Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
देवभक्तिमाळाप्रकरण.
देण પગારા શ્રી વિવિજ્યજી મહારાજ,
Bाशा
શ્રી જૈન આત્માનંદ સુભા-ભાવનગર,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશના ગ્રાહકેને સત્તરમાં વર્ષની ભેટ.
देवत्नक्तिमाळा प्रकरण.
(જેમાં પાંચ પ્રકારે પરમાત્માની ભક્તિને સમાવેશ
કરવામાં આવેલ છે.)
(અંતર્ગત શ્રીમાન વિજયકમળ સૂરીશ્વરનું
જીવન વૃતાંત.)
લેખક,
પંન્યાસજી શ્રી દેવવિજયજી મહારાજ,
પ્રકાશક, શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા–ભાવનગર,
વીર સંવત ૨૪૪૬. વિક્રમ સંવત ૧૯૭૬. આત્મ. સંવત ૨૫.
ભાવનગર–આનંદ પ્રી. પ્રેસમાં શા. ગુલાબચંદ લલ્લુભાઈએ છાપ્યું. I
BEE BREER
GREER આત્માન જૈન ગ્રંથમાવી . . . . . '
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના.
૪
DA
આ વિશ્વના સમગ્ર પ્રાણીઓનું પરમ કલ્યાણ કરવાની ઈચ્છા ધરાવનારા અને સુગમ રીતે આત્મોન્નતિના ઉચ્ચ માર્ગને નિષ્પક્ષપાતપણે પ્રરૂપનારા મહોપકારી જેને મહાત્માઓએ ધર્મસાધનાના પવિત્ર પ્રકારે દર્શાવી જનસમાજ ઉપર એવા મહાન ઉપકાર કરેલા છે, કે જેથી ભારતને જનસમાજ અદ્યાપિ પિતાના આત્મકલ્યાણને માટે સારી પ્રવૃત્તિ કરી રહ્યો છે. તે ધર્મસાધનામાં પરમાત્માની ભક્તિની ભાવના એ સર્વોત્તમ સાધન છે. તે ભક્તિના આંતર અને બાહ્ય આચરણરૂપે વિવિધ પ્રકારે રહેલા છે. તેમાં બાહ્ય ભક્તિ એ આંતરભક્તિની ઉત્તેજક બની શકે છે. ઉચ્ચ માનસિકભાવના અને આત્મિક અનુભવ સાથે આત્મગુણોનો વિકાસ કરવામાં તે બાહ્ય ભક્તિ ખરી સહાયક છે. પરમાત્માની ભક્તિની ઉચ્ચ ભાવના હદલાસ પ્રગટાવે છે. જે ધ્યેય રૂપે પ્રભુ ચેતનમય સ્વરૂપે અદશ્ય છતાં પણ તે પ્રતિમારૂપે આપણી દૃષ્ટિ આગળ હોવાથી હૃદયમાં દિવ્ય ભાવ પ્રગટાવે છે. ભકિતનો સંબંધ પરંપરાએ મનની સાથે છે એટલે ભક્તિના એકતાનથી મનની વૃત્તિ સ્થિર થઈ શકે છે, પછી તે વૃત્તિ ભક્તિદ્વારા પ્રભુની પ્રતિમા સાથે એકરસ-પરમાત્મમય બની જાય છે. ભક્તિરૂપ નિર્મળ દર્પણમાં પ્રતિબિંબરૂપે પ્રભુની પ્રતિમા તે ભવ્યાત્મા આરાધકને એવા કલ્યાણમાર્ગે દોરી જાય છે કે તેમાંથી પરિણામે આત્મિક ઉન્નતિનું શિખર સમીપ દેખાય છે. ટુંકામાં મન, વચન અને કાયાના યોગની શુદ્ધિ અને વિરતિ કરવારૂપ યોગમાર્ગસમાધિ અને તત્વનુસંધાનના ચિંતવનથી જે કાર્ય થઈ શકે તેજ કાર્ય શુદ્ધ પ્રભુભક્તિ પરંપરાએ સાધી શકે છે તે ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે ચિંતામણિરૂપ મનુષ્ય જન્મનું કેન્દ્ર સર્વોત્તમ પ્રભુ ભક્તિ છે અને જે મન, વાણી અને કર્મની એક્તા પ્રભુભકિતમાં જોડવામાં આવે તે મનુષ્ય ધાર્મિક જીવનની ઉચ્ચ કોટીમાં સહેજમાં આવી શકે.
આ લઘુ લેખમાં દેવભકિતનું યથાર્થ સ્વરૂપ ચિતરવામાં આવ્યું છે અને તેને આગમના પ્રમાણેથી, શાસ્ત્રીય દષ્ટાંતથી અને શંકા સમાધાન સહિત વાદી પ્રતિવાદીના કથનથી સિદ્ધ કરી બતાવવામાં આવ્યું છે. દેવભક્તિના
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિવિધ ભેદો થઇ શકે છે; પરં તુ આગમકારાએ માનેલા મુખ્ય પાંચ ભેદ્ય આ લેખમાં સારી રીતે ચર્ચવામાં આવ્યા છે કે જે પ્રતિમાજી નહીં માનનારા માટે અવશ્ય ઉપયાગી છે.
