(૭) રજસ્ત્રાણ પાત્રને બહારથી ચારે બાજુ લપેટતા નીચેની પડઘીથી માંડીને અંદર ચાર આંગળ પહોળું વધારે રહે એવડું રજસ્ત્રાવું જોઈએ. તે રાખવાથી રાત્રિના સમયે જમીનમાંથી રજનો ઢગલો કાઢીને ઉંદરે પાત્રામાં ભરી ન શકે તથા વષકાળમાં ધુમ્મસ તથા સચિત્તરજથી પણ રજસ્ત્રાણ પાત્રાનું રક્ષણ કરે છે. પૂર્વની પરંપરા મુજબ દરેક પાત્રમાં એકેકું રજત્રાણ જુદું જુદું રખાતું
હતું,
( ૮-૯-૧૦ ) ત્રણ કપડા શરીરે ઓલ્યા પછી જેને છેડે ખભા ઉપર નાખી શકાય તેટલા અર્થાત્ સાડા ત્રણ હાથ લાંબા અને અહી હાથના પનાવાળા ત્રણે કપડા હિોવા જોઈએ. હાલમાં ઉપરનાં કપડાં સાડા પાંચ હાથનાં રખાય છે. તેમાંના બે સુતરાઉ અને એક ઊનને (કામળી) હવે જોઈએ. કપડા હેય તે ઠંડીથી બચવા માટે ઘાસની જરૂર ન પડે કે અગ્નિને ઉપયોગ ન કરે પડે. નબળા સંઘયણવાળાને ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર થવા માટે અને મૃતકને ઢાંકવા માટે કપડાં જરૂરી બને છે. ઊનના કપડાના ઉપ
ગથી કાળના સમયમાં સંપાતિત જીવોની રક્ષા થાય છે. તથા ભિક્ષા આદિ અર્થે બહાર ગયેલે સાધુ એકાએક વરસાદ પડે તે અપકાયના જાની રક્ષા પણ કરી શકે છે. અસહિષ્ણ માટે ભિક્ષા લાવવાના તથા સ્પંડિલ આદિના
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૨૯
અતિ આગાઢ કારણે વરસાદમાં પણ કામળી એાઢીને બહાર જઈ શકાય છે.
(૧૧) રજોહરણ તે કામળીના કપડામાંથી દશીઓ બનાવીને તૈયાર કરવાનું હોય છે. પૂર્વે કામળીના છું છાને દશી તરીકે અને કામળીના કટકાને પાટા તરીકે ઉપગમાં લેવાતા હતા.
દશીઓ અને નિષેથીયું ગાંઠે વિનાના જોઈએ. દાંડી એક હાથ લાંબી જોઈએ. ચોવીસ આગળ પાટે, અને આઠ આંગળ દશી જોઈએ. એમ કુલ બત્રીસ આગળ લાંબે એ જોઈએ. જે દશીઓ કે દાંડી ઉપરના માપથી નાના મોટા હોય તે પણ ચાલે. પરંતુ તે બંનેને સરવાળો બત્રીસ અંગુલ થે જોઈ એ.
રજેહરણ ઊનનું, ઊંટની રૂંવાટીનું કંબલનું બનાવવું. સૌથી ઉપર જે દોરી બંધાય તેના ત્રણ આંટા લગાવવા. | કઈ વસ્તુ લેતા મૂક્તાં તે વસ્તુનું અને ભૂમિનું પ્રમાર્જન કરવા માટે, શરીરના સંડાસા (સાંધાવાળા ભાગ) પૂજવા માટે અને મુનિજીવનના ચિદ તરીકે સદૈવ સાથે રાખવા માટે રજોહરણું ઉપયોગી છે.
(૧૨) મુખવસ્ત્રિકા (મુહપત્તિ) મુહપત્તિનું પ્રમાણ એક વેંત ચાર આંગળનું હોય છે. બોલતી વખતે ઊડતા જીવ મુખમાં પ્રવેશ ન કરી દે તથા ઊડતી રજ વગેરે મુખમાં પ્રવેશ ન પામે તે માટે મુખ આગળ મુહપત્તિ રાખવાની હોય છે. આ મુહપત્તિને મેં આગળ રાખવાની જયારે
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
મનિજીવનની બાળપોથી-૫
જયારે જરૂર પડે ત્યારે ત્યારે જ તેને ઉપયોગ રાખવાને હેય છે. આથી જ તે મુખ અને નાક ઉપર બાંધવાની હોતી નથી, કેમકે તેથી ઉપગ દશાને લાભ મળતું નથી.
વળી સતત મુહપત્તિ બાંધેલી રાખવાથી, જે તે બેલવાથી બે ઘડી ઉપર પણ સતત ભીની રહે તે સંમૂચ્છિ મ છે ઉત્પન્ન થવાની શકયતા રહે છે. કોઈ એમ કહે કે, “મુહપત્તિ બાંધીને બેસવાથી વાયુકાયની વિરાધના થતી નથી.” તે તે વાત બરાબર નથી. કેમકે મેઢામાંથી નીકળેલ વાયુ બેલાયેલા શબ્દ પુદ્ગલને ઉપાડીને જ્યાં સુધી પહોંચે ત્યાં સુધીમાં વચ્ચે આવતા વાયુની વિરાધના કરી શકે છે.
પૂર્વની પરંપરામાં (૧) બે હાથમાં તાડપત્રનું પાનું પકડી રાખવાના કારણે વ્યાખ્યાન આદિના સમયે (૨) નાકમાં ધૂળ જવાને કારણે કાજો લેતી વખતે (૩) નાકમાં દુર્ગધ જવાના કારણે મસા થવાની શક્યતાના કારણે સ્પંડિત બેસતી વખતે (૪) ધાસવાસનો અશુભ સ્પર્શ થવાથી દેષ લાગવાના કારણે સ્થાપનાચાર્યજી પ્રતલેખન કરતી વખતે અને (૫) વિકૃત મેં સારું ન દેખાવાના કારણે ખુલા મેંવાળા મૃતકને મુહુપત્ત બાંધવામાં આવતી હતી. હાલ મૃતક સિવાયની કે કોઈ અપવાદ સિવાયની પ્રથાએ અમલમાં નથી.
૧૩ માત્ર, ગુરુ, ગ્લાન વગેરેને એગ્ય દુર્લભ વસ્તુ લેવા માટે જીવસંસક્ત વસ્તુ આવી ગઈ હોય તે તેને શુદ્ધ કરવા માટે માત્રક નામના પાત્રોને ઉપયોગ કરાય છે. ગોચરી
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
ઉપાડીને બે ગાઉ ચાલીને થાકી ગયેલે અને ભૂખ્યા થયેલા સાધુ જેટલુ વાપરી શકે તેટલું પ્રમાણ જેમાં સમાય તેડું' માત્રકનું પ્રમાણ હોવુ જોઇએ.
૧૩૧
૧૪ ચાલપટ્ટો એ પડે કે ચાર પડ કરતાં જેવુ એક સમચેરસ હાથ પ્રમાણુ થાય તેવડા ચાલટ્ટો ક્રમશઃ વૃદ્ધે અને યુવાન સાધુ માટે હાવે જોઈએ. વૃદ્ધ માટે પાતળે અને યુવાન માટે જાડા હોવા જોઇએ. સ્વપરના શીલની રક્ષા માટે તેની જરૂર ગણાય છે. હાલમાં સાડાચાર હાથ પ્રમાણ રખાય છે.
ઔપગ્રહીક ઉપધિ
સંથારા, ઉત્તરપટ્ટો, દાંડા વગેરે ઔપગ્રહીક ઉપધિ છે. (૧-૨) સથારા અને ઉત્તરપટ્ટો તે અને અઢી હાથ લાંબા અને એક હાથ ચાર આંગળ પહેાળા હાવા જોઈએ. પૃથ્વીકાયાદિ જીવેાના રક્ષણ માટે તથા શરીરે ધૂળ લાગતાં થતી અસમાધિ નિવારવા માટે સાંથારાની જરૂર છે. તે ઊનના હોવા જોઈએ. સંથારા ઉપરના ઉત્તરપટ્ટો સુતરાઉ અને કામળ હાવા જોઈએ. તેથી શરીર સાથે ઘસાઇને મરી જવાની શકયતાવાળી જૂની રક્ષા થાય છે. (૩-૪) 'દરનુ અને બહારનું નિષેથીચુ રોહરણના પાટા જેવડું કે તેથી કાંઇક મેટું અને સુતરાઉ નિષેધીયું રજોહરણની અંદર હાય અને તે ૧ હાથ લાંબું હોય. આવા જ માપનું બીજું ઊનનુ નિષેથીયુ (એઘારીયુ) તે રજોહરણુના બહારના ભાગમાં હાય.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની ખાળપાથી-૫
(૫) દંડ દરેક સાધુએ એક ઈંડ અને એક લાઠી ઔપગ્રહીક ઉપધિ તરીકે રાખવાના હોય છે. વળી અહી પાંચ પ્રકારના દંડ પણ કહ્યા છે. (૧) લાઠી તે શરીર પ્રમાણુ લાંખી હાય છે, ભિક્ષા કરતી વખતે ગૃહસ્થ દેખે નહિ તે માટે પડદે બાંધવામાં લાઠીના ઉપયાગ કરાય છે. આ લાઠીની ગાંઠો (પમાં) એકી સખ્યામાં હોય તેા તે શુભ છે.. દંડાસણની દાંડીમાં તા એકી સંખ્યાની ગાંઠ અશુભ અને એકી સ ંખ્યાની ગાંઠ શુભ ગણાય છે.
૧૩૨
(૨) વિલઠ્ઠી તે લાઠી કરતાં ચાર આંગળ ટૂંકી હોય છે. કોઈ ગામમાં ઉપાશ્રય ગામના છેડે હાય તા બહારના ભાગમાં આવેલાં ચાર કે કતરાને ભગાડી મૂકવા માટે અંદર રહીને જ આ વિઠ્ઠી દ્વારા બારણુ ખખડાવાય છે. (૩) દંડ તે ખભા જેટલા જ લાંખા હૈાય છે. ભિક્ષા લેવા જતી વખતે તેના ઉપયાગ થાય છે. તેનાથી પશુ વગેરેના ઉપદ્રવેશને નિવારી શકાય છે. વિષમ માર્ગે ચાલતા ટેકા લઇ શકાય છે.
(૪) વિદૃંડ તે ખગલ જેટલેા ઊંચા હાય છે. વર્ષા કાળે ભિક્ષા જતાં દંડને બદલે આ વિદ'ડ લઈ જવાય છે, કેમકે તે ટૂંકા હાવાથી કપડામાં ઢાંકી લઈને અપકાયની વિરાધના રોકી શકાય છે.
(પુ) નાલીકા તે લાઠી કરતાં પણ (પેાતાના શરીરથી પશુ) ચાર આંગળ વધારે લાંખી હાય છે. નદી વગેરે ઊતરતાં પાણીની અજ્ઞાત ઊંડાઈ માપવા માટે તેના ઉપયાગ થાય છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાચી-૫
૧૩૩
આ સિવાય ઔપગ્રહીક ઉપધિમાં ગુરુએ નીચેની ચીજો
પણ રાખવાની હાય છે.
(૬) ચમ'પ'ચક્ર
(૧) ચમ`કૃતિ ચામડાનું એક પ્રકારનું આસન.
જીવાકુળ ભૂમિ હોય ત્યારે તેની વિરાધનાથી બચવા માટે આ આસન પાથરીને ઊભા રહી શકાય તથા વસ્ત્રા પણ લૂંટાઈ ગયા હોય ત્યારે આ આસન કમર ઉપર વાળીને પહેરી શકાય અને દાવાનળના ઉપદ્રવ વખતે તેનાથી સ્વરક્ષા કરી શકાય.
(૨) ચકાશ ચામડાની કોથળી તેમાં નેઇલકટર (નખરદની-નખને કાપનારી) વગેરે રાખી શકાય અથવા પગના નખ ઉખડી જાય ત્યારે તે આંગળીએ ઉપર ચડાવી શકાય. (૩) ચ`દેદ ચામડાની દોરી, વાધરી ઉગ્ર વિહાર કરતાં પગની નીચેની ચામડીને નુકશાન થયુ હોય તેા ચામડાના તળિયા આંધવામાં તે ઉપયાગી થાય. (અહીં મુંડન કરવા માટેના અસ્રાને પણ ગણવામાં આવ્યે છે.)
(૪) તલિકા પગે બાંધવાનું ચામડાનું તળિયું,
(૫) ખહલગ (પગરખાં) પગ ફાટયા હોય કે પગમાં રાગ થયે હાય ત્યારે પહેરવા માટે હાય છે.
(૭) ચેગપટ્ટ સૂત્રેાના જોગ કરવામાં ઉપયાગી દાંડી, પાટલી વગેરે.
(૮) ચિલિમિલિ આહાર કરતી વખતે માંધવા માટેના
પડદેશ.
(૯) પુસ્તક પંચક ૧, ગડિકા, ૨, છિવાડી, ૩, કરછવી,
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
'
૪, મુષ્ટિ ૫, સપુટ એ પુસ્તકપંચક નામની ઔપગ્રહીક ઉપધિ છે.
(૧૦) ફલક તે લખવા માટેનું પાટિયું છે. જેમાં લખીને ગેખી શકાય અથવા કોઈ કારણે તે પાટિયું એઠિગણું રહેવા માટે પણ ખાસ અપવાદે વપરાય છે.
આવી બીજી પણ જે વસ્તુઓ સાધુઓને સંયમની સાધનામાં ઉપયેગી થતી હોય તે ઔપગ્રહીક ઉપધિમાં જાણવી.
વર્ષાકાળમાં જે સાધુને ગોચરી આદિનું બહાર જવાનું કામ એંપાયું હોય તે સાધુએ કપડે, પડલા વગેરેની બીજી જેડ ઓપગ્રહક ઉપધિ તરીકે વધારામાં રાખવી. જેથી એક જેડ ભીંજાતા બીજી જેડ બદલીને અપકાયની વિરાધના નિવારી શકાય તથા શરદી આદિથી બચી શકાય.
આ ઓધિક કે ઔપગ્રહીક ઉપકરણે જેવા મળે તેવા જ બને ત્યાં સુધી વાપરવા. અર્થાત્ સોય કે કાતર વગેરેને ઉપગ કરીને સાંધવા કે ફાડવા નહિ.
આ સિવાય બેસવા માટેનું પીઠક તથા ઊનનું આસન, દંડાસન, પાત્રાને લેપ મૂકવા ઉપગી પથ્થરને કટકા (ઘુટો) ડગલ વગેરે, શરીરશુદ્ધિ માટેના કપડા, પાતરાનું પરિકર્મ કરવા માટે ઉપયેગી પિમ્પલક લેઢાનું શસ્ત્ર), સેય, કાનને ને નાકને મેલ ખેતરવા માટેના પાંચ પ્રકારના વષત્રાણ. (૧) ઊનનું (૨) સુતરાઉ (૩) તાલપત્રક (૪) ખાખરાના વૃક્ષના પત્રનું (૫) છત્ર અને ચિલિમિલિ પંચક (પાંચ પ્રકારના પડદા) બે પ્રકારના સંથારા (ઘાસ
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપથી ૫
૧ ૩૫
વગેરેના પોલાણવાળો અને લાકડા વગેરેના પોલાણ વગરને સંથાર) અને પાંચ પ્રકારના ઘાસ પણ ઔપગ્રહીક ઉપાધિમાં ગણાય છે.
ઉપસંહાર આ બધી જ વસ્તુઓ જે રત્નત્રયીની આરાધનામાં ઉપયોગી થાય તે તે ઉપકરણ કહેવાય. અન્યથા અધિકરણ (દુર્ગતિનું કારણુ) બની જાય. આથી પણ વધુ વસ્તુઓ બિલકુલ મૂરછી વિના માત્ર સંયમની આરાધના માટે રાખી શકાય. ગચ્છના આચાર્ય તે અનેક વિશિષ્ટ કારણે સર ઘણી વધુ ઉપધિ પણ રાખી શકે છે. આમ છતાં તે ઉપધિને સંગ્રહ પરિગ્રહ કહેવાતું નથી કેમકે જિનેશ્વરદેવેએ મૂછને જ પરિગ્રહ કહ્યો છે. પછી તે મૂછી નાનકડી મુહપત્તિમાં થઈ જાય છે તે મુહપત્તિ પણ પરિગ્રહ કહેવાય.
- વાના કાપની વિધિ જે પુરતા પ્રમાણમાં પાણી મળે તે વર્ષાકાળને અડધે મહિને બાકી હોય ત્યારે તમામ ઉપધિને કાપ કાઢ જોઈએ. પુરતા પાણીના અભાવે પાત્રા અંગેની ઉપધિ-ઝળી, પડલા વગેરેને જ કાપ કાઢવે. આચાર્ય અને પ્લાનની ઉપાધિ જ્યારે જ્યારે મલિન થાય ત્યારે ત્યારે વારંવાર–દેવી.