પ્રથમા ભક્તિમાં પરમાત્માની પૂજાના સવિસ્તર પ્રભાવ દર્શાવ્યા છે. જ્યાં દેખાવ કે આડંબર ન હોય, ત્રિવિધયાગની તલ્લીનતા થઇ ગઇ. હાય અને ભાવાલ્લાસથી અંત:કરણની મિઆ ઉક્ળતી રહી હૈાય તેવી પરમાત્માની પૂજા-ભક્તિપૂજકને તેના જીવનમાં કેવા અપૂર્વ પુણ્યના રાશિ એકઠા કરાવે છે, તે પ્રથમા ભક્તિના સ્વરૂપ ઉપરથી સારી રીતે સમજી શકાય છે. ખીજી ભક્તિ પરમાત્માની આજ્ઞા પાળવાની છે. ભવિષ્યના જૈનસમાજેના કલ્યાણને માટે વિશ્વોદ્ધારક પ્રભુએ જે જે આજ્ઞાએ ઉપદેશદ્વારા પ્રરૂપી છે, તે આનાઓને સમાજે માન્ય કરવી અને તેઓને પોતાના આચારમાં મુવી-એ પરમાત્માની પૂજા ગણાય છે. તે પ્રભુની આજ્ઞાઓને આધારે સમાજની સ્થિતિ ચેાજાએલી છે અને તે નિયમા અદ્યાપિ ભારતમાં સમાજના સંપૂર્ણ સ્થિતિસ્થાપક થઇ રહ્યા છે. હવે જો સમાજ તે આજ્ઞાઓની વિરૂદ્ધ વર્તન કરે તેા તે પરમાત્માની આજ્ઞાના ભંગ કરેલા ગણાય, તેથી ધર્મને અને સમાજને મોટી હાનિ થઈ પડે, માટે પ્રભુની દ્વિતીય પૂજા કરવી આવશ્યક છે. આ પૂજાને અંગે વિદ્વાન લેખકે યતિધર્મ અને ગૃહથધર્મના કર્ત્તવ્યનું સક્ષિપ્ત વિવેચન કરી તેની ઉપયોગિતા સારી રીતે સિદ્ધ કરેલી છે. ત્રીજી ભક્તિ દેવદ્રવ્યના રક્ષણુની છે. ધાર્મિક ક્રિયારૂપ પરમાત્માનો ભક્તિના વિકાસના આધાર દેવદ્રવ્યની આબાદી ઉપર રહેલા છે. અને તેનાથી દેવભકિતના સર્વ અંગાને સારી પુષ્ટિ મળી શકે છે. માનવદ્રવ્ય ફક્ત ઐહિક સુખને આપારૂ છે અને તેમાંથી ઉપજાવેલું દ્રવ્ય પારલૌકિક સુખને આપનારૂં છે. તેથી દેવદ્રવ્યની ઉપચાગિતા અને તેનું સંરક્ષણ માનવદ્રવ્યથી વિશેષ છે, એ વાત લેખકે સારા પ્રમાણાથી તે સ્થળે સાબીત કરી આપી છે. ચેાથી ભક્તિ પરત્માના પ્રભાવને દર્શાવનારા મહાત્સવા કરવાની છે. મનુષ્યના ભવ્ય હૃદયને ઉચ્ચ ભાવના તરફ આકર્ષવાને માટે મહાત્સવા ઉજવવાની પૂર્ણ આવશ્યકતા છે. આકર્ષક અને પવિત્ર એવા દશ્યથી હૃદયમાં ઉંડી અસર થાય છે અને સામાન્ય બુદ્ધિવાળા પ્રેક્ષકાને તે અતિ ઉત્સાહી બનાવી શકે છે. અદ્યાપિ ભારતવર્ષ ઉપર જે કાંઇ ધાર્મિક જાગ્રુતિ રહી શકે છે, તે પરમાત્માના ઉજવાતા મહેાસવાને આભારી છે. ભારતમાં જે જે ધાક સખાવતા થઇ છે, અને થાય છે, તે સ શુભ પ્રેરણાઓના પ્રેરકા તે મહાત્સવાના ઉત્તમ દસ્યા જ છે. આ માન્યતા આ લેખના વિદ્વાન લેખકે પરમાત્માની ચોથી ભાંતમાં અનેક સુસ ંગત પ્રમાણેાથી પૂરવાર કરી બતાવી છે.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાંચમી ભક્તિ તીર્થયાત્રા રૂપ છે. આર્યધર્મની દરેક ભાવના દેશ અને કાળને ઉદ્દેશીને વિકાસ પામે છે. તીર્થને પ્રદેશ અને પર્વને કાળ હૃદય ઉપર જે ભાવના જાગ્રત કરે છે, તે ભાવના બીજે પ્રદેશે કે બીજે કાળે થતી નથી, ભગવાન તીર્થકર અને મહાત્માઓ જે પ્રદેશમાં વિચર્યા હોય અને જે પ્રદેશ તેઓના મોક્ષારહણના સ્થળરૂ થયો હોય તે પ્રદેશ તીર્થરૂપ ગણાય છે. તીર્થોના દ્રવ્ય તથા ભાવ ભેદ-દ્રવ્ય તીર્થ શું કામ કરી શકે છે અને તેનાથી ભાવતીર્થ કેટલું ઉપયોગી છે, ભાવતી તથા દ્રવ્યતીર્થ કેને કહે છે ? ભાવતીર્થની યાત્રા કેવી રીતે કરવી કે જેથી આ સર્વ લાભ મળે. તેમજ વર્તમાન કાળની થતી યાત્રાઓ કેટલે દરજે વિધી માર્ગની બહાર છે. તેમાં કેવો સુધારો કરવો વિગેરે ખાસ આ પાંચમી ભક્તિમાં વિસ્તાર પૂર્વક સમજાવવામાં આવેલ છે.
તેવા પવિત્ર પ્રદેશ તરફ ભક્તિરાખવી એ પરમાત્માની જ ભક્તિ ગણાય છે. તે ભક્તિના વિવેચનમાં લેખકે પિતાની પ્રતિભાને સારે પ્રકાશ પાડ્યો છે.
આ પ્રમાણે પંચવિધા ભક્તિની પ્રરૂપણા કરનાર આ લેખ શ્રદ્ધાળુ ધાર્મિક સમાજને પરમાત્માની ભક્તિને પૂર્ણ રીતે પોષક થઈ પડશે; એવી અમારી દૃઢ માન્યતા છે. આવા લેખો સમાજને માટે ઘણું આવશ્યક છે. દેવભકિતના ખરા સ્વરૂપને સમજવાથી તે તરફ લોકચિ શ્રદ્ધાપૂર્વક પ્રવર્તે એ કાંઈ જેવો તે ઉપકાર નથી. જેન-આગમ ઉચ્ચ સ્વરે પ્રબોધે છે કે, મનુષ્ય જીવનની સાર્થકતા ધર્મસાધન છે અને તે ધર્મસાધનને મૂળ પાયે પરમાત્માથી ભકિત છે પરંતુ તે ભકિત નિષ્કામ અને નિરપેક્ષ હોવી જોઈએ. જે ભવ્યાત્માના હૃદયમાં એ પંચવિધ ભકિતને દિવ્ય ભંડાર ભરેલ છે, તેનાથી અંતરશત્રુરૂપ કષાયો દૂર રહે છે અને તેના આત્મા રૂપ અમૂલ્ય હીરાના કમળ દૂર થવાથી સંતોષ, સમતા, શાંતિ અને આનંદરૂપ આત્મતિના ઉજવળ કિરણો પ્રગટ થઈ આવે છે.
વિશેષમાં કહેવાનું કે સાંપ્રતકાળે, અજ્ઞાનપણાથી થયેલ શંકાદિ દોષોને લઈને જે શ્રદ્ધાની મંદતા થયેલ હોય તેને દૂર કરવામાં આ લેખ મહાન સાધનરૂપ થઈ પડશે. આ ગ્રંથના વિદ્વાન લેખક શ્રીમાન મૂળચંદ્રજી મહારાજના શિષ્ય શાંતમૂર્તિ આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયકમળ સૂરીશ્વર મહારાજના શિષ્ય પંન્યાસશ્રી દેવવિજયજી મહારાજ છે કે જેણે ઘણોજ પરિશ્રમ લઈ આ ગ્રંથની યોજના કરી છે. આ લેખના વિદ્વાન લેખકે કરેલે શ્રમ સમાજને અતિ ઉપકારક થયો છે, તેથી અમે આશા રાખીએ છીએ કે દરેક જેન વાચકવર્ગ આ લેખને આઘંત વાંચી તે પ્રમાણે વર્તવા સપ્રેમ પ્રયત્ન કરશે તે લેખકને શ્રમ કૃતાર્થ થશે,
અત્રે એક બીજી હકીક્ત પણ જણાવવા જેવી છે કે આ દેવભક્તિમાળા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ સાથે પંન્યાસજી શ્રી કેશરવિજયજી મહારાજના સુશિષ્ય પંન્યાસજી શ્રી લાભવિજયજી મહારાજે પોતાના વડીલે ગુરૂરાજ શ્રીમાન આચાર્યશ્રી શ્રીમાન મૂળચંદ્રજી ગણિ તથા શ્રીમદ્ વિજયકમલસૂરીજી મહારાજાઓના જીવનચરિત્રો પણ આ ગ્રંથમાં દાખલ કરાવી સંપૂર્ણ ગુરૂભકિત દર્શાવી છે તેટલું જ નહીં, પરંતુ આ ગ્રંથની આંતરસુંદરતામાં પણ વૃદ્ધિ કરી છે તેથી ખરેખર તેઓશ્રીને ધન્યવાદ ઘટે છે.
બીકાનેરના રહીશ પણ હાલમાં ચંદ્રપુરમાં રહેતા શેઠ શ્રાવકવાર્ય ગુલેસિહકરણજી ચેનકરણજીના ધર્મપત્ની શ્રાવિકા રત્ન બેન સદાકુંવર બેનના સ્મરણ નિમિત્તે આ દેવભક્તિમાળા’નામનું પુસ્તક પ્રકટ કરવામાં આર્થિક સહાય મળી છે. તે સાકુંવર બહેને વ્યવહારિક તથા ધાર્મિક કેળવણી ઉત્તમ પ્રકારની લીધી હતી. જેથી શહેરમાં તે એક ધર્માત્મા તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામ્યા હતા. દુઃખી મનુષ્ય તેમજ ચાકરવર્ગ વગેરેની ખબર લીધા પછી જ તેઓ અન્નાદિ લેતા હતા. આવા એક પરોપકારી સ્ત્રીરત્ન થોડા દિવસની માંદગી ભોગવી ગયા વર્ષમાં પરલકવાસી થયા. તે ઉદાર હૃદય સ્ત્રીરત્નના સ્મરણાર્થે શેઠ સિંદ્ધકરણ ભાઈએ શ્રીમાન પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીકેસરવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી દશ હજાર રૂપિયા શુભ ખાતામાં કાઢ્યા હતા. તેમાંથી આપવામાં આવેલી રકમ વડે આ પુસ્તકની એક હજાર કેપી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવેલ છે. આથી આ સભા મહારાજશ્રી કેસરવિજયજી, તથા શેઠજી સીદ્ધકરણછ ચેનકરણજીનો આભાર માને છે. તેમજ ગામ દરાપરા જીલ્લા વડોદરાના રહીશ શેઠ ભોગીલાલ છોટાલાલ તથા ગામ ગંભીરા (ગુજરાત) ના રહીશશ્રાવિકા બહેન મણી બહેને તેમજ અમદાવાદમાં પંન્યાસજી શ્રીમદ્ લાભવિજયજી મહારાજના ઉપદેશથી પારેખ લલુભાઈ મનોરદાસવાળાએ ઉપધાનવહન કરાવ્યા તેમાંથી ઉપજેલ જ્ઞાનખાતાની રકમમાંથી આ ગ્રંથ પ્રસિદ્ધ કરવા આર્થિક સહાય આપવામાં આવી છે, તે માટે તેઓને ધન્યવાદ ઘટે છે તેમજ તે સાથે પોતાના દાદા ગુરૂ પ્રાતઃસ્મરણીય શ્રીમાન મૂળચંદજી મહારાજ તથા શ્રીમદ્ વિજયકમળ સૂરીશ્વર મહારાજનું આ ગ્રંથ સાથે જીવનચરિત્ર પ્રસિદ્ધ કરી ગુરૂભકિત દર્શાવવા ઉક્ત ગૃહસ્થોને ઉપદેશ આપી જે આર્થિક સહાય શ્રીમાન પંન્યાસજી મહારાજ શ્રીલાભવિજયજીએ અપાવી છે તે માટે તેમનો ઉપકાર માનવામાં આવે છે. " " આ ગ્રંથની શુદ્ધતા કરવામાં પુરતી સાવધાની રાખેલ છે છતાં કંઈક સ્થળે દૃષ્ટિ કે સદેષથી ખુલના થઈ હોય તો મિથ્યા દુષ્કત છે. યજક.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથાનુક્રમણિકા,
નં. વિષય. ૧ પૂજાનું ફલ .
• • • ૨ ત્રીકાલ પૂજાના સાધને... • • • ૩ પૂજાના દે... • જ પૂજા કરતી વખતે કરવાલાયક ભાવનાઓ ૫ પૂજાથી થતી વિતરાગ દશા ... ૬ ઈચછાથીજ કર્મબંધ થાય છે ... '૭ વિતરાગ છતાં પ્રભુ, ભક્તિનું ફલ આપે છે ૮ પૂજામાં થતી હિંસા તે હિંસાજ નથી તે ઉપર * કુવાનું દષ્ટાંત. . - - - - - ૧૦ હિંસાનું સ્વરૂપ. . - - ૧૧ જયણુએ કામ કરતાં હિંસા થાય છતાં પાપ લાગે નહીં ૧૨ ભાવ હિંસા એજ વાસ્તવિક હિંસા છે. .. ... ૧૩ ભાવ હિંસા ઉપર તંદુલીયા મચ્છનું દષ્ટાંત... . ૧૪ , , કાલિક સૂર્ય કસાઈ તથા પ્રસન્નચંદ્રનું દ્રષ્ટાંત. ૧૫ આજ્ઞા એ ધર્મ કે દયા એ ધમ? • • ૧૬ ચૈત્ય શબ્દાર્થ સિદ્ધિ...
• • ૧૭ પંચાંગી સિદ્ધિ. • • • ૧૮ શાસ્વતી અશાસ્વતી જીન પ્રતિમા સિદ્ધિ ૧૯ જીનમંદિર બાંધવાનો અધિકાર. • • ૨૦ જીનમંદિર બાંધવાનું ફલ. . . ૨૧ દ્રવ્યસ્તવ તથા ભાવસ્તવનું ફલ.. ... ૨૨ સાધુ સાધ્વી શ્રાવક શ્રાવકા તથા પિષધવાલા પ્રભુદર્શન
ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત લાગે તથા દર્શનથી થતા ફાયદા. ર૩ આનંદકામદેવાદિ શ્રાવકને પૂજા કરવાનો અધિકાર ૨૪ બત્રીસ સૂત્રોનહી પણ અનેક સૂત્રો માનવાને અધિકાર, ૨૫ ઈતિહાસિક દ્રષ્ટિથી પ્રતિમાસિદ્ધિ. . .
४६
४७
४७
૫૦
૫૩
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬ નામ નિક્ષેપો કરતા દ્રવ્ય નિક્ષેપો ઘણાજ ઉપયોગી નામ નિક્ષેપોની માત્ર મન પવિત્ર કરે છે પણ થાપના તે મનવચન અને કાયાં પવિત્ર કરે છે. ૨૭ સાધુઓને દ્રવ્યપૂજાની આજ્ઞા નથી પણ ભાવપૂજાની આજ્ઞા છે.. ૨૮ કાળધર્મ પામેલ સાધુની પાદુકાની પૂજા કરતા
....
પ્રભુની પૂજા કરવી સારી.