જૂ અંગે કાપવિધિ પાત્રાની ઉપધિ, બે નિષેથીયા, ત્રણ પટ્ટા (સંથાર વગેરે), રજોહરણ અને મુહપત્તિને બીજે એટ ન હોય ત્યારે આ ચીજો, ઉપર ચડેલી જ ઉતારવા માટે થોડા દિવસ માટે દૂર મૂકી શકાય નહીં. એટલે હાથમાં એક
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
મેલુ. વસ્ત્ર લઈને તેના દ્વારા આ ચો ૯પ૬ની જૂ લઈ લેવી અને પછી તેના કાપ તરત કાઢવેા. બાકીની ઉપધિ ઉપર જૂ ચઢી હાય તે તેને થાડા દસ માટે દૂર મૃકી દેવી અને જૂ ઊતરી ગયા બાદ તેના કાપ કાઢવા. જૂવાળા વજ્રને ત્રણ રાત સુધી એ કપડા એઢયા ઉપર એઢવું. જેથી તે વસ્ત્રની જૂ એઢેલા બે કપડામાં ચાલી જાય. પછી ત્રણ રાત સુધી પેાતાના આસનથી થાડેક જ દૂર તે એ વસ્રો મૂકી દેવા. જેથી હજી કાઇ જ રહી ગઇ હાય તે। તે ઊતરીને તે વસ્ત્રોમાં ચાલી જાય. ત્યારપછી એક રાત સુધી તે વસ્ત્રા ખી ટી ઉપર ટીંગાડવાં. જેથી હજીપણ શેષ રહી ગયેલી જૂ ઊતરીને ખીટીવાળા વસ્ત્રામાં ચાલી જાય. ત્યારબાદ વસ્ત્રપરીક્ષા કરીને જો ખાતરી થાય કે હવે તેમાં જૂ રહી નથી તે તેના કાપ કાઢવે.
૧૩
જૂ એ પ્રકારની હાય છે. (૧) શરીર જૂ અને (૨) વસ્ત્રની જૂ. શરીરની જૂની રક્ષા કરવા માટે માથાના વાળ તાડીને તેમાં મૂકી દેવી. તડકામાં કપડા સુકવવાથી, ભૂલથી કપડામાં રહી ગયેલી જૂ મરી જાય છે. માટે અને ત્યાંસુધી તડકામાં કપડા સુકવવા નહીં.
કાપ કાઢવા માટે વર્ષાકાળના સૌથી પહેલા વરસાદનું પાણી ઉપયેગમાં લઈ શકાય. આ પાણી વર્ષાકાળનુ પહેલુ પાણી હાવાથી, નળિયા કે પતરા ઉપર થઇને આવેલું હોવાથી અત્યંત મેલું હોવાના કારણે તેવા પાણીથી ચાખ્ખ કાપ કેમ નીકળી શકે ? એટલે તે પાણી ગૃહસ્થના ભાજનમાં
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૩૭.
લેવડાવીને અને વરસાદ બંધ થાય ત્યાંસુધી તેમાં જ મેલને તળિયે બેસવા દઈને, તથા તેટલા સમયમાં તે પાણીના બિંદુઓમાં કયાંક સંભવિત મિશ્રાને દૂર થવા દઈને અચિત્ત અને નિર્મળ થયેલા તે પાણીને સાધુએ પિતાના ભાજનમાં વહોરવું. અને તે જલદી સચિત્ત ન થાય તે માટે તેમાં ચૂને નાંખી દે. આ પરંપરા આજે નથી.
ઉપધિ ધોવાને ક્રમ ગુરુ-તપસ્વી-પ્લાન–નવદીક્ષિત અને પિતાની ઉપધિનું ક્રમશઃ પ્રક્ષાલન કરવું. તેમાં પણ યથાકૃત (જેવું મળ્યું હોય તેવુ), અ૬૫ પરિકર્મિત અને બહુ-પરિકર્મિતનું ક્રમશઃ પ્રક્ષાલન કરવું.
વસ્ત્રોને જોતાં-બેબીની જેમ ઝીંકવાં નહીં, ધેકાથી કુટવા નહીં પરંતુ હાથથી મસળીને જયણાપૂર્વક ધોવા. આખા કાયનું પ્રાયશ્ચિત્ત એક છઠું છે. અને અડધા કાયનું એક ઉપવાસ છે. ગુર્નાદિકને કાય હેય તે પણ તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત તે કાય કાઢનારે માંગવું જોઈએ.
ઝેળી–૫ડલા-લૂણા થડાક પણ મેલા કે ચીકણા થાય તે તરત–વારંવાર–કાઢવા. અન્યથા જીવવિરાધના–રોગપ્રાપ્તિ શાસનહીલના થવાની શક્યતા છે.
વિશિષ્ટ કોટિના માણસો જેવા કે રાજકીય લોકો, પંડિત ડોકટરે અને શુદ્ધિપ્રેમી બ્રાહ્મણના સંપર્ક વખતે તે સાધુએ ચેખા કપડાં પહેરવા જરૂરી છે. અન્યથા શાસનહીલના થાય.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનાયતનવજનદ્વાર, પ્રતિસેવનાદ્વાર, આલોચનાદ્વાર અને વિશુદ્ધિદ્વાર
અનાયતનવર્જન દ્વાર અત્યાર સુધીમાં પ્રતિલેખનાદ્વાર પિંડદ્વાર અને ઉપકરણ દ્વાર પૂરા થયા. હવે ચોથું અનાયતન-વજન દ્વાર વિચારીએ
અનાયતન એટલે અશુદ્ધ સ્થાન અથવા કુશીલ સંસર્ગ. તે દ્રવ્ય અને ભાવથી એમ બે પ્રકારે છે. દ્રવ્યથી અનાયતન એટલે હલકા ગણાતા લોકોના ઘરે ભાવ અનાયતન-લૌકિક અને લકત્તર એમ બે પ્રકારે છે. જેમાં તિર્યંચે, દાસી વગેરે સ્ત્રીઓ, શિકારીઓ, ભીલ વગેરે રહેલા હોય તે લોકકભાવ અનાયતન કહેવાય. દીક્ષા લેવા છતાં અને સામર્થ્ય હોવા છતાં જેઓ શિથિલાચારી હેય, તેઓ જ્યાં રહેતા હોય તે સ્થાન લેકેરભાવ અનાયતન કહેવાય.
આવા દ્રવ્ય અનાયતન અને લૌકિક તથા લોકોત્તર ભાવ અનાયતની સ્થાનો ત્યાગ કર જોઈએ. અન્યથા જે સુસાધુઓનું આત્મદ્રવ્ય ભાવુક હશે તેમને તેઓની અસર થયા વિના રહેશે નહીં.
પ્રતિસેવન. દ્વાર પ્રતિસેવના એટલે મૂલગુણે અને ઉત્તરગુણેની અંદર લાગતા મનના-વચનના કે કાયાના દે.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૩૯
પ્રતિસેવના-મૂલગુણમાં છે તેના હિસાબે-છ પ્રકારની છે. અને ઉત્તરગુણમાં-ઉદ્ગમ-ઉત્પાદનો અને એષણાના ત્રણ પ્રકારથી મુખ્યત્વે-ત્રણ પ્રકારની છે.
ચારિત્રનું પાલન કરતાં તીર્થકર દેવેની વિધિ-નિષેધરૂપ આજ્ઞાથી વિરુદ્ધ જે આચરણ થાય તે પ્રતિસેવના કહેવાય છે. ખૂબ સારા ચારિત્ર્યવાન સાધુઓની સાથે રહેવા છતાં પણ-સાવધાનીથી માર્ગ ઉપર ચાલતા માણસને કટો લાગી જવાની રીતે-દો સેવાઈ જવાની પૂરી શક્યતા છે. માટે તેવા તમામ દેશેનું જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ.
આલોચના દ્વારા આચના બે પ્રકારે છે. મૂલગુણ સંબંધી અને ઉત્તરગુણ સંબંધી. સાધુમાં આલેચના ચાર કાનવાળી હોય છે એટલે કે આલેચના કરતી વખતે આલોચનાદાતા અને આલેચનાકારક બે જ હોવા જોઈએ. જ્યારે સાધ્વીજીની આલોચના છ કાનવાળી હોય છે, એટલે કે આલેચનદાતા આચાર્ય, આલોચના કરનારી સાથ્વી અને બીજી એક સાધવી. એમ કુલ ત્રણ વ્યક્તિ આલોચના કરતી વખતે હેવી જ જોઈએ. ઉત્સર્ગમાર્ગે આલેચના આચાર્ય ભગવંત પાસે જ કરાય. સ્વગછના આચાર્ય ન હોય તે પરગછના પણ સુવિહીત આચાર્ય પાસે આલેચના કરવી જોઈએ તેમની પણ અનુકૂળતા ન હોય તે સુવિહીત ગીતાર્થની પાસે પણ આલેચના કરવી જોઈએ. તેમના અભાવે ઉત્તરગુણેમાં શિથિલ છતાં સસુત્ર-પ્રરૂપક ગીતાર્થની પાસે પણ આલોચના કરવી જોઈએ.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
તેમના પણ અભાવમાં સિદ્ધપુત્ર (મુનિજીવનને ત્યાગ કરનારે શ્રાવક વિશેષ) કે જે શાસ્ત્રના પદાર્થોને સારે જાણકાર હોય અને ગંભીરતા વગેરે ગુણ ધરાવતે હાય. તેની પાસે આલેચના કરવી. તેના પણ અભાવમાં સિદ્ધભગવંતની સાક્ષીએ આચના કરવી.
આલોચના એટલે નિવેદન, નિદા, ગહ અથવા શદ્ધાર.
જેમ નાના પણ અગ્નિના કણીયાની ઉપેક્ષા કરાય તે કદાચ તેમાંથી આગ લાગીને તે આગ ઘર અને છેલ્લે આખું નગર પણ બાળી નાંખે. તેમ નાનું પણ પાપનું શલ્ય ઉદ્વરાય નહીં તે સ્વનું અને તેને ચેપ ફેલાય તે સર્વનું નિકંદન કાઢી નાંખે. સેવેલું ઘણું મેટું પાપ-કેસરની ગાંઠ જેવું–જે ઉદ્ધરાય તે ટૂંક સમયમાં મુક્તિ મળે. અને સેવેલું ખૂબ નાનકડું પા૫– ઝીણા કાંટા જેવું–જે ન ઉદ્ધરાય તે કદાચ અનેક જન્મમાં રખડવાનું બની જાય. માટે શલ્યદ્વાર (આલેચના) કરે જ જોઈએ.
પ્રાયશ્ચિત્તથી નિર્મળ થવાની વાત તે દૂર રહી. પરંતુ જે પશ્ચાત્તાપ તીવ્ર બની જાય તે પણ ઘણું મટી આત્મશુદ્ધિ થઈ જાય. મહાનિશિથસૂત્રમાં શહારના અધિકારમાં કહ્યું છે કે, “એવા અનન્ત આત્માઓ થઈ ગયા છે. જેમને સેવેલા પાપનું ગુરુ પાસે આવેચન કરીને સખ્ત પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાની તીવ્ર ભાવના થઈ અને તે માટે પગ ઉપાડે ત્યાં જ કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયું. કેટલાકને ગુરુ પાસે આલોચન
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૪૧
(નિવેદન) કરતાં કરતાં કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું, તે કેટલાક અનંતાઓને ગુરુ પાસેથી પ્રાયશ્ચિત્ત સાંભળતાં જ કેવળજ્ઞાન. થઈ ગયું.
આ છે આલોચનાની પ્રચંડ શક્તિ ! ! આ શક્તિને ખ્યાલમાં રાખીને પ્રત્યેક મુમુક્ષુએ પિતાના નાનામાં નાના કે બ્રહ્મચર્ય સંબંધના વિકરાળમાં વિકરાળ દેશનું પણ ગુરુ પાસે આવેચન કરવામાં જરાક પણ વિલંબ કરે જોઈએ નહીં. જેમ જેમ તેમાં વિલંબ થતું જાય છે તેમ તેમ તે પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત વધતું જાય છે. અર્થાત કરેલા પાપની જે તે પછીને પહેલા જ પ્રહરમાં આલોચના કરવામાં આવે તે તેનું પ્રાયશ્ચિત્ત જે આવે તેના કરતાં મનની આનાકાની વગેરે કારણે વિલંબ થતાં જે બીજા પ્રહરમાં આલેચન કરવામાં આવે તે તે પ્રાયશ્ચિત્ત વધી જાય છે. આ રીતે પછીના પ્રહરમાં પણ સમજવું.
જેણે પિતાના દેષની ગુરુ પાસે આલેચના-સહેલાઈથી કરવાની શક્તિ મેળવવી હોય તેણે પોતાનામાં રહેલા અહંકારને જેટલું બને તેટલે વધુ ઓગાળી નાંખે જોઈએ, કેમકે તે જ આચન કરવા દેતા નથી. વળી આવા અહંકારને લીધે આલોચન કરનાર સાધુ લક્ષમણ સાધ્વીજીની જેમ માયાવી બને તે પણ સુસંભવિત છે.
શાસ્ત્રકારોએ આઠ પ્રકારના મદ (અહંકાર) કહ્યા છે.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
(૧-૨) જાતિ કે કુળને જેને મદ હશે તેને આલેચન કરતાં વિચાર આવશે કે, “જો આ વાત ખુલ્લી પડી જશે તે લેકે મારી જાતિ કે કુળની નિંદા કરશે.”
(૩-૪) રૂપ કે બળને જેને મદ હશે તેને થશે કે, “પ્રાયશ્ચિત્તમાં છે અને વધુ પડ પર આપશે તે મારું રૂપ કરમાઈ જશે અથવા હું દુર્બળ થઈ જઈશ.'
(૫) જેને લમનો (અર્થાત્ લાભાંતરાયના કેરદાર ક્ષે પશમથી મળતી અનેક સમૃદ્ધિઓને) મદ હશે તે આલેચન કરતાં એમ વિચારો કે, મારે બધી જાતે લીલા લહેર છે. જે મારું આલેચન ખુલ્લું પડી જાય તે મને મળવા અનેક લાભ અટકી જાય.”
(૬) તપના મદવાળે એમ વિચારશે કે, “હું તે ઉગ્ર તપશ્ચર્યા કરવાથી જ સદાને શુદ્ધ છું. મારે આલોચનાની શી જરૂર ?”
| (૭) જેને પ્રાપ્ત થયેલા ઐશ્વર્યનો મદ હશે તે આ લેચન કરતાં એમ વિચારશે કે, “આટલા બધા શિષ્ય અને ભક્તવાળે હું શી રીતે આલેચના કરી શકું ?”
(૮) જેને જ્ઞાનનો મદ હશે તે ગુરુની પાસે આવેચના કરતાં વિચારશે કે, હું સ્વયં જ્ઞાની છું. ગીતાર્થ છું. માટે મારું પ્રાયશ્ચિત્ત મારી જાતે જ કરી લઈશ.” જેમ એક ડોકટર માંદા પડે ત્યારે પિતાની દવા બીજા ડેકટરની પાસે જ કરાવતે હેાય છે. તેમ મેટામાં મેટા આચાર્ય પણ પિતાના દેશેની શુદ્ધિ બીજા આચાર્યાદિ પાસે કરવી જ જોઈએ,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૪૩
સંવેગરંગશાળા ગ્રન્થમાં જણાવેલા આલોચના કર– નારના માયા–પ્રધાન દસ દોષ અહીં જોઈએ.
આલેચકના દશ દોષ ૧. ગુરુને ભક્તિ વગેરેથી વશ કરીને આલેચ, ૨. પિતાની નબળાઈ જણાવીને આલેચે ૩. જે દોષ બીજા– એએ જોયા હોય તેને, ૪. કેવળ મોટા દેને, અથવા ૫. માત્ર સૂમ દોષને જ આલેચે, ૬. ગુપ્ત રીતે, અથવા ૭. મેટા અવાજમાં (કોલાહલમાં) આલોચે, ૮. ઘણુ ગુરુએ પાસે આલોચ, ૯, અવ્યક્ત ગુરુની સમક્ષ આલેચે અથવા ૧૦. પિતાના જેવા દેશેષ સેવનારા ગુરુ પાસે આવેલા ચે.
૧. “મને પ્રાયશ્ચિત્ત થોડું આપે.” એવા ઈરાદાથી પ્રથમ વૈયાવચ્ચ વગેરેથી ગુરુને વશ ( આવજન ) કરીને આલેચે. જેમ કે (થેકડી આલેચના આપવા છતાં ) * સંપૂર્ણ આલેચ્યું હશે એમ માન) અ ચાર્ય મને અનુગ્રહ કરશે, એવા ઈરાદાથી ટાઈ આહારથી. પાણીથી, ઉપકરણથી કે વંદનથી ગુરુને આવજિત કરીને આલેચના આપે. એ આચનાનો પહેલે દીવ, જેમ કેઈ જીવિતને અથી પુરુષ અતિને (પણ) હિત માનતે જાણીને ઝેર પીવે, તેવી આ આલેચના પણ જાણવી.
૨. શું આ ગુરુ આકરું પ્રાયશ્ચિત્ત આપનાર છે કે હલકું (ડું) આપે છે ? – એમ અનુમાને (માપ) અથવા મને નિર્બળ સમજીને ડું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે, એવા ઈરાદાથી (બચવા માટે) ગુરુને કહે કે, “તે સાધુ ભગવંતે ધન્ય છે, કે જેઓ ગુરુએ આપેલા (ઘણુ ) તપને સારી રીતે
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
(ઉત્સાહથી) કરે છે. હું નિ તુચ્છ (નિર્બળ) છું, જેથી તપ કરવા સમર્થ નથી. આપ મારી શક્તિને, શરીરની દુર્બળતાને અને અનારોગ્યને જાણે છે, પણ આપના પ્રભાવે આ પ્રાયશ્ચિત્તને હું પૂર્ણ કરી શકીશ.” (અર્થાત આવેલા પ્રાયશ્ચિત્તને કરવા હું અશક્ત છુ.) એમ (પ્રથમ) ગુરુની સામે કહીને તે પછી શલ્યસહિત આચના કરે. તે આલેચનાને બીજે દેષ છે. જેમ સુખને અર્થી પરિણામે અહિતકર એવા અપથ્ય આહારને ગુણકારક માનીને ખાય, તેમ શલ્યપૂર્વકની આ આલેચના પણ તેવી છે.