૨૯ નમસ્કાર મંત્રનું મહાત્મ્ય, ૩૦ પ્રભુ આજ્ઞા વગર તમામ ક્રિયા નકામી.
૩૧ સાધુ તથા ગ્રહસ્થધ
૩૨ નદી ઉતરવાની વિધિ.
....
....
૩૩ નદીમાં ડુમતી સાધ્વીને અડીને કાઢનાર આરાધક છે..... ૩૪ લાભ જોઇને પ્રવૃતિ કરવી તે ઉપર વણીકનું દ્રષ્ટાંત..... ૩૫ દેવદ્રવ્ય અધિકાર.
}
....
....
1000
...
હું
....
....
....
1000
....
1004
૩૬ રક્ષણ કરવાથી થતા ફાયદા. ૩૭ વિનાશ કરવાથી થતા ગેરફાયદા દૃષ્ટાંત સાથે. ૩૮ અઠ્ઠાઇ મહાત્સવ શાસ્વત તથા અશાસ્વત
....
મહાત્સવનુ ફૂલ.
૩૯ મહાત્સવનું લ. ૪૦ તીનું સ્વરૂપ. ૪૧ તીના ભેદો.
૪૨ દ્રવ્યતીર્થ તથા ભાવ તીનું સ્વરૂપ. ૪૩ તીર્થ યાત્રાના હેતુ ૪૪ તીર્થં યાત્રા વિધિ તથા તીર્થયાત્રાથી કર્મ કેવી
1100
રીતે ખપે ? ૪૧ જન્મ સફલ તેનાજ થાય છે ૪૬ પાંચ સકાર દુર્લભ છે.. ૪૭ તીર્થં સેવનું લ. ૪૮ તીર્થયાત્રાનું ફૂલ.
.....
....
....
....
....
....
1008
....
----
9000
....
....
8800
....
....
....
....
....
....
....
$600
...
....
...
....
....
....
....
....
4000
....
....
....
0000
....
....
....
9600
....
....
૫૮
૬૧
ૐ ૐ ૐ ૐ
૬૭
૬૮
પ
૮૧
૧૦૫
૧૧૦
૧૧૨
૧૧૪
૧૧૫
૧૧૭
૧૧૯
૧૨૪
૧૨૫
૧૨૬
- ૧૨૮
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
સમર્પણું.
અનેક સદ્ગુણ સપન્ન પરમ શાંત ગુરૂવ સ્વર્ગસ્થ શ્રીમદ્ વિજયકમળ સુરીશ્વરજી મહારાજજી.
આપશ્રીના સરલ હૃદય, શાંત સ્વભાવ, ઉચ્ચ અને પવિત્ર જીવનથી આપશ્રીનુ જીવન અનુકરણીય હતું. જ્ઞાન ગુણ ગ્રહણ કરવાની તેમજ તેના ખીજાને લાભ આપવાની આપશ્રીમાં ઉત્કટ ઇચ્છા હતી. તેમજ મારા પર અત્યંત કૃપા હતી, અને એ
કૃપાના બળેજ ન્યાય, સિદ્ધાંત વિગેરે કઠિન ગ્રન્થામાં પ્રવેશ કરવા હું સમથ થઈ શક્યા. તે આપશ્રીના અનેક સદ્ગુણા તથા અપૂર્વ કૃપાના સ્મારક તરીકે
આ
“ દેવભક્તિમાળા ” નામનું પુસ્તક આપશ્રીના સદ્ગત આત્માને અર્પણ કરી મારા આત્માને કૃતાર્થ
માનું છું.
લઘુ શિષ્ય, વિથજી.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ अहं नमः
श्रीमद् बुद्धिविजयजी गुरुभ्यो नमः શ્રીમાન્ મુક્તિવિજયજી ગણુ (શ્રી મૂળચંદ્રજી મહારાજ) નું
જ જીવનચરિત્ર. ૯
श्री वर्द्धमानं चरमं जिनेन्द्र सरस्वतीं च प्रणिपत्य भक्त्या । गणेशमुक्ति विजयाभिधस्य
प्रचक्ष्यते स्वल्पमिदं चरित्रम् ॥ જૈન કેમમાં જેઓશ્રી એક પ્રતાપી પુરૂષ થઈ ગયા છે, જેમની કીર્તિ ચારે બાજુએ પ્રસરી રહેલી છે, જેમણે અમદાવાદમાં લાબે સમય રહી આખા શહેર ઉપર માટે ઉપકાર કરી જેનેને સ્વધર્મમાં દૃઢ કરેલ છે, તે શ્રીમાન મુક્તિવિજયજી ગણુ મહારાજ ક્યા કુળમાં અને ક્યા સ્થળમાં થયેલ છે, તેની જીજ્ઞાસા વાચકવર્ગને થાય એ સ્વાભાવિક છે. વાચકવર્ગની વધતી જતી જીજ્ઞાસા તૃપ્ત કરવા તથા સ્વપરના ઉપકાર ખાતર શ્રીમાન્ મુક્તિવિજય ગણુ (અપર નામ મૂલચંદજી) મહારાજશ્રીનું ચરિત્ર સંક્ષેપથી અત્રે કહેતાં પૂર્વે શ્રી મહાવીરપ્રભુને તથા સરસ્વતી દેવીને નમસ્કાર કરું છું.
શ્રીમાન મુક્તિવિજયજી ગણુ મહારાજશ્રીને જન્મ પંજાબ દેશમાં શીયાલકોટ નગરમાં ઓશવાળ જ્ઞાતિમાં સંવત ૧૮૮૬ ની સાલમાં થયેલ હતું. તેમના પિતાનું નામ સુખાશા હતું અને તેમની માતુશ્રીનું નામ બરબાઈ હતું. પૂર્ણિમાના ચંદ્ર જેવી તેમની ઉજજવળ કાંતિને જોઈને બારમે દિવસે તેમની માતાએ મૂળચંદનામ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાડયું. “પુત્રના લક્ષણ પારણામાંથી જણાય” તે ન્યાય પ્રમાણે બાલ્યાવસ્થામાં જ તેઓ રમત-ગમતમાં પોતાના સમેવડીયા મિત્રમાં અધિકપણું પ્રાપ્ત કરતા હતા, એવું તેમનામાં વિર્ય હતું. માતપિતાદિ કુટુંબ ઢંઢકમતાનુયાયી હતા. ભાઈ મુળચંદે ચૌદ વર્ષની વય થતાં સુધીમાં સારી રીતે વ્યવહારિક કેળવણું સંપાદન કરી, અને તેજ ગામમાં લાંબા સમયથી નિવાસ કરનારા એક ઢંઢીયાના સાધુ પાસેથી ધર્મ સંબંધી કેટલુંક જ્ઞાન તેમણે પ્રાપ્ત કર્યું. પંજાબ તથા મારવાડમાં ઢંઢીયાના સાધુઓ વિશેષ પ્રમાણમાં મળી આવે છે. સંવેગી સાધુઓને પરિચય તે ભાગમાં ઘણે એ હેવાથી આ લેકે પિતાના વિચારે સારા પ્રમાણમાં ત્યાં ફેલાવી શક્યા હતા. ભાઈ મુળચંદ પણ તે જ વિચારમાં ઉછરેલા હોવાથી, અને તે ગુરૂઓના ઉપદેશદ્વારા વૈરાગ્યભાવ જાગ્રત થયેલે હેવાથી સંવત ૧૯૦૨ ની સાલમાં માતપિતાની સંમતિ મેળવી ૧૬ વર્ષની વયે બુટેરાયજી મહારાજ પાસે ઢુંઢીયા મતની દીક્ષા અંગીકાર કરી.
શ્રીમાન બુરાયજી મહારાજ પંજાબના રહીશ, અને ઘણું પ્રભાવિક પુરૂષ હતા. તેમના જન્મ પૂર્વે તેમની માતાને એક ફકીરે કહ્યું હતું કે તમારે એક પુત્ર થશે, અને તે નાની વયમાં જ ફકીર થઈ જશે અને તે એક મહાત્મા બનશે. તે પછી તે માતાએ એક પુત્રને જન્મ આપે. તેમણે નાની વયમાં જ ઢુંઢીયા મતની દીક્ષા લીધી અને તેમનું નામ બુટેરાયજી રાખવામાં આવ્યું. શાસ્ત્રોનું શ્રવણ, પઠન તથા મનન કરતાં તેઓશ્રીને જણાયું કે આ પવિત્ર ગ્રન્થમાં મુહપત્તિ બાંધવાનું કથન નથી, અને પ્રતિમાજી માનવાના પાઠો છે, માટે આ માન્યતા કસ્તાં શુદ્ધ મત જુદા પ્રકારને હવે જોઈએ. તેમના ગુરૂને આ શંકા પૂછી, પણ તેઓ તેનું નિરાકરણ કરી શક્યા નહિ. આ સમયે હુંઢીયા મતનું પ્રાબલ્ય વિશેષ હતું, અને સંવેગી મતના ઉપદેશકને તે વિભાગમાં મોટે ભાગે અભાવ હોવાથી તેઓ કેટલેક વખત તેજ મતમાં રહ્યા, પણ તે દરમ્યાન તેમણે પિતાના મતની પુષ્ટિ કરી. આ સમયમાં ભાઈ મૂળચંદે
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
2
તેમની પાસે દીક્ષા ગ્રહણ કરી. શ્રીમાન ખુટેરાયજીએ મૂળચંદજી મહારાજને થાડા સમયમાં જણાવી દીધુ` કે મને આ મતમાં અમુક અમુક શંકાઓ થઇ છે, આજ દીન સુધી તેને નીકાલ કાઇએ કર્યો નથી. શાસ્ત્રમાં આ કરતાં જૂદીજ પ્રરૂપણા છે, અને આ મત ભૂલ ભરેલા છે. મૂળચંદજી મહારાજ પણ બુદ્ધિમાં ઘણા તીક્ષ્ણ અને માહાશ હતા, તેથી તેમણે સત્યાસત્યના નિર્ણય કરવા માંડ્યો. તે મતમાં મોટા ગણાતા સાધુઓને મુહપત્તિ માંધવાનું અને પ્રતિમા નહિ પૂજવાનુ કારણ પૂછ્યું. વળી તેમણે જણાવ્યું કે મુહપત્તિ ખાંધવાથી સ’મુર્ચ્છિમ જીવની ઉત્પત્તિ થાય છે, પ્રમાણુ કરતાં તે માટી રાખવી પડે છે, તેમાં ઢાશ નાખવા પડે છે અને અન્ય ધમીઆમાં અપહાસ્યને પાત્ર થવાય છે. આ વગેરે અનેક દાષા છે. વળી વિપાકસૂત્રમાં મૃગાપુત્રના અધિકારમાં ગાતમસ્વામીને મુહપત્તિ ખાંધવાનું કહેવામાં આવે છે. જો મુહપત્તિ ખાંધવાની પ્રથા પ્રચલિત હાત તા મુહુપત્તિ બધા એમ કહેવાનુ પ્રયાજન ન રહેત. વળી પ્રતિક્રમણમાં બગાસુ, છીંક કે ઓડકાર આવે ત્યારે સાધુએ મુખ આગળ મુહંપત્તિ રાખવી એવા આદેશ છે. જો મુહપત્તિ ખાંધેલી જ હાત તા આમ કહેવાનું કાઇ પણ કારણ હાત નહિ.
વળી પ્રતિમાજીની ખાખતમાં જ્ઞાતાસૂત્ર, ભગવતીજી, જીવાભિગમ, ઉપાસગદશાંગ વગેરે અનેક સૂત્રામાં પાઠ છે, તેાપછી શા માટે પ્રતિમાઓ ન માનવી ? આવી તેમની શકાનું કાઇ સમાધાન કરી શક્યું નહિ. ઉત્તર મળે પણ ક્યાંથી? ખાટુ કયાં સુધી નભે ? આડા અવળા ઉત્તરી આપી સમજાવવા પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા, પણ તેથી તે તેમની શંકામાં ઉમેરો થવા લાગ્યા. વિશેષ સુત્રા જોતાં પોતાની માન્યતાને વિશેષ પુષ્ટિ મળી; આથી તે મતમાં હવે વધારે વાર રહેવુ તેમને ચેાગ્ય લાગ્યું નહિ. આથી સ ંવત ૧૯૦૩માં ગુરૂ શિષ્ય મન્નેએ શુદ્ધ સ ંવેગ મત અંગીકાર કર્યો, અને લેાકાનાં ભલાને ખાતર યાર ઉપદેશ દેવાના પ્રારભ કર્યો. આ પ્રમાણે આઠ વર્ષ રહી, શુદ્ધ, ઉપદેશ આપી અનેક જીવાને શુદ્ધ મતની શ્રદ્ધા કરાવી. આ અરસામાં
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઢંઢીઆઓ તરફથી અનેક જાતના ઉપદ્ર થયા હતા. તે ઉપદ્ર સહન કરવામાં તથા પિતાના મતની સત્યતા સાબીત કરવામાં ગુરૂમહારાજ બુટેરાયજીની સાથે મૂળચંદજી મહારાજ પણ પૂર્ણ મદદ કરતા હતા. તેઓ સં. ૧૯૧૧ માં ત્યાંથી વિહાર કરી ગુજરાતમાં પધાર્યા. પ્રથમ તેમણે સિદ્ધગિરિની યાત્રા કરી ઢુંઢીયા મતમાં રહી કરેલ ઉસૂત્ર પ્રરૂપણાના પાપને ધોઈ નાંખ્યું અને પ્રથમ માસુ ભાવનગરમાં કર્યું. સંવત ૧૯૧૨ માં શ્રી બુટેરાયજી મહારાજ અમદાવાદમાં પધાર્યા, અને નગરશેઠ હેમાભાઈની બહેન શ્રીમતી ઉજમ