૩. તપના ભયથી, અથવા “ આ સાધુ ( અમુક ) આટલા અપરાધવાળે છે.” -એમ બીજાઓ જાણે છે, એમ માનીને જે જે દોષ બીજાએ જોયા હોય, તે તે દેને જ આલોચે. બીજા અપ્રગટને ન આલેચે. એમ મૂઢ મતિવાળે જે ગુપ્ત દોષને સર્વથા છુપાવતો આલોચે, તે ત્રીજે આલેચનાનો દેષ જાણ. જે ખેદાતા કુવાને જ કઈ ધૂળથી પૂરે, તેમ આ શલ્યવિશુદ્ધિ કર્મને બે ધાવનારી જાણવી.
૪. જે પ્રગટ મોટા અ ને આલોચે, સુમને ન આલેચ, અથવા સૂક્ષ્મને આલેચે, મોટાને ન આલેચે તે એમાં એ રીતે શ્રેષ્ઠ માને કે, “ ( બીજા એમ સમજશે કે- ) જે સૂમને આલેચે. તે મોટા દોષને કેમ ન આલેચે ? એમ માનીને જ્યાં જ્યાં તેને વ્રતભંગ થયે હોય, ત્યાં ત્યાં મોટા દોષને આલેચે અને સૂફમને છુપાવે.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપથી–૫
૧૪૫
એ એથે આલેચના દોષ કહ્યો. જેમ કાંસાની ઝારી અંદર મેલી અને બહાર ઉજળી હોય, તેમ આત્મામાં સશલ્યપણાના દેષથી આ આલોચના તેવી જાણવી.
૫. ભયથી, મદથી કે માયાથી જે કેવળ સૂક્ષમ દોષને આલેચે અને મોટાને છુપાવે, તે આ (આલેચનામાં ) પાંચમે દેષ થાય. જેવું પિત્તળનું સોનાથી રસેલું કડું અથવા કૃત્રિમ સેનાનું કહું કે અંદર લાખ ભરેલું કરું, તેના જેવી આ આલેચના પણ જાણવી.
૬. પહેલા, બીજા, ત્રીજા, ચોથા કે પાંચમા વ્રતમાં જે કોઈને મૂલગુણની અને ઉત્તરગુણની વિરાધના થાય, તે તેને કેટલે તપ અપાય ?–એમ ગુપ્ત રીતે પૂછીને (આલેચ વિના) પિતાની મેળે જ તે પ્રમાણે પ્રાયશ્ચિત્ત કરે, તે આલેચનાને છઠું દોષ જાણ, અથવા આલોચના કરતાં જે રીતે પિતે જ સાંભળે અને બીજે ન સાંભળે, તેમ ગુપ્ત આલોચે. એમ કરવાથી (પણ) છઠ્ઠો દોષ થાય. જે પિતાના ઈષાને કહ્યા વિના જ શુદ્ધિને ઈચ્છે, તે ઝાંઝવાના નીરમાંથી જળને, અથવા ચંદ્રની આસપાસ થતા જળનાં કુંડાળાંમાંથી ભેજનને ઈચ્છે છે. ( અર્થાત્ તેની શુદ્ધિ થતી નથી.)
૭. પાકુખી, ચોમાસી અને સંવત્સરી, એ શુદ્ધિ કરવાના દિવસે (બીજા સાંભળે નહિ એમ માની ) કેલાહલમાં દેને કહે તે આલોચનાને સાતમે દેષ છે. તેની આ આલેચના રેટની ઘડી (ખાલી થવા છતાં પુનઃ ભરાય, મુ. છ. ૧૦
કથા વિનયી () સમય
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
તેવી શુદ્ધિ કરવા છતાં નહિ કરવા) જેવી, અથવા સમૂહમાં કરેલી છીંક જેવી (નિષ્ફળ) કે ભાંગેલી ઘડી જેવી (તેમાં પાણી રહે નહિ, તેમ આ આલેચનાનું ફળ ટકે નહિ તેવી) જાણવી.
૮. એક આચાર્યની પાસે આલેચીને જે પુનઃ પણ તે જ દોષને બીજા આચાર્ય પાસે આલોચે, તેને બહુજન નામને (આઠમે) દોષ કહ્યો છે. ગુરુની સમક્ષ આલોચના કરીને તેમની પાસેથી પ્રાયશ્ચિત્તને સ્વીકારીને પણ તેની શ્રદ્ધા નહિ કરતે અને બીજા બીજાને પૂછે, તે આ આઠમે દેવ જાણ. અંદર શલ્ય રહી જવા છતાં રુઝાયેલે ઘા જેમ પછી રાગીને તીવ્ર વેદનાઓથી પીડે, તેમ આ પ્રાયશ્ચિત્ત પણ તેના જેવું જાણવું.
૯. જે ગુરુ (આચનાને યોગ્ય) નથી અથવા પર્યાયથી અવ્યક્ત-અધુરા (ન્યૂન) હોય, તેને પોતાના દોષ કહેનારને સ્પષ્ટ આલેચનાને નવમો દોષ લાગે. જેમ કૃત્રિમ સેનું કે કરેલી દુર્જનની મૈત્રી અને નિશ્ચઅહિ. તકર થાય, તેવું આ પ્રાયશ્ચિત્ત જાણવું.
૧૦. આલેચકના જેવા જ તે અપરાધને જે આચાર્ય સેવતા હોય, તે તત્સવી કહેવાય. તેથી આલેચક એમ માને કે-આ મારા જેવા દોષવાળા છે, તેથી મને ઘણું મેટુ પ્રાયશ્ચિત્ત નહિ આપે, એમ મેહથી સંકલષ્ટ ભાવવાળે, તેવા ગુરુ પાસે આલેચે, તે આલોચનાને દશમે દેષ જાણ. જેમ કેઈ મૂઢ રુધિરથી ખરડાયેલા વસ્ત્રની શુદ્ધિ કરવા તેને રુધિરથી જ ધૂવે, તેના જેવી આ દોષશુદ્ધિ
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૪૭
જાણવી. જેમ દુષ્કર તપને કરનારા પણ શાસનના વિરેધીઓને સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ દૂર થાય છે (થતી નથી), તેવી આ શુદ્ધિ પણ દેષયુક્ત (અશુદ્ધ) જાણવી.
એમ આ દસેય દેવોને, ભય-લજજાને અને માનમાયાને (પણ) દૂર કરીને આરાધક તપસ્વી શુદ્ધ આચનાને આપે. (કરે) જે નટની જેમ ચંચળતાને, ગૃહસ્થની ભાષાને, મૂંગા પશુને અને મોટા અવાજને તજીને, ગુરુની સમુખ રહીને (વધિપૂર્વક) સભ્ય આલેચે, તે ધન્ય છે.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશુદ્ધિ દ્વાર શુદ્ધિ બે પ્રકારે છે. વસ્ત્રાદિને ચોખ્ખાં કરવાં તે દ્રવ્યશુદ્ધિ, મૂલગુણ અને ઉત્તરગુણ સંબંધમાં આત્માને લાગેલા દોષોની પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા શુદ્ધિ કરવી તે ભાવશુદ્ધિ
આઠ રીતે દેષો લાગે છે.
(૧) સહસા જોઈને ઉપાડેલે પગ નીચે મૂકતાં. એકાએક કેઈ જીવ આવી જાય.
(૨) અજ્ઞાનતાથી લાકડા ઉપર નિગદ હોવા છતાં તેની ખબર ન હોઈને તે ઘસી નાખી.
(૩) ભયથી વડીલ પૂછે તેને ભયથી જ જવાબ આપે.
(૪) બીજાની પ્રેરણાથી કોઈની આડીઅવળી સમજાવટથી અકાર્ય કરવું.
(૫) સંકટમાં વિહાર આદિમાં ખૂબ ભૂખ-તરસ, લાગ્યાં હોય ત્યારે ઝાઝી દરકાર કર્યા વિના દોષવાળી પણ ગેચરી લઈ લેવી.
(૬) રોગની પીડામાં સહન ન થતાં તરત જ આધા. કમ વગેરે વાપરવું.
(૭) મૂઢતાથી સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ નહીં વાપરવાથી દેશનું સેવન કરવું.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળાથી–૫
૧૪૯
(૮) રાગ-દ્વેષથી તે તે દેશ-કાળ-કે-દ્રવ્યમાં રાગાદિ કરવાથી.
તીર્થંકર પરમાત્માને ઉપદેશ છે કે પાપભીરુ આત્માએ ગુરુ પાસે જઈને વિનયપૂર્વક હાથ જોડીને આત્માના સૂક્ષમતમ દેશનું પણ પ્રાયશ્ચિત્ત કરી લેવું જોઈએ. જે આત્મા સશલ્ય છે. તેને સંયમજીવનમાં વિકાસ થઈ શકતું નથી અને તેને સમાધિથી મૃત્યુ સંભવિત નથી. સેવેલા પાપનું જે પ્રાયશ્ચિત્ત સદ્દગુરુ આપે તેને સંપૂર્ણ પણે વહન કરવું જોઈએ અને પ્રાયશ્ચિત્ત લેતી વખતે એ દઢપણે સંકલ્પ હવે જોઈએ કે “આ પાપ હવે પછી હું કદી નહીં કરું.” છતાં પણ એ અનાદિકાળના તીવ્ર કુસંસ્કારના જેરના કારણે તે પાપ ફરીથી થઈ પણ જાય તે જેમ બને તેમ જલદી ફરીથી પ્રાયશ્ચિત્ત લેવું. પરંતુ વારંવાર ફરી પાપ થવાના ભયે, પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાનું બંધ રાખવું નહીં. શુદ્ધ દિલથી જે આત્મા પ્રાયશ્ચિત્ત કરે છે, તે આત્મા અનાદિ સંસ્કારના જેરે પાપ કરી બેસશે તે પણ તેની તીવ્રતા તે ચેકસ ઘટતી જશે અને બે પાપ વચ્ચેને સમયને ગળે ઉત્તરોત્તર વધતું જશે. આમ થતાં છેવટે તે પાપ ખતમ થઈ જશે.
ભૂતકાળમાં થયેલા પાપનો તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ જોઈએ તથા વર્તમાનકાળમાં પ્રાયશ્ચિત્ત કરવું જોઈએ અને ભવિષ્યકાળમાં તે પાપ નહીં કરવાનું પચ્ચખાણ કરવું જોઈએ.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
મુનિજીવનની બાળપોથી
જેણે પાપથી છૂટકારો મેળવે હેય તેણે પાપથી ખૂબ ભયભીત રહેવું જોઈએ. અને તે માટે તેણે પરલેકની દુર્ગતિના અતિદારુણ વિપાકને સતત નજરમાં રાખવા જોઈએ. કદાચ કેઈ આત્માની નજર તે પરલેક સુધી પહોંચતી ન હોય તે આ લેકમાં જ પાપના પરિણામ રૂપે આરોગ્ય કે આબરૂને થનારા નાશને ભય બતાડીને. પણ તેને પાપથી નિવૃત્ત કરે જોઈએ.
પાપને જડમૂળમાંથી કાઢવા માટે પાપના કારણભૂત ગાઢ પાપસંસ્કાર (અનુબંધ) ને તેડી પડવા જોઈએ. આવા. અનુબંધે રત્નત્રયી–તવત્રયી અને જીવરાશિરૂપ સાત પદાર્થોમાંના એકાદ વગેરે પદાર્થની થઈ ગયેલી તીવ્ર વિરાધનાથી આત્મામાં ગાઢ રીતે જામ થઈ જાય છે. આથી જ તે અનુ. બંને નીચેની ત્રણે ભાવના દિવસમાં વારંવાર કરીને તેડી પાડવા જોઈએ.
૧ “હે પ્રભુ ! સાત પદાર્થોની વિરાધનાથી મારા આત્મામાં ગાઢ બનેલા પાપ સંસ્કારોના અનુબંધે સંપૂર્ણ નાશ પામે.”
૨ “હે પ્રભુ ! મારા આત્માના સર્વ પ્રદેશ ઉપર તારી આજ્ઞાનું સામ્રાજ્ય વ્યાપ.”
૩ “હે પ્રભુ મારામાં શાસ્ત્રોકત સાધુપણું પ્રગટ અને ઉત્તરોત્તર વિકાસ પામતું રહે.”
ઉપર પ્રમાણે ત્રણ ભાવના કર્યા બાદ ત્રણ વખત “ચત્તામિ મંગલમ ” વગેરે ત્રણ ગાથાઓને ભાવપૂર્ણ પાઠ કરે
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
મનજીવનની બાળપોથી-૫
૧૫૧
જોઈએ. કમસેકમ સવારે ઊઠીને તરત, રાત્રે સૂતી વખતે છેલ્લે અને બપોરે કઈ નિશ્ચિત્ત અનુકળ સમયે. એમ ત્રણ વખત તે ઉપરોકત ભાવના અવશ્ય કરવી.
જે પુણ્યાત્મા આ રીતે પાપના અનુબ ને તેડે છે, તેને સહજ રીતે નબળા એવા પણ પુણ્યના અનુબંધ મજબૂત થતા જાય છે. આથી તેને સદ્દગુરુઓને વેગ પ્રાપ્ત થાય છે. અને તેમની ઉત્તમ સેવાને પરિણામે તીર્થંકર દેવને સાક્ષાત ગ જન્માંતરમાં પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. આથી આ આત્મા પાપ અને પાપ-વાસનાઓ વિનાને સહજ રીતે બનવા લાગે અને તેથી મુક્તિ પામે, તેમાં કઈ નવાઈ નથી.
“હે આત્મન ! તું યાદ રાખજે કે એવું ભયંકર સંકટ લાવી મૂકવાની તાકાત જગતના કેઈ૫ણુ શસ્ત્રમાં નથી, કોઈપણ ઝેરમાં નથી કે ભયંકર ભૂતમાં નથી અથવા વિષમ રીતે ચલાવાયેલા યંત્રમાં નથી કે ક્રાધાન્ધ બનેવા કાળા સાપમાં પણ નથી કે જે સંકટ લાવી મૂકવાની તાકાત પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા નહીં ઉદ્વરેલા પાપ-કમના નાનકડા પણ કાંટામાં છે. માટે હે મુમુક્ષુ! તારા સંયમ જીવનમાં બીજુ કાંઈ તું કરી શકે કે ન કરી શકે પરંતુ અતિસૂમ એવા પણ પાપોનું પ્રાયશ્ચિત્ત તે, મા આગળ નાનું બાળક નિર્લજજ બનીને જેમ ખુલ્લું થઈ જાય છે તેમ તું તારા ગુરુ આગળ નિર્લજજ બનીને તારા સર્વ પાપોને ખુલાં કરી દેજે.”
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘનિર્યુકિત અધિકાર વિહાર
આ ઓઘનિર્યુકિતગ્રન્થ પ્રતિલેખના વગેરે સાત દ્વારમાં વહેંચાયેલું છે. આપણે તે સાતે દ્વારે પૂર્ણ કર્યા. પરંતુ પહેલા પ્રતિલેખના નામના દ્વારમાં પ્રતિલેખક સાધુ એક અને અનેક એમ બે પ્રકારે જણાવ્યા છે અને તે પ્રસંગે પ્રતિલેખક એકલે શી રીતે હેઈ શકે? તે પ્રશ્ન ઊભે કરીને તેના અપવાદમાર્ગે આદિ અશિવ દશ કારણે જણાવ્યાં છે. તે પછી ત્યાં એકાકી વિહાર કરતા સાધુ અંગેની બીજી અનેક બાબતે જણાવી છે. આ એકાકીપણું અંગેનું પેટાપ્રકરણ આપણે હવે બીજા અધિકારમાં વિચારીએ.
એકાકી વિહારના દુકાળ આદિ દશ કારણે
૧ દુકાળ અવધિજ્ઞાનથી, તપના પ્રભાવથી, કોઈ દેવતાના કહેવાથી કે અષ્ટાંગ નિમિત્તની જાણકારીથી, બાર વર્ષ અગાઉ એવી ખબર પડી જાય છે કે આ પ્રદેશમાં દુકાળ વગેરે થનાર છે. તે સાધુઓ ત્યાંથી વિહાર કરી જાય તે
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાથી-૫
વખતે પણ રસ્તામાં સૂત્રપારસી અને સ્વાધ્યાય ચૂકે નહીં. દુકાળ સમયે જરૂર પડે થઈને પણ વહાર કરવા પડે.
અશિવ : કેટલીક વાર દુષ્ટ દેવતાના ઉપદ્રવને કારણે પણ તે ક્ષેત્રમાંથી વિહાર કરી જવા પડે. આ દેવતાએ ચાર પ્રકારના હોય છે.
૧૫૩
અથ પારસીના તે એક એક
(૧) સાધુને હેરાન ન કરે પણ ગૃહસ્થને હેરાન કરે. (ર) સાધુને હેરાન કરે પણ ગૃહસ્થને હેરાન ન કરે. (૩) બેમાંથી કાઈને પણ હેરાન ન કરે. (૪) બંનેને હેરાન કરે
ઉપરમાંથી ત્રીજા પ્રકારમાં જ તે પ્રદેશમાં રહેવુ. બાકીના ત્રણ પ્રકારમાં તે અવશ્ય વિહાર કરી જવે.
આ દુકાળ અને દુષ્ટ દેવતાના ઉપદ્રવ વખતે શકય હાય તેા સાવ એકલા પડી જવું નહીં પરંતુ નિરુપાયે અને સમાધિ ટકાવવા માટે એકાકી વિહારની પણ રજા છે.
દેવતાના ઉપદ્રવેામાં જો કોઇ સાધુ ઝડપાઈ ગયા તે વિહાર કરનારા બધા સાધુએએ તે સાધુ સ્થિરવાસ વગેરે કારણે રોકાયેલા સાધુને સોંપવા પણ જો તેવા કોઈ સ્થિરવાસ વગેરે કારણવાળા સાધુ ન હોય તે દેવતાથી ઝડપાયેલા કે ગ્લાનાદિ સાધુની સારવાર માટે એક સાધુએ રકાવુ. તે સાધુએ નીચેની બાબતના અમલ કરવા. (૧) કેઇપણ વિગઈ વાપરવી નહી'. (૨) મીઠું (નીમક) બિલકુલ વાપરવુ નહી. (૩) દૃશીવાળુ વચ્ચે વાપરવુ' નહી'. (૪) લેાઢાને સ્પર્શ કરવા
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
મુનિજીવનની બાળપોથી
નહીં. (૫) જે ઘરમાં દેવતાને ઉપદ્રવ થયો હોય ત્યાં વહેરવા જવું નહીં પણ જે બધા જ ઘરમાં દેવતાને ઉપદ્રવ થયો હોય તે, વહરાવનારની નજરમાં નજર મેળવવી નહીં. (૬) ઉપદ્રવ વાળા સાધુને જુદા ઓરડામાં રાખવું. છેવટે આડે પડદો કરે. (૭) તે સાધુને આહાર ત્રણ પરંપરાથી આપો એટલે કે આ નમને સાધુ વ નામના સાધુને આપે અને નામને સાધુ તે ઉપદ્રવવાળા સાધુને આપે તે પણ અનાદરથી આપે. આહાર આપ્યા પછી તે વે નામને સાધુ તેને દેખતા જ માટીથી હાથ. ધઈ નાખે. (૮) તે ઉપદ્રવિત સાધુને ઊંચાનીચા કરતા હોય ત્યારે વચમાં કપડું રાખીને કરવા. (૯) સારવાર કરનારે ચાલું તપ કરતાં વધુ તપ કરે. (૧૦) ઉપદ્રવિત સાધુનું મૃત્યુ થઇ જાય તે તેની બધી ઉપાધિ પરઠવી દેવી. (૧૧) કોઈપણ કારણસર સેવા કરનારે તે ક્ષેત્ર મુકીને જવાને અવસર આવે તે તે ઉપદ્રવિત સાધુને બીજા કેઈ ઉપાશ્રયમાં
કઈ પડેલા સાધુને સેપે–તેના અભાવમાં પાસસ્થા આદિને અથવા છેવટે શય્યાતરને પણ સોપીને જાય તે પણ ન હોય તે ગ્ય ઉપાય કર્યા વિના તે ન જ જાય.
૩ રાજભય
ચાર રીતે રાજા તરફથી ભય ઊભું થાય છે.
૧. વસતિ ન આપીને રાજ્યમાંથી કાઢી મૂકવા દ્વારા ૨. આહાર–પાણી બંધ કરાવવા દ્વારા.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
નજીવનનની ખપે ૨૫
૧૫૫
૩. વસ્ત્ર-પાત્રદ લૂટી લેવા દ્વારા. ૪. મારી નાંખવા દ્વારા
રાજા રાષાયમાન થવાના કારણેા નીચે મુજબ છે. (૧) વિનયરત્નની જેમ રાજકુટુંબના કોઈ સભ્યનું કોઇ સાધુ વેશધારીએ ખૂન કર્યુ. હાય.
(૨) નાસ્તિકતાને કારણે સાધુદર્શીનને કોઈ રાજા અમ'ગલ માનતા હાય.
(૩) કાઈ એ રાજાને ભભેર્યાં હાય કે, “ જૈનસાધુએ તમારું ખરાબ કરવાના ઉપાય કરી રહ્યા છે. ”
(૪) રાજાના નિષેધ છતાં કેઇને દીક્ષા અપાઈ ગઈ
હાય.
૫) કોઇ સાધુએ અંતઃપુરમાં પેસીને અપકૃત્ય {કર્યુ” હાય) સેવ્યુ` હાય.
(૬) કાઇ ર’ધરવાદી સાધુએ, અભિમાની રાજાના કે તેના અભમાની પડતને વાદમાં પરાજય કર્યાં હાય. આવા સજોગોમાં એકાકીપણે વિહાર કરીને પશુ પેાતાના પ્રાણના અને ચારિત્રના નાશ થતા રાકવા જોઇએ.
૪ ક્ષુભિત
કોઈ પ્રકારના ચાર આદિના ગભરાટથી કે ખેટી અફવાથી જો સાધુને પણુ નાસભાગ કરવી પડે તે તેવા સમયે તે એકાકી થઈ શકે છે.
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
મુનિજીવનની ખાળપેાથી-૫
૫ અનશન
પેાતાના ગચ્છમાં નિર્ધામક ન હાવાના કારણે આજીવન અનશન કરવાની ઇચ્છાવાળા સાધુ ગુર્વજ્ઞાથી એકાકી વિહાર કરીને નિર્મામકાવાળા ગચ્છમાં જાય અને ત્યાં અનશન કરે. અથવા કાઈ સાધુએ અનશન સ્વીકાર્યુ હાય અને તેની પાસે સૂત્ર અને અને અનુપમ ખજાના હાય તે તે પામવા માટે સઘાટ્ટકના અભાવે એકાકી વિહાર કરીને પણ કાઈ સાધુ તેની પાસે પહોંચી જાય અથવા અનશનીની સેવા કરવા માટે, સઘાટ્ટકના અભાવે એકાકી વિહાર કરીને સાધુ પહેાંચી શકે.
૬ સ્ફિટિત
(૧) વિહારના રસ્તામાં બે રસ્તા આવતા, કેઈ એકલા સાધુ ખાટા રસ્તે ચઢી જાય ત્યારે તેને વિદ્વાર એકાકી ખની જાય, અથવા (૨) ધીમે ચાલવાની ટેવના કારણે એકલે પડી જતા સાધુ, જ્યાં સુધી ગચ્છ ભેગા ન થાય ત્યાં સુધી એકાકી વિહારી કહેવાય.
૭ ગ્લાન
ફાઇ ખીમાર થયેલા સાધુ માટે ઔષધ લેવા દૂર દેશમાં જવાનું થાય ત્યારે સઘાટ્ટકના અભાવે એકાકી વિહારી પશુ ખની શકાય અથવા ગ્લાન સાધુની સેવા માટે, સઘાટ્ટકના અભાવે દૂર દેશમાં એકાકી જઈ શકાય.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપથી–૫
૧૫૭
૮ અતિશય જ્ઞાન-લબ્ધિથી જે સાધુને ખબર પડી જાય કે નૂતન દીક્ષિત થયેલા સાધુને ઉપાડી જવા માટે તેના સગાઓ આવી રહ્યા છે. તે સંઘાટ્ટકના અભાવે તે નૂતન દીક્ષિતને એકાકી વિહાર પણ કરાવી શકાય.
૯ દેવતા કથન કેઈ દેવતાની જળ પ્રલય આદિ આગાહી જાણીને, એકાકી વિહાર પણ કરી દેવે પડે.
૧૦ આચાર્ય કેઈ આચાર્ય પિતાના પ્રાયશ્ચિત્તાદિ લેવાના કારણે દૂર દેશના અન્ય આચાર્ય પાસે જે સાધુને મોકલે તે સંઘાટ્ટકના અભાવે એકાકી પણ વિહાર કરી શકે.
જે સાધુએ ગુરુઆજ્ઞાથી એકાકી વિહાર કરવાને હોય. તે સાધુ પૂર્વની રાત્રે સૂતી વખતે, સવારે થનારા પિતાના વિહારની વાત કરી રાખે. અને સવારે નીકળતી વખતે પણ આચાર્યની રજા લઈને નીકળે. આ રીતની પૃચ્છા અને પ્રતિપૃચ્છાથી નીચે પ્રમાણે લાભ થાય છે.
૧ જે આચાર્યની કહેવામાં કઈ ભૂલ થઈ હોય તે તે સુધારી શકે છે.
૨ જે કામ પતી ગયાના આચાર્યને સમાચાર મળી ગયા હોય તે સાધુને વિહાર કરતાં રોકી શકે છે.
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
મુનિજીવનને બાળપણથી–૫
એકાકી વિહાર કરનાર સાધુ આચાર્યની રજા લેવા જાય ત્યારે જે આચાર્ય ઊંઘતા હોય તે તેમને ઉઠાડવા. જે ધ્યાનમાં બેઠેલા હોય તે તેમનું ધ્યાન પૂરું થાય ત્યાં સુધી રાહ જોવી. ત્યારબાદ વંદના કરીને વિહારની આજ્ઞા મેળવવી. ત્યારપછી અન્ય સાધુએ થે એકબીજાના વંદન આદિ લેવા-દેવા. ત્યારબાદ વિહાર શરૂ કર્યો.
વિહારવિધિ ખાસ કારણે ઘણું લાંબે જવાનું હોય તે અંધારામાં પણ વિહાર કરી શકાય. પર તુ તે વખતે કૂતરા આદિના ભયને લીધે અજવાળું થાય ત્યાં સુધી બીજા સયું તેને મૂકવા જાય. જે તે વખતે વિહારી મધુ સ્થ ડિલ આદિ ની શંકા હોય તે ગામ નજીકના સીમાડામાં કે જ્યાં ગાયો ચરતી. બેસતી હોવાના કારણે ભૂમિ શુદ્ધ હોય, ત્યાં શંકા પતાવીને આગળ વધવું. જે અંધારામાં જવામાં ચેર આદિને ભય હોય તે અજવાળામાં જ વિહાર કરે. જે સાધુને વાપરીને વિહાર કરવાની ઈચ્છા હોય તે ગીતાર્થ સાધુ સંખડી (જમણવાર વગેરે માટેનું મેટુ રડું) માંથી કે સ્થાપનાકુળ માંથી જલદી ભિક્ષા લાવી આપ. તે વિહારી સાધુ ભિક્ષ વાપરીને નીકળે. અથવા ભિક્ષા સાથે લઈને વિહાર કરે. અને ક્ષેત્રતીત થતા પહેલાં વાપરી છે. તે વિહારી સાધુ ગામમાં પેસતા અને નસરતા રહણથી (હાલમાં દંડા. સાથી) પગ પૂજતે રહે. જે તે વખતે કે ઈ વિલક્ષણ ગૃહસ્થ જેતે હેય તે પગ ન પણ પૂજે. પગ પૂજવાના રથળે રહેલા ગૃહસ્થ ત્રણ પ્રકારના હોય છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૫૯
૧ ચલ ચાલતાં. ૨ વ્યાક્ષિપ્ત કઈ બીજા કામમાં ઓતપ્રેત.
૩ અનુપયુક્ત સાધુની પગ જવાની ક્રિયા તરફ ઉપયોગ વિનાના.
આ ત્રણ વિકલપના આઠ ભાંગા થાય. તેમાં જે ચાર ભાંગા “અનુપયુક્ત પદવાળા હોય તે ચાર ભાંગાની જ અવસ્થામાં પણ પૂજી શકાય.
રસ્તા પૂછવાની રીત શંકાશીલ રસ્તો ઓછામાં ઓછા બે જણને પૂછ. બે તરુણ શ્રાવકોને અથવા બે તરુણ અન્ય ધાર્મિકેને “ધર્મ. લાભ આપીને હેતપૂર્વક રસ્તો પૂછ. પણ વૃદ્ધ, બાળ, સ્ત્રી અને નપુંસકને રસ્તે પૂછો નહીં. તેમાં દઢ મૃતિવાળા વૃદ્ધને, મધ્યમવયવાળી સ્ત્રીને કે સરળ બાળ વગેરે ઉત્તરોત્તર પૂછી શકાય.
ષકાયની જયણ વિહાર દરમ્ય ન ઉકાયની ય ર અવી જોઈએ. તેમાં પૃથ્વીકાયની જયણામાં અને શુષ્ક તથા અવરજવરવાળા માટીના રસ્તે જવું તે ઉત્તમ છે.
અપકાયની જ્યણામાં ધુમ્મસના સમયે વિહાર કરે નહીં. ધુમ્મસ પડતું હોય ત્યારે તે વસતિનાં બારીબારણાં પણ બંધ કરી દેવાં અને કામળી ઓઢીને બેસવું. પડિલેહણ આદિ ક્રિયાઓ કરવી નહીં. ઊંચા અવાજે બોલવું નહીં. માત્ર ઇશારાથી વાત કરવી અને સ્વાધ્યાય મનમાં કરે. જે વિહારમાં વરસાદ શરૂ થાય તે વૃક્ષ વગેરે નીચે ઊભા
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપાથી-૫
રહી જવું. પણ જો તેમાં કોઇ પણ પ્રકારના વ્રતભંગભય કે પ્રાણુનાશભય જણાતા હોય તેા કામળી એઢીને આગળ વધવું. રસ્તામાં નદી આવે તે વધુ લાંબા પણ ખીજો રસ્તા પકડવા તેના અભાવમાં અથવા તેવા રસ્તે જતાં સમાધિ ટકવાના અભાવમાં નદીમાંથી પણ જઈ શકાય. નદી કે સાગરના તે પટ ત્યારે જ ઊતરી શકાય, જ્યારે સામે કિનારે દેખાત હાય. જે નદીમાં અધી જ ઘા જેટલુ પાણી હૈાય તે સંઘટ્ટ કહેવાય. જો નાભિપ્રમાણુ પાણી હોય તે તે લેપ કહેવાય. અને તેની ઉપરનુ` પાણી લેપેપર કહેવાય, સ`ઘટ્ટ પાણીમાં નદી ઊતરતી વખતે સૌપ્રથમ અને પગનાં તળિયાં પૂજી લેવાં, પછી એક પગ પાણીમાં મૂકવા; ત્યારબાદ પાણીથી સાવ ઊંચા રાખીને બીજો પગ પાણીમાં મૂકવા. તે વખતે પહેલા પગ પાણીથી સાવ ઊંચો કરીને નિતારવા. ત્યારપછી તે પગ પાણીની અંદર ઘસડીને આગળ મૂકવા નહીં. પરંતુ પાણીની બહાર સાવ ઊ ંચા કરીને પાણીમાં મૂકવા. આ રીતે ખૂબ જ ધીમે ધીમે આગળ વધવું. આ રીતે આખી નદી ઊતર્યા પછી અચિત્ત જગ્યાએ પગ સાવ કોરા થાય ત્યાં સુધી ઊભા રહેવું. ત્યારમાદ ત્યાં જ ઇરિયાવહી પડિમવી. નદી ઊતરવાના માગ જે ધારી હાય તે લાંખા હાય તા પણ પકડવા. કેમકે ત્યાં વધુ અવરજવરના કારણે લીલ વગેરેનાં શયતા ખૂબ એછી હાય છે.
૧૬૦
જો લેપપ્રમાણે પાણીવાળી નદી હાય અને તે નિય હાય તે તેમાં ગૃહસ્થની પાછળ પાછળ જવું અને જે અભય પાણી હાય તે જતાં લેાકની વચમાં રહીને આગળ વધવુ, જેથી તણાતી વખતે લેાકેા બચાવી શકે.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
૧૬૧
વધારે પાણીવાળી નદી ઉતરતી વખતે નાલીકા (શરીરથી પણ ચાર આંગળ ઊંચી લાકડી)ને ઉપગ કરે. (જે ત્યાં ગૃહસ્થ ન હોય તે.)
જે ઘણું પાણી હોય તે બધા ઉપકરણે ભેગા કરીને બાંધી લેવા અને સૌથી મોટું પાતરું ઊંધું છાતી ઉપર બાંધીને તરી જવું અને જે નાવમાં બેસીને જ નદી ઉતરવાની હોય તે થોડાક માણસે નાવમાં ચઢયા પછી જ ચડવું અને ઊતરવું. નાવના મધ્યભાગમાં બેસવું. સાગરિક અનશન કરવું અને મૌન રહીને નવકારમંત્રનું સ્મરણ કસ્તા રહેવું. નાવડામાંથી ઊતર્યા બાદ ઈરિયાવહી પડિક્રમવી.
તેઉકાયની જ્યણમાં જે દાવાનલ પ્રગટ હોય તે તેની પાછળ જવું. સામેથી આવતું હોય તે સુકી જમીનમાં ઊભા રહેવું અથવા કામળી ભીની કરીને ઓઢી લેવી. જે વધારે અગ્નિ હોય તે ચામડું ઓઢી લેવું.
mયાયની જયણામાં સખ્ત પવન વાતે હોય ત્યારે વૃક્ષ વગેરેના ઓઠે ઊભા રહી જવું. જે ત્યાં ઊભા રહેવામાં ભય હોય તે છિદ્ર વિનાની કામળી ઓઢી લેવી અને તેના છેડા ઊડે નહીં તેવી રીતે આગળ વધવું.
વનસ્પતિકાયની જયણામાં મુખ્યત્વે અચિત્ત-પ્રત્યેક સ્થિર-આકાન્ત (શ્ચરાયેલી) અને નિર્ભય વનસ્પતિમાં જવું. તે ન હોય તે યથાગ્ય અપવાદ સેવ.
સકાયની જ્યણામાં મુખ્યત્વે અચિત્ત ઉપરથી જવું. મુ. ૫-૧૦
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપથી–૫
ઉપર મુજબ પૃથ્વીકાય વગેરે સજાતીયમાં જયણું કહી. હવે વિજાતીયમાં જયણને નિયમ એ રીતે છે કે (૧) પૃથ્વીકાય અને અપકાય બે સામે આવે તે પૃથ્વીકાયમાં જવું. (૨) પૃથવીકાય અને વનસ્પતિકાય હોય તે ત્રસરહિત પૃથ્વીકાયમાં જવું. (3) પૃથ્વીકાય વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય હોય તે ત્રસરહિત પૃથ્વીકાયમાં જવું.
ટૂંકમાં જેમાં ઓછી વિરાધના થતી હોય તે વિકલ્પ પસંદ કરે. અહીં સચિત્ત, અચિત્ત અને મિશ્ર દરેકના અગિયાર અગિયાર ભાંગા થવાથી કુલ તેત્રીસ ભાંગા થાય.
સવાલ-શું કેઈપણ સંગમાં સંયમ-વિરાધના થઈ શકે ખરી ?