હેનના નાના સરખા મકાનમાં ઉતર્યા. અહીં શ્રીમાન મણિવિજયજી દાદાને સમાગમ થયે. તેઓ મહા શાંત અને પ્રતાપી પુરૂષ હતા. તેઓશ્રી પાસે બુટેરાયજી મહારાજે ફરી દીક્ષા ગ્રહણ કરી. તેમની સાથે મૂળચંદજી મહારાજે પણ ફરીથી દીક્ષા લીધી, અને બુટેરાયજીના નામને વાસક્ષેપ લીધે. બુટેરાયજીનું નામ બુદ્ધિવિજયજી તથા મુળચંદજીનું નામ મુક્તિવિજયજી રાખવામાં આવ્યું હતું. મહારાજ શ્રી મુક્તિવિજયજી કેટલેક સમય ગુરૂ સાથે રહ્યા, પછી ગામડાઓમાં ફરી અનેક જીને પ્રતિબંધ કરી, મારવાડ દેશમાં ગયા, ત્યાંથી પાલનપુર આવ્યા. ત્યાં પણ સારે બધ આપે. ત્યાં કેટલેક સમય રહ્યા અને મારું પણ ત્યાં જ કર્યું. ત્યાંથી બેરૂ ગામ પધાર્યા, અને ગામડાના લોકેને ઘણે ભાવ જોઈ ત્યાં પણ કેટલેક સમય રહ્યા. ત્યાંથી તેઓશ્રી અમદાવાદ પધાર્યા. નગરશેડ પ્રેમાભાઈએ તેમને સારે સત્કાર કર્યો, અને તેઓશ્રી ઉજમબેનના મકાનમાં ઉતર્યા. તેઓશ્રીના શુદ્ધ ઉપદેશથી તેમજ તેમના પૂર્ણ ત્યાગ વૈરાગ્ય ભાવથી લોકપર ઘણી સારી અસર થઈ. તેમજ તે મકાનમાં શ્રોતાજનેની એટલી બધી ઠઠ જામવા લાગી કે બેસવાને માટે પણ પુરતી જગ્યા ન મળતી, વળી નગરશેઠ પ્રેમાભાઈના તમામ કુટુંબની મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી ધર્મ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વિશેષ દૃઢ થવા લાગી. તેમણે તે વર્ષનું ચોમાસું અમદાવાદમાં જ કર્યું. વ્યાખ્યાનમાં દિન પ્રતિદિન મનુષ્યને વિશેષ ભરો થવાથી, અને તે મકાનમાં માણસોન સમાવાથી મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી શ્રાવિકારત્ન
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉજમ હેને પોતાના મકાનને વિશાળ મનાવ્યું. અને તેને ઉમખાઈની ધર્મશાળા તરીકે પ્રસિદ્ધિમાં મૂક્યું. નગરશેઠના આગ્રહથી તથા ગુરૂમહારાજશ્રી બુદ્ધિવિજયજી મહારાજની વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે તથા અત્રે બધી જાતની સગવડ હેાવાથી તેમજ સાધુ સમુદાયમાં વધારા કરવા માટે અત્રે રહેવામાં વિશેષ લાભ જણાયાથી તેમનું અમદાવાદમાં વિશેષ રહેવાનું થતું હતું. આ દરમ્યાન ઢુંઢીયા મતના ત્યાગ કરી પ્રથમ મહારાજશ્રી વૃદ્ધિચંદ્રજી તથા પછીથી મહારાજશ્રી આત્મારામજી વગેરે ૧૫ થી ૨૦ સાધુએ શ્રીબુદ્ધિવિજયજી મહારાજ પાસે ફ઼ોથી સંવેગીમતની દીક્ષા લેવાને આવ્યા. ગુરૂમહારાજશ્રીના નામની દીક્ષા આપી વૃદ્ધિચંદજીનુ' નામનુ' વૃદ્ધિવિજયજી તથા આત્મારામજીનુ નામ આન વિજયજી રાખવામાં આવ્યુ હતુ. આ રીતે હુક મતમાંથી એક પછી એક સાધુઓના આગમનથી સાધુ સમુદાય વધવા લાગ્યા. વળી તેઓશ્રીએ અમદાવાદ, સુરત, ખંભાત વગેરેના ભાવિક શ્રાવકાને દીક્ષા આપી તેમનાં નામ નીતિવિજયજી, મેાતિવિજયજી, જ્ઞાનવિજયજી, ખાંતિવિજયજી, આણુ વિજયજી આપ્યાં અને ગુરૂમહારાજશ્રીના શિષ્યા બનાવ્યા. ધ્રાંગધ્રાના રહીશ એ સગા ભાઇઓને પણ દીક્ષા આપી તેમનાં નામ દેવવિજયજી તથા ગુણવિજયજી રાખ્યાં. આ એ શિષ્યા મુળચંદજી મહારાજશ્રીની ડાખી જમણી ભુજારૂપ સમર્થ વિદ્વાન નીવડ્યા. તે પછી બીજા ચાર શ્રાવકાને દીક્ષા આપી. તેમનાં નામ ગુલાબવિજયજી, દાનવિજયજી, થાભણવિજયજી અને કમળવિજયજી રાખ્યાં, અને આ ચારને પેાતાના શિષ્યે મનાવ્યા. તે સિવાય જે જે શ્રાવકે દીક્ષા લેવા આવતા ગયા, તેમને મારા તારાના ભેદભાવ ન ગણતાં ગુરૂભાઇ વૃદ્ધિચંદજી, નીતિવિજયજી, મેાતીવિજયજી વગેરેના શિષ્યા કરી આપતા હતા અને થોડા સમયમાં શ્રીમાન્ મુક્તિવિજયજી મહારાજના પિરવારમાં લગભગ પાણાસા સાધુઓના સમુદાય થયા. તેઓ ગચ્છના નાયકની પદવીને ચેાગ્ય સર્વ ગુણાથી સંપૂર્ણ હેાવાથી, શ્રીમાન દયાવિમળજી મહારાજે સંવત ૧૯૨૩ માં તેમને ચેાગાોહન કરાવી ગણુ પદવી આપી હતી. આ કારણુથી સર્વ સાધુઓને વડી
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
દીક્ષા તેઓશ્રી પોતેજ આપતા હતા. આખા સમુદાયમાં ગિણ પઢવીવાળા માત્ર તે એકજ હતા. આ પદવીની કિંમત તે સમયમાં વિશેષ અંકાતી હતી, અને આ કારણથી ચાગ્ય પાત્રને જ તે પદવી આપવામાં આવતી હતી. આજકાલ જેમ એક ગુરૂના બધા શિષ્ય ગણિ અને પંન્યાસ બની જાય છે, તેમ તે સમયે બનતું ન હતું. આખા સમુદાયનું સુકાન તેઓશ્રીના હાથમાં હતુ. તેઓશ્રીને પ્રભાવ એટલા બધા પડતા હતા કે તેઓશ્રીનું વચન અન્યથા કરવાની કાઇ સાધુ કે સાધ્વી હિંમત કરી શકતુ ન હતું. વૃદ્ધિચંદજી મહારાજ, તથા આત્મારામજી મહારાજ તથા ઝવેરસાગરજી મહારાજ સરખા સમર્થ સાધુઓ પણ તેઓશ્રીની આજ્ઞાએ અખડપણે
પાળતા હતા.