જવાબ–ના ન થઈ શકે. પણ જો આત્મ-વિરાધના (પડી જવું, વાગવું, મૃત્યુ થવું વગેરે)ને પ્રસંગ આવતે હેય તે સંમવિરાધનાને ગૌણ કરવી. કેમ કે જે સાધુ જીવતે હશે તે થયેલી સંમવિરાધનાનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને શુદ્ધ થઈ શકશે.
સવાલ-જીવ-વિરાધના કરનારનું પહેલું વ્રત ખંડિત થાય છે. અને એકપણ વ્રતના ભંગમાં સર્વત્રતાને ભંગ કહે છે. તેનું શું ?
જવાબ-જ્યાં જીવ–વિરાધનાને આશય જ નથી અને શક્ય તેટલી વધુ જ્યણ છે તથા પાછળથી પશ્ચાત્તાપને જોરદાર પરિણામ છે ત્યાં કેઇપણ વ્રતને ભંગ થતો નથી.
સવાલ-ધર્મરુચિ અણગારે કડવી તુંબડીનું ઝેરી શાક વાપરી લઈને શા માટે આત્મવિરાધના કરી ?
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૬૩
જવાબ–જેને એવા પ્રસંગે પૂર્ણ સમાધિ ટકતી હોય તે આત્મા સંયમ-વિરાધના ન થવા દે તે તે યોગ્ય છે. તેવા આત્માઓની તે આત્મવિરાધના કહેવાય નહીં. - જિનેશ્વર દેએ બ્રહ્મચર્યને છેડીને કેઈપણ વાતમાં એકાંતે નિષેધ કે એકાંતે વિધાન કર્યું નથી. આર્યુવેદમાં બીજા પ્રકારના તાવવાળાને ભેજનને નિષેધ કર્યો હોવા છતાં જીર્ણજવરવાળાને ભેજન આપવાનું ખાસ વિધાન કર્યું છે. આ રીતે જેટલા ઉત્સર્ગ માગે છે તે બધાય અપવાદમાગે પ બની શકે છે. જેમ પહાડના ચડવાના જેટલા પગથિયા હોય છે તેટલા જ ઊતરવાના હોય છે. પરંતુ આ બધા જ વિષય ગીતાને આધીન છે.
જયણાપૂર્વક થઈ જતી જીવહિંસાથી જીવહિંસાને કર્મ બંધ થતું નથી. કેમકે ત્યાં પરિણામની શુદ્ધિ છે. અને જે મુનિ જ્યણ વિના પ્રવર્તે છે તેનાથી જીવહિંસા ન થતી હેય તે પણ જીવહિંસાને કર્મબંધ લાગુ થઈ જાય છે. આ નિયમથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે આત્મવિરાધનાથી બચવા માટે થયેલી સંમવિરાધના એ વિશુદ્ધપરિણામી સાધુ માટે હકીકતમાં સંયમ-વિરાધના બનતી નથી. રસ્તામાં આવતા ગામમાં પ્રવેશ શા માટે કરવો?
જ્યારે એકાકી વિહારી સાધુ કઈ ખાસ કામ માટે જઈ રહ્યા હોય ત્યારે યદ્યપિ વચ્ચે આવતા ગામમાં પ્રવેશ કરવાથી સમયને વિલંબ થાય છે. તથાપિ ગ્રામપ્રવેશથી કેટલાક મહત્ત્વના લાભે મળે છે.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
મુનિજીવનની બાળપેથી-પ
૧ જે કામ માટે સાધુ નીકળ્યા હોય તે કામ પતી ગયાના કે તે કામવાળા સાધુ તે જ ગામમાં આવી ગયાના વગેરે સમાચાર જે તે ગામમાંથી મળી જાય તે આગળ જવું પડે નહીં.
૨ ગામમાંથી ચોરી કરીને આગળ વધાય અથવા સૂકું પાકું લઈને આગળ વધાય.
૩ ગામમાં જિનમંદિર હોય તે વંદનાદિને લાભ મળે.
૪ ગ્લાન હોય તે સેવાને લાભ મળે. (કેમકે પ્રભુએ કહ્યું છે કે, “જે ગ્લાનની સેવા કરે છે તે મારી સેવા કરે છે.”
૫ ગામમાં વાદી કે પ્રત્યેનીક હોય અને એકાકીવિહારી સાધુ વાદલબ્ધિવાળા હોય તે તેને શાન્ત કરીને શાસનની પ્રભાવના કરે.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગામમાં પ્રવેશ કરવાની વિધિ
(RJ
| પૃચ્છા ગામમાં પ્રવેશ કરતી વખતે બે પ્રકારે ઃ અવિધિથી પૃચ્છા થઈ શકે છે. તેમાં આ રીતે વિધિપૃછા કરવી ? મુખ્ય રસ્તા ઉપર ઊભા રહીને કે કુવા પાસે ઊભા રહીને લોકોને પૂછવું કે, “આ ગામમાં અમારે પક્ષ છે ખરો ? અર્થાત્ અહીં જિનમંદિર–સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક કે શ્રાવિકા છે ખરાં?” આ પ્રમાણે પૂછીને ગામમાં જવું. સૌપ્રથમ જિનમંદિરના દર્શનાદિ કરવા. પછી ઉપાશ્રયે જઈને સમાન સામાચારીવાળા (સાંગિક) સાધુ હોય તે તેમને વંદનાદિ કરીને, સુખશાતા પૂછીને પિતાના વિહારનું પ્રયોજન કહેવું. જે ત્યાં કોઈ પ્લાન સાધુ હોય અને તેના ઔષધાદિ અંગે તે સાધુએ પૂછે ત્યારે આગંતુક સાધુને વૈદકની જાણ હોય તે ઔષધાદિ જણાવવા એટલું જ નહીં પણ જરૂર લાગે તે તે વલાન રોગમુક્ત થાય ત્યાં સુધી રહી જવું.
[૧] ગ્લાન પરિચર્યા
ત્યાં રહીને આગંતુક સાધુએ બીમાર સાધુમાં શક્તિ હોય તે (૧) વૈદ્યને ત્યાં તેને લઈ જ, અન્યથા ઔષધ મંગાવી લેવું (૨) વૈદ્યને ત્યાં જવું પડે તે ત્રણ-પાંચ કે સાત સાધુએ જવું. (૩) ચેખા કપડાં પહેરીને જવું
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી–૫
(૪) સારા શુકન જોઈને જવું. (૫) જે વૈદ્ય ભૂજન કરતા હેય કે કેઈની સારવાર કરતે હેય તે શાંત ઊભા રહેવું. (૬) તે પવિત્ર જગ્યાએ બેઠા હોય ત્યારે જ વાત કરવી. (૭) તે જે કહે તે બરાબર સાંભળીને પ્લાનની તે મુજબ જ સેવા કરવી. (૮) જે વૈદ્ય ગ્લાનને જોવાની વાત કરે તે અશક્ત-બીમાર પાસે જ વૈદ્યને લાવવા. તે વખતે ગ્લાનને સુવાસિત કપડાં પહેરાવવા. અને વૈદ્યને હાથ દેવા માટે માટી–પાણી વગેરે તૈયાર રાખવાં. (૯) વૈદ્ય આવવાની થેડીક જ વાર હેય ત્યારે આચાર્યો ઉપાશ્રયના દ્વાર પાસે આંટા મારવાનું શરૂ કરવું. જ્યારે વૈદ્ય આવે ત્યારે આચાર્ય તેને સાથે લઈને જાણે સહજ રીતે પિતાના સ્થાને આવી રહ્યા હોય તેમ આવવું. જે આ વખતે આચાર્ય પાટ ઉપર બેસી જ રહે તે કદાચ વૈદ્યને ગુસે ચડે અને જે વૈદ્ય ઉપાશ્રયના દ્વાર પાસે આવે ત્યારે જ પાટ ઉપરથી ઊભા થઈને તેની સામે જાય છે તેમાં આચાર્યપદની લઘુતા થાય. આથી વૈદ્યના આવતા પહેલાં જ દ્વાર પાસે આંટા મારવાનું શરૂ કરવું.
જ્યારે પ્લાન સાધુ પિતાની નવકારશી લાવવાનું કામ કરતે થઈ જાય અથવા ગામબહાર થંડિલભૂમિ જતે થઈ જાય ત્યારે આગંતુકે પિતાને વિહાર લંબાવ. જે સમુદાયમાંથી કે બીજા સાધુ સહાયમાં મળે તે તેની સાથે વિહાર કરવો. અન્યથા એકલા આગળ વધવું.
જે અસાંગિક સાધુ એલાન હોય અને તેના અંગે કાવું પડે તે બીજી વસતિમાં રહીને તેની સેવા કરવી
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૬૭
જે થડિલ આદિથી ગ્લાન સાધુનાં કપડાં ( ગામબહાર) બગડી જાય તે વૈયાવચ્ચી સાધુ લેને જોતાં તે કપડાં છે. આથી લેકમુખે આવી સેવા કરનારા જૈન સાધુઓની અને તેને ધર્મની ભારે પ્રશંસા થાય.
આ રીતે ગ્લાનની સેવા કર્યા પછી તે પ્લાન નીરોગી થાય ત્યારે તેને જ્યાં જવું હોય ત્યાં ગુર્નાદિ પાસે મૂકી આવ. પણ જે તે ગ્લાનસાધુ નિષ્કારણ એકાકી થયો હોય તે તેને શાસ્ત્રવિધિ પ્રમાણે ઠપકો આપે. ગામમાં સાથી હેય તે
એકાકી વિહારી સાધુ, સાધ્વીજીના ઉપાશ્રયની પાસે આવીને બહારથી નિહિ કહે. પણ સ્વાધ્યાયાદિમાં લીન હેવાથી સાધ્વીએ તેમને અવાજ ન સાંભળે તે બીજા પાસે પિતે આવ્યાની વાત અંદર જણાવે. તે વખતે મુખ્ય
વીર સાવી એક સાધ્વી સાથે બહાર આવે. અને જે મુખ્ય સાધ્વી તરુણી હોય તે અન્ય ત્રણ કે ચાર વૃદ્ધ સાધ્વીઓ સાથે બહાર આવે. તે વખતે આસન આદિ અપાય, પરસ્પર શાતા પૂછાય. અને જે સાધ્વીજીને કઈ પ્રકારની બાધા હોય તે તે સાધુને જણાવે. સમર્થ તે સાધુ તેને ટાળે. જે ગામમાં કઈ સતાવતું હોય તે તેને નિગ્રહ કરે અને જે આગંતુક સાધુ અસમર્થ હોય તે સમર્થ સાધુને મોકલવાની વ્યવસ્થા કરે. વળી કઈ બીમાર સાધ્વી હોય તે ઔષધ જણાવે અથવા વૈદ્ય પાસેથી જાણી લાવે. વધુ બીમારીના કારણે તે સાધ્વી સારાં થાય ત્યાં સુધી અન્ય ઉપાશ્રયમાં સાધુ રોકાઈ રહે અત્યંત આગાઢ કારણે સાધ્વીજીના જ ઉપાશ્રયમાં
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
મુનિજીવનની બાળથી
સાથે ગૃહસ્થ રાખીને, વચ્ચે પડદે રાખીને, તે આગંતુક સાધુ રોકાય. (આ વિધિ બીમાર સાધ્વી સાવ એજ્યાં હોય ત્યારે સમજવી.) તે સાધ્વીજીને સારું થયા પછી જે તે સકારણ એકલા થયાં હોય તે તેમને યતનાપૂર્વક સમુદાયમાં ભેગાં કરાવે. જે નિષ્કારણ એકલાં થયાં હોય તે ઠપકો આપીને ભેગા કરાવે.
૨ ગ્લાયતના દ્વાર ગામમાં આવેલા એકાકી વિહારી સાધુને જે ખબર પડે કે આ ગામમાં નહીં પરંતુ બાજુના ગામમાં કોઈ સાધુ બીમાર છે. તે તે સાધુ શ્રાવકના આગ્રહ વગેરે કારણથી ત્યાં જ નવકારશી કરીને કે સૂકું–પાકુ લઈને બાજુના ગામમાં પહોંચી જાય. ગ્લાનસેવા માત્ર સાંગિક કે અસાંજોગિક સુસાધુની જ ન થાય પરંતુ પાસથે, એસન્ન, કુશીલ, સંરક્ત કે નિવાસી એવા પણ પ્લાનની સેવા કરી શકાય. જેથી અંતમાં હિતશિક્ષા આપીને તેમનું જીવન સુધારવાની શકયતા ઊભી થાય. તેમાં એટલું જ વિશેષ સમજવું કે તેવા પાસસ્થા વગેરેની સેવા પ્રાસુક વસ્તુઓથી કરવી. જેથી તે શિથિલ સાધુને પ્રાસુક વ્યવહારનું મહત્વ , સમજાય.
કઈ ગામમાં ગ્લાનને યેગ્ય વસ્તુ મળી જાય તે ગ્લાનવાળા ગામમાં જઈને તે ગામના આચાર્યને બતાવીને તેમની સંમતિ મળે છે તે વસ્તુ લાનને આપે.
સવાલઃ આ રીતે અનેક ગામમાં ગ્લાનની સેવા કરતા સાધુએ પોતાના આચાર્યની આજ્ઞાને લેપ કર્યો ન કહેવાય?
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૬૯
ઉત્તર : ગલાનની સેવા કરવી તે તીર્થંકરની આજ્ઞા છે. તેમાં આચાર્યની આજ્ઞા સમાઈ જ જાય છે. બેશક. કેઈ આગાઢ અને અતિ જલદી કામ કરવાની જરૂર હોય તેવી આચાર્યની આજ્ઞા હોય ત્યારે જે તે સાધુ ગ્લાનસેવા કરતે રહે તે કોઈનું અસમાધિમરણ કે કઈ વાદમાં પરાજય થતાં મટી શાસન હિલના થાય. માટે તેવા વખતે વિવેક રાખીને કામ કરવું. ગ્લાનની ઉપેક્ષા કરતાં પ્રવચન હિલનાને મેટો અધર્મ કહીને જિનેશ્વર દેએ કેઈપણ સંજોગમાં પ્રવચન-હિલના ન થવા દેવાની આજ્ઞા કરી છે.
(૩) શ્રાવકદ્ધાર એકાકી વિહાર કરનાર સાધુથી લાનના કારણે રસ્તામાં રેકાઈ શકાય. પરંતુ ભિક્ષા માટે રોકાવું નહીં. જે રસ્તામાં આવતા ગેકુળમાંથી, સમૃદ્ધ ગામમાંથી. જમણવારમાંથી, ભક્તશ્રાવકના આગ્રહથી અથવા વસ્તારી કુટુંબેમાંથી ભિક્ષાને સમય ન થવાને કારણે માત્ર દૂધ વગેરે વહેરી લે અને વાપરીને તરત ચાલે તે થંડિલ વગેરે થઈ જવાનું અથવા વધારે ઊંઘ આવવાથી સત્રાર્થના પાઠ ન થવાનું કે માંદગી આવવાનું બની જાય. આ કારણસર અકાળે ગમે તે ભિક્ષા લેવાનું યંગ્ય ન ગણાય. જે ભિક્ષાવેળાને થોડી વાર હોય તે તેની રાહ જોવી અને 5 ભિક્ષા દેષગવેષણ કરીને લેવી.
જે ભિક્ષા વાપરવા માટે ગામમાં કઈ સ્થળ ન મળે તે ગામ બહારના મંદિરમાં કે શૂન્ય ગૃહમાં જઈને શિક્ષા વાપરે. તે વખતે દાંડે ઠપકારવા દ્વારા કે ખાંસ વગેરે
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
મુનિજીવનની બાળથી–૫
ખાવા દ્વારા તે ઘર–મંદિર આદિમાં કોઈ ગૃહસ્થ હોય તે તેને બહાર નીકળી જવાનો સંકેત આપે. જે ગોચરી વાપરતી વખતે જ કેઈ ગૃહસ્થ આવી જાય તે વિચિત્ર મુખાકૃતિ કરીને કે જેથી વિચિત્ર શબ્દો બેલીને તે માણસને ભયભીત કરીને ભગાડ. જે બાકોરામાંથી કઈ ગૃહસ્થ જોઈ લે અને સાધુના વાપરવા સામે હેહા કરી મૂકે તે બાકીનું ભેજન નજીકના ખાડામાં નાંખી દે અને ધૂળથી ઢાંકી દે. બાદ પાતરા સાફ કરીને સ્વાધ્યાય, કરવા બેસી જાય. જેથી પ્રવચન હિલના ન થાય. ભિક્ષા વહેરીને ઉપાશ્રયે કે કેઈ સ્થાને આવ્યા બાદ શાસ્ત્ર વિધિપૂર્વક સ્વાધ્યાય કરીને વાપરવું, જેથી ધાતુ વૈષમ્ય ન થાય. આ વિધિ જાણીને કઈ વૈદ્યરાજ ચકિત થઈ ગયા હતા. અને સર્વજ્ઞના આ શાસનને તેઓ ભાવથી ઝૂકી ગયા હતા.