આત્મારામજી મહારાજશ્રીની વિદ્વત્તા તથા તેમણે ૫જાખમાં કરેલા મહા ઉપકારનો ખ્યાલ લાવી આખા સ ંઘે તેમને પાલીતાણામાં ૧૯૪૪ ના કાક વદ પાંચમના દિવસે આચાર્ય પદવી આપી હતી; છતાં પોતે પોતાના વડીલ ગુરૂભાઇ વૃદ્ધિચંદજી મહારાજશ્રીને જ્યારે ભાવનગરમાં મળ્યા, ત્યારે તેઓ વંદના કર્યા વિના રહ્યા નથી. આત્મારામજી મહારાજ આચાર્ય હાવાથી શ્રીવૃદ્ધિચંદજી મહારાજે વંદના કરવા ના પાડતાં ઉત્તરમાં તેઓશ્રીએ જણાવ્યુ કે “ મેં આચાર્ય શ્રાવક લાકકા હું, લેકિન આપકા તા દાસ-સેવક હું. આ પ્રમાણે પોતાની લઘુતા દર્શાવવા શ્રીઆત્મારામજી મહારાજ ચૂક્યા નથી. તેઓશ્રીના નિરાભિમાનપણાના આધ વર્તમાનકાળના પઢવીધરાએ અવશ્ય ગ્રહણ કરવા ચેાગ્ય છે.
>>
સંવત ૧૯૨૧ માં વ્યાખ્યાન વખતે માઢે મુહપત્તિ માંધવી કે નહિ તે ખામતની ચર્ચા ઉભી થઇ. એક બાજુએ મહારાજશ્રી મુક્તિવિજયજી હતા અને સામા પક્ષમાં ૫, રત્નવિજયજી હતા. શેઠ દલપતભાઇ ભગુભાઇએ સભા ભરી. સામા પક્ષે શાસ્ત્રના પાઠ ન ખતાછતાં પર’પરાને પાઠ તરીકે રજુ કરી; પણ મહારાજશ્રીએ એધનિયુક્તિ વગેરે શાઓના પાઠા રજી કર્યા, સંપાતિમ જીવના રક્ષણ
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
માટે તથા બોલતી વખતે મુખે મુહપતિ રાખવી તથા સૂક્ષમ રજ ઉડતી હોય તે વખતે મેઢે મુહપત્તિ બાંધવી. આ પ્રમાણે સૂત્રમાં પાઠ છે, પણ વ્યાખ્યાન વાંચતી વખતે મે મુહપત્તિ બાંધવી એવે પાઠ કોઈ સ્થળે નથી. વળી પ્રમાદને લીધે ઉડતું થુંક દૂર કરવા આ મુહપત્તિ કેઈએ મેઢે બાંધેલી, તે પાછળથી પરંપરા થઈ ગઈ; પણ તે શાસ્ત્રમાન્ય ગણાય નહિ. આથી સામે પક્ષ હારી ગયો અને મહારાજશ્રીને વિજય થયો હતે.
વળી મહારાજશ્રીના સમયમાં અત્રે શાંતિસાગરના મતની ચર્ચા ઉભી થઈ હતી. આ મુનિ મહા પવિત્ર અને ક્રિયાપાત્ર રવિસાગરજી મહારાજના શિષ્ય હતા. તે પણ પ્રથમ ક્રિયાકાંડમાં ઘણા સારા ચુસ્ત હતા, પણ પાછળથી ક્રિયાકાંડને–વ્યવહારનયને સર્વથા તિલાંજલી આપી નિશ્ચયનયની પ્રરૂપણા કરવાની શરૂઆત કરી. તેમની મુખ્ય પ્રરૂપણ એ હતી કે આત્માને જરા પણ દુઃખ ન દેવું, આત્માને જાણવાથી પ્રભુપૂજા, સામાયક, પ્રતિકમણ, વ્રત, જપ, તપ નિયમે તેમાં સમાઈ જાય છે, માટે આ બધું કરવાની કોઈ જરૂર નથી. આવી પ્રરૂપણાથી ક્રિયાકાંડના પ્રમાદીજીને સારી અનુકૂળતા આવી અને સેંકડે માણસે આ મતમાં દાખલ થવા લાગ્યા. શ્રીમાન મુક્તિ વિજયજી ગણિ મહારાજે જોયું કે ધીમે ધીમે આખું શહેર આ મતમાં મળી જશે, કારણકે ઈચ્છામાં આવે તે પ્રમાણે કરવું–ખાવું-પીવું અને આત્માને જાણ્યા એટલે તરત મુક્તિ મળી જાય, એવી પ્રરૂપણવાળા મતમાં કણ ના ભળે? વળી આ મતમાં કઈ પણ જાતનું ખર્ચ ના મળે. પણ જે આ પ્રમાણે મુક્તિ મળતી હતી તે પ્રભુમહાવીરદેવે શા માટે સંસારની મેટી અદ્ધિને ત્યાગ કરી સાધુપણું સ્વીકાર્યું. અને શા માટે બારવર્ષ પર્યન્ત ઘેર તપશ્ચર્યા કરી? બુદ્ધિથી આત્માનું સ્વરૂપ સમજવું એ જુદી વાત છે, અને અનુભવથી આત્માને સાક્ષાત્કાર કરે એ જુદી વાત છે, માટે કેવળ આત્મજ્ઞાનની વાત કરવાથી મુક્તિ મળતી નથી, એ ચેકસ વાત છે. જ્ઞાન ક્રિયા મોરા જ્ઞાન અને ક્રિયા આ બે સાધન વડે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ બધી દલીલ તેઓશ્રીએ નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હેમાભાઈને જણાવી, ચર્ચા કરવાને
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
८
નિર્ણય કર્યો, પણ ચર્ચા કરવાને કાઈ સામુ આવ્યું નહિ અને આખરે નગરશેઠ પ્રેમાભાઈએ ટેલીઆ મારતે આખા શહેરના જૈનલેાકેાને જણાવી દીધુ કે જે કાઈ શાંતિસાગના ઉપાશ્રયે જશે, અને તેના મતમાં મળશે, તે સધના ગુન્હેગાર થશે. આ પ્રમાણે મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી નગરશેઠે આખા શહેરમાં ટેલ પડાવી, જેથી હજારા મનુષ્યા આ નવી અસત્કલ્પનામાં જતાં અટક્યાં. મહારાજશ્રીએ આ સિવાય અનેક ઉપકારો આ અમદાવાદના સંઘપર કર્યો છે. તેજ પ્રમાણે મહારાજશ્રીની બધી સગવડા સાચવવાને નગરશેઠ પ્રેમાભાઇએ તથા શેઠ ભુરાભાઇ મેાતીચ ંદ્રે કચાસ રાખી નથી. શેઠ ભુરાભાઈ તે રાતિદવસ મહારાજશ્રીની સેવામાં હાજર રહેતા હતા. કોઈ કારણે કોઈ ધર્મની ખામતમાં તકરાર ઉભી થતી તા શેઠ ગેાકળભાઈ તેભાઈ તથા જેઠાભાઈ સુરચંદ ભેગા મળી તેના નીવેડા લાવતા હતા. પૈસાની જરૂર પડતી તા શેઠ ભુરાભાઈ સારી મદદ કરતા હતા. અને આ ત્રણથી પણ જો કાઈ કેસના ચુકાદો ન થઈ શકે તેા શેઠ પ્રેમાભાઈ વચ્ચેપડી તેને નીવેડા લાવતા હતા. આ પ્રમાણે શેઠ પ્રેમાભાઈ, શેઠ ભુરાભાઇ, શેઠ ગોકલભાઈ, તથા જેઠાભાઈની મદદથી મહારાજશ્રીએ ઘણાને દીક્ષા આપી જૈન શાસનની અપૂર્વ સેવા બજાવી છે. કારણકે તેઓશ્રીની ઢ માન્યતા હતી કે આ ધર્મ સાધુમહાત્માએ થીજ સચવાશે. મહારાજશ્રીના અનેક ગુણામાં આ પણ એક વિશેષ ગુણ હતા કે તેમનામાં મારા—તારાના ભેદભાવ ન હતા. તેમના શિષ્ય સમુદાય ૯૦ સાધુઓના થયા હતા, છતાં પોતાના નામની દિક્ષાતા ફક્ત મુનિ હુંસવિજયજી, મુનિ ગુલામવિજયજી, મુનિ દાનવિજયજી, મુનિ થાભણવિજયજી, તથા મુનિ ક્રમળવિજયજી–આ પાંચ સાધુઓને આપી હતી. બાકીના સાધુઓ ગુરૂભાઇઓના શિષ્ય, પ્રશિષ્ય તરીકે સ્થાપેલ છે. આ તેમના ઘણા ઉદાર ગુણ હતા.