જે વહોરેલી વસ્તુ વાપરવા માટે રસ્તામાં કયાંય બેસવાની જગ્યા ઘાસ વગેરેને કારણે મળતી ન હોય અને તેથી આગળ વધવા જતાં તે વસ્તુ ક્ષેત્રાતીત દેષવાળી બની જતી હોય અથવા તે નિર્દોષ જગ્યા સુધી પહોંચતાં સૂર્યાસ્ત થઈ જતું હોય તે ઘાસ વગેરેવાળી જગ્યા ઉપર બેસીને પણ વહોરેલી વસ્તુ વાપરી લેવી. તે વખતે આત્માના પરિણામ નિષ્ફર ન બની જાય તે માટે પોતે ધમસ્તિકાય ઉપર બેઠે છે, તેવી કલ્પના કરવી અને શક્ય તેટલી વધુ જયણા કરવી.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૭૧
(૪) સાધુદ્વાર જે સાધુ શુદ્ધ આચારવાળા હોય તેવા જ સાધુઓ સાથે એકાકી વિહારી સાધુએ રહેવું. જેઓ સાબુ વાપરતા હેય, જડા રાખતા હેય, રંગબેરંગી દાંડે વાપરતા હોય. એકબીજાના હાથમાં હાથ પકડીને ચાલતા હોય, તે વખતે આજુબાજુ ઊંચુંનીચું જોતા હોય, ગમે ત્યાં સ્પંડિલ બેસતા હાય, પાણીને વધુ પડતા ઉપગ કરતા હોય, સ્ત્રીકથાદિ કરતા હોય. ચાલતા ગીત ગાતા હેય, તે સાધુઓની સાથે રહેવું નહીં. જે આવી બાહ્ય પરીક્ષામાં કઈ સાધુ પાર ઊતરતા હોય તે તેમની અત્યંતર–પરીક્ષા કરવા માટે જોવું કે ભિક્ષાર્થે જતા ગૃહસ્થને નિમિત્ત વગેરે કહે છે? અશુદ્ધ આહારને અસ્વીકાર કરે છે? શેષકાળમાં પાટપાટલા વાપરે છે ? ગમે ત્યાં ધૂકે છે? બીભત્સ વાત કરે છે? અથવા કેડી આદિથી રમે છે?
જે આવી બાહ્ય અને અત્યંતર બંને પરીક્ષાઓમાં શુદ્ધ માલુમ પડતા હોય છે તેવા સાધુઓ સાથે રહેવું. જે સાધુઓ અશુદ્ધ હોય છતાં ગુરુ શુદ્ધ નીકળેતે તે વસતિમાં પણ રહી શકાય.
(૫) વસતીદ્વાર ગામના સંવિજ્ઞ અને સમનોજ્ઞ સાધુ સાથે વસતિ જોવી. જે યોગ્ય વસતિ ન મળે તે પાસસ્થા વગેરે સાથે ન રહેતાં સ્ત્રી રહિત શ્રાવકના કે ભદ્રકપરિણામી માણસના
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
મુનિજીવનની ખાળપાથી
-4
ઘરમાં રહેવું. છેવટે સ્ત્રીસહિત ભદ્રકના ઘરમાં વચ્ચે પડદો કરીને પણ રહેવુ.. તેવું પણુ ઘર ન મળે તેા દર વિનાના બારણાવાળા અને મજબૂત શૂન્યઘરમાં રહેવું. તે પણ ન મળે તે પાસસ્થાના કે છેવટે યથાસ્થ્ય દાના પ્રદેશમાં પશુ ઊતરવું. જો તેઓ એલફેલ વાતા કરતા હોય તેમને અટકાવવા કેાશિશ કરવી અથવા પાતે જ ધ્યાનમાં બેસી જવું કે માટેથી ગેાખવા લાગવું. જો તેમ ન ખની શકે તે પેાતાના કાનમાં આંગળીએ નાંખવી અથવા મેટા નસકેરાં ખેલાવવા સાથે ઊંઘવાના એવા ડાળ કરવા કે જેથી પેલાએ કટાળીને વાત કરતા ખધ થઈ જાય. આ વખતે પેાતાના તમામ ઉપકરણા પેાતાની પાસે જ રાખવા અને સૂઈ જવું.
(૬) સ્થાનસ્થિત દ્વાર (કારણે)
વિહાર કરતા સાધુએને નીચેના કારણેાસર કોઇ સ્થાનમાં સ્થિર થઇ જવુ પડે.
૧ વિહારમાં જ ચામાસુ વહેલુ એસી જાય.
♦
૨ જ્યાં હૈાંચવાનું હોય ત્યાં દુકાળ શરૂ થયે હાય કે નદીમાં પૂર વગેરે આવ્યાં હાય.
૩ જે કામ માટે જે
આચાય વગેરે પાસે જવાનું છે તે ત્યાંથી નીકળી ગયા હૈાય કે કાળધર્મ પામ્યાના બિનસત્તાવાર સમ ચાર મળ્યા હોય તે. જયાં સુધી તેમના સમાચાર ન મળે ત્યાં સુધી વચમાં જ ક્યાંક રોકાઈ રહેવુ પડે.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
૧ ૭૩
૪ પિતે જ બીમાર પડી જાય તે વચલા ગામમાં રેકાઈ જાય. પરંતુ આ વખતે ત્યાંના વૈદ્યને અને મુખીને વાત કરીને રોકાવું જેથી તેઓ સારસંભાળ કરે. જે પિતાની પાસે પ્રતિષ્ઠિત સ્થાપનાચાર્યજી ન હોય તે દાંડાને સ્થાપીને બધી ક્રિયા કરવી.
(૭) સ્થાનસ્થિત (અકારણે) (૧) ગરછમાં થતા સારણું વારણાદિથી કંટાળીને, એકલે થઈને કેઈ સ્થાનમાં રહી જાય, આ બરાબર નથી. ગમે તેટલે ખળભળાટ ચાલતું હોય તે પણ માછલાંઓએ સાગરમાં જ રહેવું જોઈએ. સાગરને છોડી જનાર માછલું તે નાશ જ પામે છે અથવા છીછરા જળમાં જઈને વસનાર માછલું બગલાની ચાંચમાં કે માછીની જાળમાં સપડાઈને મરી જાય છે. ગચ્છના ખળભળાટથી કંટાળીને સાધુ સાધુતા નામના પ્રાણથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
કલ્યાણક ભૂમિએ-તીર્થો-તૂપના દર્શનાદિ માટે કે કઈ જગ્યાએ ચાલતા જમણવારને લાભ લેવા માટે, ગછમાંથી નીકળી જઈને અન્યત્ર નિષ્કારણ રહેવું.
૩ પિતાનું સ્થાન સારું ન હોવાથી બીજા સ્થાનમાં જઈને વસવું.
૪ સારાં વસ્ત્ર–પાત્રાદિ કે ગોચરી જ્યાં મળતાં હોય ત્યાં જવું. જે સાધુ શાસ્ત્રવિધિપૂર્વક હંમેશ સૂત્રાર્થને સ્વાધ્યાય કરતે રહે અને ષડૂજીવનિકાયની રક્ષાથી મહાવ્રતનું પાલન બરાબર કરતે રહે તે તેને ગીતાર્થ ગુરુની આજ્ઞાપૂર્વક સમ્યગ્ગદર્શનની વિશિષ્ટ નિર્મળતા માટે તીર્થદર્શનાદિ કરવા જવાની આજ્ઞા છે. અન્યથા સંયમયાત્રા તે જ સાધુની તીર્થયાત્રા છે.
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
(૧૭૪
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
વિહાર
[૩] વિહાર તે તે જ સાધુઓ કરી શકે કે જેઓ ગીતાર્થ હોય અથવા કોઈ ગીતાર્થની નિશ્રામાં (આજ્ઞામાં) હોય, અગીતાના વિહારમાં સંયમવિરાધના, આત્મવિરાધના, પ્રવચનવિરાધના અને રત્નત્રયીની વિરાધના થાય છે.
ચાર પ્રકારના વિહાર કરનારા સાધુઓ (૧) જયમાન (૨) વિહરમાન (૩) અવધાવમાન (૪) આહિંડક
(૧) જયમાન તેના જ્ઞાનાદિ ત્રણ ભેદથી ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) બીજા આચાર્ય પાસે અપૂર્વ શ્રત મેળવવા માટે જે વિહાર કરે તે જ્ઞાનતત્પરજયમાન કહેવાય. (૨) જિનશાસનની પ્રભાવના કરવા માટે જે વિહાર કરે તે દશનતત્પરજયમાન કહેવાય. (૩) વિહારમાં આગળ વધતા પૃથ્વી આદિની વધુ વિરાધનાની સંભાવના જાણીને તેનાથી બચવા માટે પાછા કરી જાય તે ચારિત્રતપરજ્યમાન કહેવાય. (જયમાન–જયણું પાળતા) (૨) વિહરમાન તેના બે પ્રકાર છે. (૧) ગછગત અને (૨) ગચ્છનિર્ગત (૧) ગચ્છગતઃ આચાર્ય (ગચ્છનાયક), Wવીર (રત્નત્રયીની આરાધનામાં પડતી સાધુઓની તકલીફ દૂર કરીને તેમને રત્નત્રયીમાં સ્થિર કરનાર), વૃષભ (વૈયાવચ્ચી) ભિક્ષુ (ગોચરી લાવનારા), ભુલક (બાળસાધુ). આ બધા ગછગતવિહરમાન કહેવાય.
(૨) ગચ્છનિર્ગત પ્રત્યેકબુદ્ધ (જાતિસ્મરણ કે અન્ય ધ પામીને સાધુ થયેલા. જેઓ બીજાને દીક્ષા આપી
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૭૫
શક્તા નથી). જિનકલ્પી (જિનેશ્વરદેવના કાળમાં પ્રથમ સંઘયણી, લગભગ પિણાદશ પૂર્વના જ્ઞાનવાળા, જિનકલપને સ્વીકારનારા સાધુ), પ્રતિમાધારી (સાધુની બાર પ્રતિમાને વહન કરનારા). આ બધા ગચ્છનિર્ગત વિહરમાન કહેવાય.
[૩] અવધાવમાન તેને બે પ્રકાર છે. ૧. લિંગથી અને વિહારથી (૧) લિંગથી : જેઓ સાધુવેશ રાખવા સાથે ગૃહસ્થ થઈ ગયા છે તેઓ લિંગઅવધાવમાન કહેવાય. (૨) વિહારથી જેઓ પાસસ્થા, કુશીલ વગેરે થઈ ગયા છે તેઓ વિહારઅવધાવાન કહેવાય.
(૪) આહિંડક તેના બે પ્રકાર છે. ૧. ઉપદેશથી. ૨. અનુપદેશથી. (૧) ઉપદેશથી જેઓ શાસ્ત્રાજ્ઞા મુજબ વિહાર કરે છે. જેઓ બાર વર્ષ સૂત્ર અને બાર વર્ષ અર્થ ગ્રહણ કરે છે. અને ત્યારબાદ દેશ-ભાષા–વગેરેનો અનુભવ લેવા માટે બાર વર્ષ પર્યટન કરે છે. તેઓ ઉપદેશ આહિંડક કહેવાય. (૨) અનુપદેશથી જેઓ કારણ વિના સ્તૂપાદિ જેવા માટે વિહાર કરે છે. તેઓ અનુપદેશ આહિંડક કહેવાય. વિહાર કરતા પહેલાં ક્ષેત્ર પસંદગીની વિધિ
માસકલ્પ કે ચોમાસુ પૂરું થયા પછી આચાર્ય જુદા જુદા ક્ષેત્રમાં, ક્ષેત્ર જોવા માટે સાધુઓને મોકલે. જ્યારે તે બધા ક્ષેત્રપ્રત્યુપ્રેક્ષકે આચાર્ય પાસે આવી જાય ત્યારે તેમને સાંભળીને, બધાને મત લઈને, સૂત્રાર્થની હાનિ ન થાય તે રીતે વિહાર શરૂ કરાય. વિહાર માટે જે દિશાઓ અનુ.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
કૂળ હોય તે બધી દિશાઓ માં સાત, પાંચ કે ત્રણ સાધુ એની ટુકડીને વિહાર કરાવાય.
ક્ષેત્રની તપાસ-ક્ષેત્રની પસંદગી કરવામાં નીચેની બાબતે ધ્યાનમાં લેવી.
(૧) ઊતરવા માટે યોગ્ય વસતિ છે કે નહીં? (૨) ભિક્ષા સુલભ છે કે દુર્લભ ?
(૩) પ્લાન-બાળ-આદિને ગ્ય ભિક્ષા મળે છે કે નહીં ?
(૪) ઇંડાં-માંસ આદિથી રહિત વસતિ શુદ્ધ છે કે નહીં? ક્ષેત્રની તપાસ કરવા માટે કોને મોકલવો ?
ક્ષેત્રની તપાસ કરવા માટે, બધાની સલાહ લઈને, વિશિષ્ટ અભિગ્રહવાળા અથવા સમર્થ સાધુઓને મોકલવા. પણ બાળ-વૃદ્ધ-અગીતાર્થ-જોગી-વૃષભ કે તપસ્વીને મેકલવા નહીં. કેમકે
જે બાળને મોકલે તે કેઈ ઉપાડી જાય કે રસ્તામાં તે રમવા લાગી જાય. વળી તેની વિશેષ ભક્તિથી આચાર્યને ગેરસમજ થાય કે તે ક્ષેત્રમાં ખૂબ ભક્ત છે.
જે વૃદ્ધને મોકલે તે અવસ્થાને લીધે વિલંબે તે ક્ષેત્રમાં પહોંચાય. સ્થડિલભૂમિએ બરોબર તપાસી ન શકાય. રસ્તે બરાબર ન દેખાવાથી અકસ્માત થાય તથા વૃદ્ધ સાધુની ભક્તિથી લોકો વધુ ભકિત કરવા જતાં આચાર્યને ગેરસમજ થાય.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૭૭
જે અગીતાર્થને મોકલે છે તે અનેક અવિધિઓ કરે. વસતિની પરીક્ષા કરતાં ન આવડે. ભાષાસમિતિ પણ ન જાળવી શકે.
જે સૂત્રના જોગીને મોકલે તે ઉતાવળે કામ કરવા જતાં ક્ષેત્ર પરીક્ષા બરોબર કરી શકે નહીં, વળી સ્વાધ્યાયને જે તે અથી હેય તે ભિક્ષા માટે વધુ ફરે નહીં કે સિનગ્ધ વગેરે ભિક્ષા વહોરે નહીં.
જે વૃષભને મેકલે અને જે તેનામાં અકડાઈ હેય તે સ્થાપનાકુળે કરે નહીં અથવા તે કુળમાં કોઈને જવા દે નહીં. અથવા પિતાના પરિચિત સ્થાપનાકુળ હોય તે બીજા સાધુને ત્યાંથી આહારાદિ મળે નહીં, તેથી ગલાનાદિ સાધુઓ સદાય.
જે તપસ્વીને મેલે તે તેને વધુ કષ્ટ પડે, તેની વધુ ભક્તિ થતાં આચાર્યને ક્ષેત્ર અંગે ગેરસમજ થાય. વળી તે ત્રણ વખત ભિક્ષા માટે જઈ શકે પણ નહીં તેથી તે ક્ષેત્રના ભિક્ષાપ્રાપ્તિના સમયે નિર્ણય કરી શકાય નહીં.
એટલે જે આ માટે સમર્થ સાધુ હોય તેઓને જ ક્ષેત્રપ્રત્યુપેક્ષણ કરવા માટે મોકલાય. છતાં જે કેઈ અપવાદને કારણે ઉપરના કેઈને પણ મોકલી શકાય. તેમાં જે બાળસાધુને જ મોકલવા પડે તે તેની સાથે ગણાવછેદકને અથવા ગીતાર્થને અથવા સામાચારીના જાણકાર અગીતાર્થને મેકલે. જે જોગીને મેકલ હેય તે તેને મુ. ૫–૧૨
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
ન હોવાને તીન
સાવ છેવટ
જેગમાંથી કાઢીને મેકલ. તે રીતે તપસ્વીને પારણું કરાવીને મેકલ. તે ન હોય તે (વૈયાવચ્ચીને) વૃષભને મેક છેવટે વૃદ્ધ અને તરુણને અથવા બાળ અને તરુણની ટુકડી મોકલવી. આ રસ્તાની પાંચ તપાસ ૧ સ્થડિલ-માત્રાની ભૂમિ જોતા જવું.
૨ પ્રાસુક પાણીની પ્રાપ્તિના સ્થાન જતા જતા જવું. જેથી રસ્તામાં તૃષાત્ત થયેલા બાળસાધુ આદિને પાણી લાવી અપાય.
૩ ભિક્ષા-પ્રાતિનાં સ્થાને જોતા જવું. ૪ મુકામ કરવા માટેનાં સ્થાને જોઈ રાખવા. ૫ ભયવાળાં સ્થાને ધ્યાનમાં લેવા.
વળી તે રસ્તાઓ કાંટા-ચેર-શિકારી–પશુઓ વગેરેવાળા છે કે નહીં ? તે જાણવા રૂપ દ્રવ્યપ્રપેક્ષણ કરવી.
તે રસ્તાઓ ઊંચા-નીચા કે ખાડા-ટેકરાવાળા કે પાણીવાળા છે કે નહીં ? તે જાણવારૂપ ક્ષેત્રપ્રત્યુપેક્ષણ કરવી.
તે રસ્તાઓમાં રાત્રે કે દિવસે ચાલતાં કઈ આપત્તિ છે ખરી? અથવા કયા સમયે તે રસ્તે વિહારને વિશેષ ગ્ય છે ? તે જાણવારૂપ કાળપ્રત્યુપેક્ષણા કરવી.
તે રસ્તાઓ ઉપર પરિવ્રાજક વગેરે વારંવાર પસાર થતા હોવાના કારણે લેકેની દાનરૂચિ જીવંત રહી છે કે નહીં ? તે જાણુવારૂપ ભાવપ્રત્યુપેક્ષણા કરવી.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૭
જે સાધુને જે ક્ષેત્ર તપાસવા જવાને આદેશ થયે હેય તે ક્ષેત્રમાં ન પહોંચે ત્યાં સુધી સૂત્રપેરિસી કે અર્થ પેરિસી કરે નહીં. તે ક્ષેત્રમાં પ્રવેશ કર્યા બાદ વસતિ શોધવી. ત્યાં કાળગ્રહણ લેવું અને બીજા દિવસે સવારે સ્વાધ્યાય કરે અને જ્યારે ભિક્ષાને સમય થાય ત્યારે સંઘાટ્ટક રૂપે નીકળવું. તે વખતે ક્ષેત્રના ત્રણ ભાગ કરવા. એક ભાગમાં સવારે, બીજા ભાગમાં બપોરે અને ત્રીજા ભાગમા સાંજે ગોચરી જવું. બધેથી થેડું થોડું ગ્રહણ કરવું તથા માગીને પણ દૂધ-ઘી લેવાં અને તે દ્વારા લકોની દાનરુચિ તપાસવી.
આ રીતે આસપાસના ગામની પણ તપાસ કરવી. ઉપરાંત કેઈ સાધુ કાળ કરી જાય તે તેના મૃતકને પરઠવવા માટે યોગ્ય મહાસ્થડિલભૂમિ પણ જોઈ રાખવી. [ હાલ તો સંઘ અગ્નિસંસ્કાર કરે છે.]
વસતિની વૃષભ કલ્પના જે સ્થાનમાં ઉતરવાનું હોય તે સ્થાન એટલે વૃષભ કલ્પ અને તે પૂર્વાભિમુખ ડાબા પડખે ઢળીને બેઠો હોય તેવી કલ્પના કરવી. તેના દરેક અંગના સ્થાને ઉપર આસન રાખવાથી નીચે પ્રમાણેના લાભાલાભ પ્રાપ્ત થાય છે.
શીંગડાના સ્થાને-કલહ, પગના સ્થાને પેટના રોગ, શૌચના સ્થાને પણ પેટના રોગ, પૂંછડાના સ્થાને જલદી વિહારની શકયતા, મુખના સ્થાને સારી ગોચરીની પ્રાપ્તિ, બે
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
શીંગડાના મધ્યસ્થાને તથા ખૂધના સ્થાને, પૂજાસત્કારની પ્રાપિત, સ્કંધ કે પીઠના સ્થાને વસતિમાં સંકડામણની શકયતા (ઘણા સાધુએ આવવાથી) અને જે પેટના સ્થાને આસન રાખે તે નિત્ય તૃપ્તિને ભાવ રહે.
શય્યાતર વસતિને જે શતર હોય તેની પાસે દ્રવ્યાદિ ચાર ભાવથી પ્રાગ્ય પદાર્થોની અનુજ્ઞા મેળવી રાખવી.
દ્રવ્યથી ? ઘાસ–ડગલાખ આદિની અનુજ્ઞા. ક્ષેત્રથી : તે ક્ષેત્રમાં સ્વાધ્યાય–પાત્રપ્રક્ષાલન આદિની
અનુજ્ઞા. કાળથી ? રાત્રે કે દિવસે સ્થડિલ-માગું પરઠવવા
વગેરેની અનુજ્ઞા. ભાવથી ગ્લાન આદિ માટે એગ્ય પ્રદેશની અનુજ્ઞા.
શય્યાતર રોકવાનો સમય પૂછે તે કહેવું કે અનુકૂળતા મુજબ રોકાઈશું. કેટલા સાધુ કાશે ? તેમ પૂછે તે કહેવું કે સાગરના ઓછા થતા અને વધતા જતા પાણીની જેમ અવારનવાર ઓછાવત્તા થયા કરીશું. જે તે શય્યાતર પિતાના અમુક જ ક્ષેત્રમાં અને સાધુની અમુક જ સંખ્યામાં રહેવાનું કહે છે તે ક્ષેત્રમાં માસક૯પ વગેરે કરવા નહીં પણ અપવાદે કરી શકાય. જે ક્ષેત્રમાં સાધુ રહ્યા હોય તે ક્ષેત્રે જે ખૂબ પરિમિત હોય તે નવા આવનારા સાધુઓને બધી બાબત સમજાવવી અને બીજી વસતિ શોધી લેવા માટે તેમને વિનંતી કરવી,
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૮૧
ક્ષેત્ર–પરીક્ષા કર્યા પછીની વિધિ
ગુરુની પાસે પાછા આવતી વખતે, બીજા જ રસ્તેથી પાછા આવવું જેથી કદાચ વધુ સારું નવું ક્ષેત્ર પણ જોવા મળે. જલદી પહોંચવા માટે સત્રાર્થ પરિસી કરવી નહીં. આચાર્ય પાસે આવીને ઈરિયાવહી પડિક્કમને લાગેલા અતિચાર આદિનું આલેચન વગેરે કરીને આચાર્યની પાસે પિતે જોયેલા ક્ષેત્રના ગુણે અને અવગુણે રજૂ કરવા.
આચાર્ય તે રાત્રિએ બધા સાધુઓને ભેગા કરીને, બધા ક્ષેત્રોની વાત રજૂ કરે. બધાને અભિપ્રાય લે અને પછી તેની ઉપર વિચાર કરીને પિતાને ગ્ય લાગે તે ક્ષેત્ર તરફ પોતે વિહાર કરે અને અન્ય ટુકડીઓને વિહાર કરાવે. સવારે વિહાર કરતી વખતે શય્યાતરને જણાવે. જો તેમ ન કરે તે કદાચ શય્યાતર અધર્મ પણ પામી જાય અને ફરીથી ભવિષ્યમાં કોઈ સાધુને વસતિ આપે નહીં. એટલું જ નહીં પણ આચાર્યના વિહાર બાદ તેમના વિહાર આદિ અંગે પૂછવા આવેલા ભકતને ગુસ્સાથી કહે કે, આચાર્ય કયાં ગયા છે ? તે હું જાણતા નથી. આમ થવાથી તે ભકતે પણ અધર્મ પામવાની શક્યતા ઊભી થાય.
જે દૂર દેશ તરફ વિહાર કરવાનું હોય તે પાત્રા પડિલેહણ કર્યા વિના વહેલા પણ નીકળી શકાય. અન્યથા સૂત્રાર્થ પિરિસી કરીને વિહાર કરે. વિહારમાં બાળ-વૃદ્ધો વગેરેને તેમની શક્તિ મુજબ ઉપાધિ ઉપાડવા દેવી. તેમની બાકીની ઉપધિ સમર્થ તરુણ સાધુઓએ ઉપાડી લેવી.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
બને ત્યાં સુધી દરેક સાધુઓએ સાથે વિહાર કરે. પણ જે કઈ અતિ ઠંડે સાધુ બધાની સાથે નીકળી ન શકે તે તેને રસ્તાના તથા ગામનું નામ વગેરેના સંકેત આપી રાખવા.
વહેલા નીકળતી વખતે અવાજ કરે નહીં, અન્યથા ઊંઘતા લેકે જાગી જાય અને તેથી અધિકરણ આદિદોષ લાગે.
શકુન જોઈને વિહાર કરે સારી તિથિ, સારું મુહૂર્ત અને સારા શકન જોઈને વિહાર કરે. છેવટે બાર નવકાર ગણીને નીકળવું.
સારાં શકુને નંદી (બળદ), વાજિંત્ર, જલપૂર્ણ ઘટ, શંખ, પડહને. શ, ઝારી, છત્ર, ચામર, વજ, પતાકા, શ્રમણવેશ, અને પુષ્પ વગેરે સારા શકુન કહેવાય છે. અપરાકને
મેલા શરીરવાળો, ફાટેલા-તૂટેલા કપડાંવાળે, શરીરે તેલ ચળે, કુબડ, વામન, કૂતરે, આઠ-નવ મહિના ગર્ભવાળી સ્ત્રી, મોટી ઉંમરની કન્યા, લાકડાને ભારે, બા, સંન્યાસી, લાંબી દાઢી અને મેટી મૂછવાળ, લુહાર, પાંડુ
ગી, બૌદ્ધભિક્ષુ અને દિગંબર (નગ્ન) વગેરે અપશકુને કહેવાય છે. વિહાર સંબંધમાં સંકેત વગેરે છ દ્વારા
(૧) સંકેત (૨) વસતિ ગ્રહણ (૩) વસતિ () સંજ્ઞા (૫) સાધર્મિક અને (૬) સ્થાનસ્થિત
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૮૩
[૧] સંકેત વિહાર કરતા પહેલાં પૂર્વની સાંજે આચાર્યો બધા સાધુઓને ભેગા કરીને, વિહાર કરવાને સમય, વિહારની દિશા, વચલા રેકાણે તથા ભિક્ષા લેવા જવા માટેનું ગામ જાહેર કરવું. જો કેઈ જડ જે સાધુ વિહાર કરવા તૈયાર ન હોય તે તેને પણ ઉપરના બધા સંકેત આપી દેવા.
વિહારમાં સાધુઓની આગળ અને પાછળ તથા મયમાં ક્ષેત્રપ્રત્યુપેક્ષકે ચાલે. તેઓ સ્પંડિલ માગું આદિની જગ્યાઓ બતાડે.
જે રસ્તામાં કઈ ગામ આવી ગયું હોય કે જયાં ભિક્ષા સુલભ હોય તે તે ગામમાં તરુણ સાધુઓને મેકલીને ભિક્ષા મેળવી લેવાય. જેથી પછીનું મુકામ કરવા માટેનું ગામ નાનું હોય તે પણ વાંધો ન આવે. આવા સમયે તે તરુણ સાધુઓની ઉપધિ બીજાઓએ લઈ લેવી. જે કઈ અસહિષ્ણુ સાધુ હોય તે તેને બીજા એક સાધુ સાથે તે ગામમાં ભિક્ષા કરવા માટે મોકલી આપે. :
જે કઈ કારણે જે ગામમાં પહોંચવાનું નક્કી કરેલ છે તે રદ થઈ જાય તે આચાર્ય રસ્તા ઉપર સાધુને મૂકી દે. જેઓ પાછળ આવી રહેલા સાધુઓને ફેરફારની વાત કરતા જાય. છેવટે રસ્તા ઉપર ખેતી વગેરેમાં કામ કરતા ખેડૂતને કહી રાખવું કે જેથી તે પાછળ આવતા સાધુઓને ગામના ફેરફારના સમાચાર આપે. આવા સમયે હવે જે દિશા તરફ વળવાનું હોય તે દિશાવાળા રસ્તા ઉપર ધૂળમાં તીર જેવી નિશાની કરવી કે ચૂનાની લીટી ખેંચવી.
. જેમાં
જાય તે આચાર પહોંચવાનું
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
મુનિજીવનની બાળથી–૫
ગામમાં પ્રવેશ કર્યા પછી ક્ષેત્રપ્રત્યુપેક્ષકએ નકકી કરેલી વસતિ ન મળે તે અન્યત્ર ઊતરવું. ભિક્ષા લઈને પાછળ આવતા તરૂણ સાધુઓને ખબર પડે કે ગ૭ તે વધુ આગળના ગામે મુકામ કરવા માટે જઈ રહ્યો છે, તે એક સાધુને જલદીથી આચાર્ય પાસે મેકલા અને ભિક્ષાની ઝળીવાળે સાધુ રસ્તામાં જ રોકાઈ જાય. જેથી ભિક્ષા ક્ષેત્રતીત ન થાય. એ વખતે આચાર્ય ભૂખ્યા થયેલા સાધુ એને ત્યાં પાછા મોકલે. અને તેઓ ગેચરી વાપરીને આગળ વધે. જે ગામમાં પહોંચી ગયેલા સાધુઓએ ભિક્ષા કરી લીધી હોય તે તેમને કે વડાવાય કે તમે ત્યાં વાપરી દે અને ન છૂટકે બાકીનું પરઠવી દે.
રિ-૩] વસતિગ્રહણ અને વસતિ વસતિ પાસે આવ્યા પછી માત્ર વૃષભ સાધુએ તેમાં પ્રવેશ કરીને કાજે લે. ત્યાર પછી બધા સાધુઓએ પ્રવેશ કરે. જે તે વખતે ભિક્ષાને સમય થઈ ગયું હોય તે નિમેલા સંઘાકેએ ભિક્ષા લેવા માટે બહારથી જ નીકળી જવું અને ત્યાં સુધી ખાસ અપવાદ સિવાય રાત પડી જાય તેવા સમયમાં વસતિમાં પ્રવેશ કરે નહીં. શક્ય હોય ત્યાં સુધી, ગામની બહાર ગોચરી કરવા બેસવું નહીં. કેમકે તેમાં આત્મવિરાધના, સંયમવિરાધના, ગૃહસ્થનું કૌતુક અથવા કોપ, વગેરે થવાની શકયતા છે.
શક્ય હોય તે ભિક્ષા લઈને ગ્ય વસતિ મળતાં તરત વાપરવી. જે બીજા ગામમાં પહોંચીને વાપરવાનું રખાય તે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનજીવનની બાળપોથી-૫
૧૮૫
ઉપધિ અને ભિક્ષાના ભારથી અને ભૂખ લાગવાથી ઈર્યાસમિતિ પળાય નહીં. આથી પગે કાંટા વાગતા આત્મવિરાધના થાય. અને આહારાદિ પડી જતાં કે વેરાઈ જતાં સંયમવિરાધના થાય. મેડી સંધ્યાના સમયે વસતિમાં પ્રવેશ કરવાથી વસતિ નહીં જવાના, કતરા વગેરે કરડવાના, ચોરી થવાના, ચેકીદાર કે બળદ વગેરે દ્વારા માર ખાવાના, ભૂલા પડવાના, વેશ્યા આદિના ઘરમાં પ્રવેશ થઈ જવાના, કાંટા વાગવાના, સર્પ. દંશના, કીડી વગેરેની વિરાધનાના વગેરે અનેક પ્રસંગો ઊભા થાય. જેથી સંમવિરાધના થાય. વળી વસતિ જોયા વિના કાલ ગ્રહણ લેવાથી અથવા કાલગ્રહણ લીધા વિના જ સ્વાધ્યાય કરવાથી સ્ત્રાર્થની હાનિ થાય. ડિલ વગેરે જતા સંયમ વિરાધના થાય અને જે રોકે તે મૃત્યુ થાય અથવા માગું રેકવાથી ચક્ષુનું તેજ ઘટી જાય આ દોષ ન લગાડવા માટે શકય હોય ત્યાં સુધી ભરપૂર પ્રકાશમાં જ વસતિપ્રવેશ કરે. છતાં જે અપવાદે વિકાલે (મેડી સંધ્યાએ) પ્રવેશ કરવું પડે તે પહેરેગીરના પૂછતાં સ્પષ્ટ કહેવું કે, “અમે સાધુએ છીએ. ચેર નથી.” જો વસતિ શૂન્યઘર જેવી હોય તે વૃષભસાધુએ ઉપર-નીચે-બધે દાંડે ઠપકાર, જેથી સર્પ વગેરે ચાલ્યા જાય અથવા બીજુ કેઈ અંદર હોય તે ખ્યાલ આવી જાય.
વસતિમાં આચાર્ય માટે ત્રણ સંથારાભૂમિઓ રાખવી (૧) પવનવાળી (૨) પવન વિનાની અને (૩) સંથારે કરવાની. વસતિ ત્રણ જાતની હોય છે. મેટી, નાની અને
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
મુનિજીવનની બાળપથી–૫
પ્રમાણયુક્ત. મેટી વસતીમાં ઊતરવાથી પોલીસ, બાવા,
સ્ત્રી તથા હલકા માણસો પણ તેમાં ઊતરતાં અનેક પ્રકારની મુશ્કેલીઓ ઊભી થાય છે. નાની વસતિમાં ઊતરવાથી પાત્રા તૂટી જવા, પડી જવું, કલહ થ વગેરે બને છે. માટે બે સાધુ વચ્ચે ત્રણ હાથ જેટલી જગ્યા રહે તેવી પ્રમાણ યુક્ત વસતિમાં ઊતરવું.જે વસતિ મોટી હોય તે સાધુઓએ તેવી રીતે છૂટાછૂટા સંથારા કરવા. જેથી ગૃહસ્થને સૂવા માટે જગ્યા ન રહે. જે વસતિ નાની હોય તે એક સાધુથી બીજા સાધુ વચ્ચે બધું મળીને ત્રણ હાથનું અંતર રાખવું અને દરેકની વચમાં પાત્રા વગેરે મૂકી દેવા. તે એટલા દૂર ન મૂકવા કે ઉંદર વગેરેથી તેની રક્ષા ન થઈ શકે. તેમ એવા નજીક પણ ન મૂકવા કે જેથી ઊંઘમાં હાથ કે પગ વગેરેને ધકકો તેને લાગી જાય.
બે સાધુ વચ્ચે ત્રણ હાથનું અંતર લેવું જોઇએ.
એક હાથ અને ચાર આંગળના સંથારામાં સૂતેલા સાધુએ તેની એક હાથ જેટલી જગા રોકી હોય તેથી તે સંથારાની બાકી રહેલી ચાર આંગળની જગ્યા, તે સંથારા પછી વિસ આગળ જગ્યા ખાલી રાખવી. તે વીસ આંગળ, ત્યારપછી ચાવીસ આગળ (એક હાથ) જગ્યામાં પાતરાદિ મૂકવા. તે વીસ આંગળ. ત્યારપછી વીસ આગળ જગ્યા ખાલી રાખવી. તે વીસ આંગળ, ત્યાર બાદ બીજા સાધુને સંથારે આવે જેમાં ચાર આંગળ જગ્યા ખાલી રહે, તે ખાલી રહેલી ચાર આંગળની જગ્યા.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળથી–૫
૧૮૭
આમ બે સાધુ વચ્ચે ૪+૨૦+૨૪+૨૦+૪= ૭૨ આંગળeત્રણ હાથનું અંતર થયું. (૧ હાથ ૨૪ આંગળ)
જે બે હાથથી પણ ઓછું અંતર રહે તે ચતુર્થત્રતા સંબંધમાં દોષ લાગવાની શક્યતા રહે છે. કયારેક લાત વગેરે લાગતાં કલહ પણ થઈ જાય.
જેને સંથારે ભીંત આગળ આવ્યું હોય તેણે ભીંતથી એક હાથ દૂર સંથારે કરે. વસતિ વધુ મોટી હોય તે ત્રણ હાથ દૂર સંથારો કરે. પગ નીચે પણ જવા આવવાને માર્ગ રાખવો. યતનાપૂર્વક સૌએ જવું-આવવું. જે કઈ વ્યવસ્થિત ખાડો હોય તે તેમાં પાત્રાદિ મૂકી દેવા. થવીર સાધુ દરેક સાધુને સંથારાની જગ્યા નક્કી કરી આપે.
જે વસતિમાં પ્રવેશ કરતાં રાત પડી ગઈ હોય તે કાલગ્રહણ ન લેવું અને તેથી નિર્યુક્તિ-સંગ્રહણી આદિની, ગાથાઓને પહેલી પિરિસી સુધી ધીમા સ્વરે સ્વાધ્યાય કરો. ત્યારબાદ શંકાઓ ટાળીને સંથાર-ઉત્તરપટ્ટ પાથરીને, આખું શરીર પડિલેહીને (નાભિ ઉપરનું મુહપત્તિથી અને નીચેનું એઘાથી) ગુરુની પાસે સંથારાની આજ્ઞા માંગીને હાથનું ઓશીકું કરીને, પગ ઊંચા રાખીને સૂઈ જવું. પડખું વગેરે ફેરવતા એઘાથી પ્રમાર્જના કરવી.
રાત્રે માગું વગેરે માટે ઊઠવું પડે તે દ્રવ્યથી “હું” કણ છું ? દીક્ષિત કે અદીક્ષિત ?” “ક્ષેત્રથી હું કયાં છું?” નીચે કે ઉપર કાળથી રાત છે કે દિવસ?” ભાવથી “મને શંકા છે કે નહીં ? શેની ? એ પ્રમાણે વિચારવું.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
જે એ વખતે આંખમાં ઊંઘ હેય તે નાક બંધ કરીને શ્વાસ રૂંધ અને ઊંઘ ઉડાડવી. પછી સંથારામાંથી ઊઠીને પંજતા પંજતા દ્વાર પાસે આવવું. જો ચાર-ભય હિય તે એક સાધુને ઉઠાડે. જે દ્વાર પાસે ઊભો રહે. જે પશુભય હેય તે બે સાધુને ઉઠાડવા. જેમાં એક બારણે ઊભો રહે અને બીજો રક્ષણ કરે. શંકા ટાળ્યા બાદ ઈરિયાવહી પડિકકમીને યથાશક્ય વધુ સ્વાધ્યાય કરે. છેવટે ત્રણ ગાથા પણ ગણીને સૂઈ જવું.
ઉત્સર્ગ માગે વસ્ત્ર ઓઢયા વિના સૂવું. પણ જે ઠંડી સહન થતી ન હોય તે એક-બે કે ત્રણ કપડાં પણ એઢવાં. છતાં જે ઠંડી દૂર ન થાય તે બહાર જઈને કાર્યોત્સર્ગ કરો. પછી અંદર આવવાથી ગરમી લાગશે. અથવા ત્રણે કપડાં કાઢી નાંખવાં અને પછી ધીમે ધીમે એક એક કપડે એઢતાં જવું. આથી ઘણી ઠંડી સહીને એકાદ બે કપડાંથી મળતી ગરમી પણ પર્યાપ્ત થઈ પડશે. આ માટે ગધેડાનું દૃષ્ટાંત જાણવું. અપવાદે સમાધિ રહે તેમ કરવું.
[૪] સંજ્ઞી
વિહાર કરતાં રસ્તામાં જે ગામે આવે તે ગામે સાધુના વિહારવાળા હોય કે ન હોય, તેમાં શ્રાવકના ઘર હેય કે ન હોય, પણ જે તે ગામ સુસાધુઓનાં વિહારવાળું હાય તે જ તેમાં પ્રવેશ કરે. પછી ત્યાં દહેરાસર હેય તે દર્શન કરવા. જે ત્યાં સાંગિક સાધુ હોય તે તે જ
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપેાયા-પ
આગંતુક માટે ગોચરી લાવે. પણ જો ત્યાંના કેાઈ શ્રાવક આગંતુક સાધુને જ ગોચરી માટે પધારવા અતિ આગ્રહ કરે તે ગામના એક સાધુ સાથે તેણે જવું. જો ઉપાશ્રય નાના હોય તે આગ તુક સાધુએ એ બીજે ઊતરવુ', જો ગામના સાધુ સાંભાગિક ન હોય તે સાધુએએ જાતે ગેાચરી લાવવી. અને તંત્રસ્થ પ્રાચેાગ્ય આપીને શેષ પાતે વાપરવી.
૧૮૯
આગ તુક આચાર્ય ને
[૫] સાધર્મિક
જે ગામમાં ઊતર્યો હાય ત્યાં અન્ય વસતિમાં જો સાધ-મિ`ક સાધુએ હાય તા સાંજના સમયે તેમની પાસે જવું. જેથી તેમને ભિક્ષા આદિના કાય માં વ્યાઘાત ન થાય. સાધુને આવેલા જોઇને તે સ્થાનિક સાધુએ ઊભા થઈ જાય અને ખેંચતાણ કર્યા વિના દાંડા વગેરે લઈ લે.
જો ગામ નાનું હોય અને તેથી બીજા દિવસે ભિક્ષા મળી શકે તેમ ન હાય તથા ખપેરે વિહાર કરવામાં રસ્તામાં ચાર વગેરેને ભય હાય તેા બીજે દિવસે સવારે જ વિહાર કરવું. ઉપાશ્રયમાં પેસતા નિસીદ્ધિ કહેવી. જેથી તેમાં રહેલા સાધુએ સામા આવે. જો તે વખતે તેઓ વાપરતા હોય ત તે કાળિયા વાપરીને અથવા હાથમાં લીધેલેા કળિયા પાત્રામાં પાછા મૂકીને આવેલા સાધુનું સન્માન કરે. પછી આગ તુક સાધુ તેમની સાથે આહાર કરે. જો આગ તુકાએ વાપરી લીધુ હાય તે તેમને તે પ્રમાણે કહે. જો સ્થાનિક સાધુએ
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
મુનિજીવનની બાળપેથી-૫
લાવેલ આહાર પૂરત ન હોય તે તે આગંતુકને આપી દે અને પિતાના માટે બીજો આહાર લેવા જાય.
શકય હોય તે તમામ આગંતુકેની અથવા છેવટે તેમાંના વૃદ્ધ આદિની ત્રણ દિવસ સુધી આહાર-પાણીની ભક્તિ કરવી.
પછી આવેલા સાધુઓ તે જ ગામમાં ગોચરી નીકળે. અને સ્થાનિક સાધુઓમાંથી તરુણ સાધુઓ બીજા ગામમાં ગોચરી જાય.
[૬] સ્થાનસ્થિત જે ગામમાં પ્રવેશ કરવાનો હોય તે દિવસે સવારે પ્રતિક્રમણ આદિ કરીને ક્ષેત્રપ્રત્યુપેક્ષકે બધા સાધુઓને સ્થાપનાકુળ, પ્રત્યનીકકુળ વગેરેની સમજણ આપે. પછી સારા શકુન જોઈને ગામમાં પ્રવેશ કરે.
વસતિમાં પ્રવેશ કરતા પહેલાં કથાલબ્ધિ સમ્પન સાધુને પ્રથમ શય્યાતરની પાસે મોકલે. તેમને વાર્તાલાપ ચાલતું હોય ત્યારે આચાર્ય આવે. સાધુ શય્યાતરને આચાર્યની અને આચાર્યને શય્યાતરની ઓળખ આપે. જે શય્યાતર આચાર્ય સાથે વાત શરૂ ન કરે તે તેની સાથે આચાર્ય વાત શરૂ કરવી. જેથી શય્યાતરને ખોટું ન લાગે.
વસતિમાં આચાર્ય માટે ત્રણ જગ્યા રાખને, સ્થર સાધુએ રત્નાયિકના ક્રમે બીજાઓને જગ્યા વહેંચી આપે. ક્ષેત્રપ્રત્યુપક્ષકે સાધુઓને Úડિલ-માત્રાની ભૂમિ, સ્વાધ્યાયભૂમિ વગેરે બતાડે તથા દર્શન કરવા જતી વખતે સ્થાપના
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
૧૯૧
કુળે, શ્રાવકના ઘરો વગેરે બતાડે. પ્રવેશ દિવસે ઉપવાસ થાય તે તે સુંદર ગણાય.
દહેરાસરે જતી વખતે આચાર્ય સાથે એક કે બે સાધુએ પાત્રાની ઝાળી લઈને જવું. જેથી ગૃહસ્થની ગોચરી આપવાની ભાવનાને ભંગ ન થાય.જે તે ગૃહસ્થને ત્યાં પાછળથી જવાય તે સ્થાપનાદેષ લાગે. આવા વખતે તે ગૃહસ્થને ત્યાં બધા સાધુઓએ સાથે જવું નહીં અન્યથા તે ભય પામે. ક્ષેત્રપ્રત્યુપ્રેક્ષકોને પૂછયા સિવાય સ્થાપનાદિકુળમાં જવામાં આત્મવિરાધના–સંયમવિરાધના વગેરે દોષ લાગે. સ્થાપના કુળમાં જ્યારે જવું પડે ત્યારે ગીતાર્થ સંઘાટ્ટક જ જઈ શકે.
સ્થાપનાકુળ રાખવાનું પ્રયોજન તેથી આચાર્ય–ગલાન–પ્રાદુર્ણક આદિને એગ્ય ભિક્ષા મળી શકે. આ કારણસર જ વારંવાર સાધુઓએ સ્થાપનાકુળમાં જવું ન જોઈએ. જેથી આંબળા વગેરે દ્રવ્યવિશેષ ખલાસ થઈ ન જાય. આવા સ્થાપનાકુળમાં થોડા થોડા દિવસના અંતરે, કારણ વિના પણ જવાનું ચાલુ રાખવું જોઈએ. જેથી સાધુઓ ગામમાં હાજર છે તે તેમને ખ્યાલ રહે અને ભક્તિને રસ જળવાઈ રહે. ગાય તે દોહવાતી રહે તે જ સારી, નહીં તે વસૂકી જાય. - સામાન્ય રીતે સ્થાપનાકુળ મોટા પરિવારવાળા, સાધુઓ પ્રત્યે પૂજયભાવવાળા અને શાસ્ત્રપરિકર્મિત પરિણતિવાળા
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
મુનિજીવનની બાળપોથી-૫
હેવા જોઈએ. જેથી આચાર્યાદિ માટે નિર્દોષ પ્રાગ્ય દ્રવ્ય પ્રાપ્ત થઈ શકે. આગાઢ કારણસર આધાકર્માદિ દ્રવ્યની પણ સૂચના થઈ શકે અને વધુ પ્રમાણમાં લઈ પણ શકાય. આચાર્યની વૈયાવચ્ચ માટે દશ પ્રકારના
અયોગ્ય સાધુઓ (૧) પ્રમાદના કારણે સમયસર ગોચરી ન જ આળસુ સાધુ.
(૨) બહુભજી લેવાથી પિતાને જ આહાર માટે ફરનારે અને તેથી ભિક્ષાને સમય પૂરો કરી નાખનારે. ધસિર સાધુ.
(૩) ઊંઘણશી સાધુ (૪) ચાલતા વાર લગાડતે તપસ્વી સાધુ (૫-૬-૭-૮) શોધ-માન-માયાવી-લોભી સાધુ
(૯) રસ્તામાં નટ વગેરેની રમત જેવા ઊભે રહી જતે કુતુહલી સાધુ
(૧૦) સૂત્ર કે અર્થ પ્રાપ્ત કરવામાં અત્યંત તલીન એ પ્રતિબદ્ધ સાધુ,
ટૂંકમાં જે ગીતાર્થ હય, અને પ્રિયધમી હેય તે જ સાધુ આચાર્યની ભક્તિ માટે એગ્ય છે. આવા સાધુ એક જ ઘરમાંથી જ ઘી વહેરે તે પણ એવા વિવેકથી વહેરે કે જેથી તે ગૃહસ્થના ભાવમાં ઓટ આવવાને બદલે નિત્ય ભરતી ચડે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનની બાળપોથી–૫
૧૯૩
જે ગામમાં ગરછ રહ્યો હોય તે ગામના સ્થાપનાકુળમાં નકકી કરેલા સંઘાટ્ટકે જ જવું. ગામના અન્ય ઘરમાં બાળવૃદ્ધ-તપસ્વી વગેરે જઈ શકે. જેથી ભિક્ષાપ્રાપ્તિ સુલભ થાય અને તરુણ સાધુઓએ આસપાસના ગામમાં ભિક્ષાર્થે જવું. આથી ગામના સ્થાનિક લેકના ભાવની અભિવૃદ્ધિ થાય. ગોચરી જતી વખતે આચાર્યને પૂછીને શા માટે
નીકળવું ? (૧) રસ્તામાં ચાર વગેરે ઉપાડી જાય તે શોધવામાં મુશ્કેલી ન પડે.
(૨) પ્રાઘુર્ણક, ગ્લાન અને આચાર્ય માટે જે લાવવાનું હોય તેની સૂચના મળે.
(૩) કુતરા, ખરાબ સ્ત્રી કે નપુંસક વગેરે પુરુષના લત્તાની માહિતી મળે.
(૪) ભિક્ષાએ જતાં રસ્તામાં ચકકર વગેરે આવી જાય તે તરત તપાસ થઈ શકે. - જે ભિક્ષાએ નીકળતી વખતે આચાર્યને પૂછવાનું ભૂલી જવાય અને રસ્તામાં અધવચ્ચે યાદ આવે તે વસતિએ પાછા આવવું અને કહીને નીકળવું અથવા સ્પંડિલ વગેરે માટે નીકળેલા વસતિ તરફ પાછા ફરતા સાધુને પોતાની દિશા જણાવી દેવી જેથી તે સાધુ આચાર્યને જણાવે.
જે ચોર આદિ તે સાધુને ઉપાડી થેડા થોડા અંતરે કપડાના ફાડેલા કે ફાડીને ટુકડા નાંખતા જવા.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુનિજીવનનો ખાળપેાથી-૫
જો ગેાચરીએ ગયેલા સાધુને પાછા ફરતાં ઘણી વાર લાગે તેા તેના માટે વિશિષ્ટ વસ્તુ શખી મૂકીને બીજા સાધુઓએ શિક્ષા વાપરી લેવી, અને તેમને તેની ચારે દિશામાં તપાસ કરવા નીકળવું, જો કોઇ નિશાનીન મળે તેા ગામના લેાકેાને ભેગા કરીને પૂછવુ' અને સાધુને શેાધી કાઢીને જ જ પડ્યું,
૧૯૪
અન્ય ગામમાં ગોચરી જવાના લાભ
(૧) આધાકર્માદ્રિ ઢાષાથી બચાવ. (ર) વધુ આહારની પ્રાપ્તિ.
(૩) અપમાનના અભાવ.
(૪) ગૃહસ્થા સાથે રાગ થવાની અશકયતા. (૫) વીર્યાચારનુ પાલન.
સઘાટ્ટક ગોચરી કેવી રીતે વહેારે ?
એક સાથે જે એ સાધુઓ ભિક્ષા લેવા નીકળે તે સઘાટ્ટક કહેવાય. તેએ એક પાત્રમાં આહાર લે અને ખીજા પાત્રમાં પાણી લે. વળી એક પાત્રમાં આચાર્યાદિને પ્રાયેાગ્ય આહાર લે. અને બીજા માત્રકમાં જીવસ સૃષ્ટાઢિ લાગતા ડાય તેવા માહાર-પાણી ગ્રહણ કરે.
અહી આઘનિયુક્તિ ગ્રન્થના સાત દ્વારામાંના પ્રથમ પ્રતિલેખના દ્વારમાં આવેલા એકાકીવિહાર વગેરે પેટાવિષય 'ગેનુ. વિવેચન ખીજા અધિકાર રૂપે પૂ' થયું. આમ આઘનિયુક્તિ ગ્રન્થ સંપૂરું થયે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ ને જ નોકરી કરી 7 પૂજનીકે સાધુ-સાધ્વીઓના જીવનઘડતર માટે છે ઍલ્યd, ઉપયોગી પ્રકાશનો લેખંક મુનિશ્રી ચન્દ્રશેખરવિજયજી પ્રાપ્તિ સ્થાનઃ કમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ * જીવતલાલ પ્રતાપશી સંસ્કૃતિ ભવન, 2777, નિશા પાળ, ઝવેરીવાડ, રીલીફ રોડ, અમદાવાદ, ફોન : 335723, 380143 * 1 સાધનાની પગદ ડીડીએ ? 16 અપૂર્વ સ્વાધ્યાય * 2 શરણાગતિ - 17 આગમવાણી * 3 અધ્યાત્મસાર 18 ભવઆલોચના & Y ગુરુમાના 19 જિનશાસન રક્ષા * 5 વિરાટ જાગે છે ત્યારે * 20 જૈનધર્મના મર્મો It 6 મહાપંથનાં અજવાળાં * 21 વિરાગ વેલડી * 7 વેદના 22 પ્રતિક્રમણ સૂત્ર વિવેચના 8 માત્મા : ‘ભાગ-1 9 જૈનદર્શનમાં કર્મવાદ 23 પ્રતિક્રમણ સૂત્ર વિવેચંના * 10 મહામારિ ભાગ-૨ 11 અષ્ટાનિકા પ્રવચનો 24 મુનિજીવનની બાળપોથી 12 ક૯૫સુત્ર પ્રવચનો , ભાગ-૧ 13 સ્વરક્ષાથી સર્વ રક્ષા 2 5 મુનિજીવનની બાળપોથી 14 આતમ જાગે | 26 મુનિજીવનની બાળપોથી * 15 વીર ! મધુરી વાણી તારી ભાગ-૩ મુનિજીવનની બાળપોથી ભાગ 4, 5, 6 * આ નિશાનીવાળા પુસ્તકે હાલ અપ્રાપ્ય છે. છછછછછછછછછછછછછછછછછછછછછછા મૂલ્ય : રૂા. 4-00, ( ભાગ-૨