મહારાજશ્રીએ વડાદરા, ખારૂં, શીહાર, પાલીતાણા વગેરે સ્થળામાં ચાતુર્માસ કરી લેાકેાને પ્રતિધ આપી મહાન ઉપકાર કરેલા છે. પાલીતાણા શીહાર વગેરે કેટલાક સ્થળેામાં યતિવર્ગ નુ
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
એટલું તુ' જોર હતુ કે, સારા ત્યાગી વૈરાગી સાધુઓ વ્યાખ્યાન સરખું પણ વાંચી શકતા ન હતા; તે પછી સામૈયા વિગેરે સત્કારની તા આશાજ કયાંથી ? મહારાજશ્રીએ નગરશેઠ પ્રેમાભાઇની મદદથી આ તિલેાકેાથી ઉત્પન્ન થતી તમામ અમ્બા દૂર કરાવી દીધી, અને તે દિવસથી ત્યાગી સાધુઓનાં વ્યાખ્યાન તથા સામૈયાંની પશુ શરૂઆત તે શહેરોમાં થવા લાગી છે. મહારાજશ્રીના ગુરૂ ખુટેરાયજી ( મુદ્ધિ વિજયજી ) મહારાજ વૃદ્ધ થયેલ હાવાથી તેઓશ્રી શેઠ દલપતભાઈ ભગુભાઈના વડ માં રહેતા હતા. લગભગ ખારવર્ષ સુધી શેઠ દલપતભાઈના વંડામાં રહ્યા છતાં, શેઠ કાણુ અને શેઠાણી કાણુ તેની પણ તે મહાત્માને ભમર ન હતી. આખા દિવસ તેઓશ્રી ધ્યાનમાં મગ્ન રહેતા હતાં. તેમના પૂર્ણ સહવાસમાં આવેલા શેઠાણી ગંગાબ્વેન જણાવે છે કે, મેં ઘણા મડ઼ાત્માઓને જોયા છે, પણ આ મહાત્માની ટોચે પહોંચે તેવા એક પણુ સાધુ મેં જોયા નથી. મહાન ભાગ્યાક્રય હાય તાજ આવા મહાત્માના દર્શન થાય. આ મહાત્માની ભક્તિ તથા વૈયાવચ્ચ માટે કેટલાક સાધુએ તેમની સાથે ત્યાં રહેતા હતા. શેઠાણી ગંગાબ્ડેન તથા શેઠ દલપતભાઈ એ પણ તેઓશ્રીની અંત, અવસ્થાસુધી પૂર્ણ ભક્તિ કરી માટું પુણ્ય ઉપાર્જન કરેલ છે. આ યાગી મહાત્માએ સ. ૧૯૩૮ના ફાગણમાસમાં પ્રભુ સ્મરણ કરતાં દેહ છાડી દીધા. તેમની પાછળ શેઠ દલપતભાઇ ભગુભાઇએ ઘણા સારા મહેાત્સવ કરી પૂર્ણ ગુરૂભક્તિ દર્શાવી હતી. સંવત ૧૯૨૧માં મહુારાજશ્રીના ઉપદેશથી શેઠ દલપતભાઇએ પાલીતાણાના સંઘ કાઢ્યો હતા. વળી સ. ૧૯૪૪માં શેઠ દીપચંદુ દેવચંદ તરફથી મહારાજશ્રીના ઉપદેશથી પાલીતાણાના સંઘ ફરીથી કાઢવામાં આવ્યા હતા અને સાધુ સાધ્વીઓના ઘણાં ઠાણાએ સાથે ચ લ્યા હતા. પાલીતણામાં ઘણા આખિર સાથે સંઘના તેમજ મડારાજશ્રીના પ્રવેશ થયા. ત્યાં આનંદ પૂર્વક યાત્રા કરી તેઓશ્રી ચાતુર્માસ ત્યાંજ રહ્યા. પેાતાની પાછળ સમુદાયને સાચવી શકે તેવા ચાગ્ય લાયકનર તરીકે શ્રીમાન્ નીતિવિજયજી મહુારાજશ્રીના શિષ્ય શ્રીભક્તિવિજયજીને ધારી તેમને
-
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભવગતીજી સૂત્રના યુગમાં પ્રવેશ કરાવ્યું હતું. પણ તે મુનિશ્રીતે તે ગોહન કરતાં જ દેવગત થયા. બીજા કેઈને ગદ્વહન કરાવવાને વિચાર ચાલતું હતું, તેવામાં તે પોતે બિમાર પડયા. સં. ૧૪૪નું ચાતુર્માસ પાલીતાણામાં આનંદથી પૂર્ણ થયું હતું, પણ તે બાદ તેઓશ્રીને પગે સહેજ વ્યાધિ જણાય. પણ પુગલ ઉપર ઓછી મૂછ અને સહનશક્તિ વિશેષ હેવાથી તે બાબતની તેમણે બહુ દરકાર કરી નહિ, અશુભ કર્મરાજાના સૈન્યને તેઓશ્રીએ અનેક સ્થળે સંહાર કર્યો હતે, તેથી જાણે વૈર લેવા આવ્યું ન હોય, તથા અંતાવસ્થા પૂર્વે સંઘમાં અશુભ કર્મોને જાણે ક્ષય થઈ જવાને ન હોય તેમ તે અશુભકર્મના ઉદયે છાતીમાં વ્યાધિ પેદા થયે. છેડા દિવસમાં વ્યાધિએ પિતાને પૂર્ણ પ્રભાવ જણાવ્ય, આથી છેવટે માગસર વદ ૩ ને દિવસે મહારાજશ્રીને મેનામાં બેસારી ભાવનગર લાવવામાં આવ્યા. ભાવનગર આવતાં સુધી આરામ થવાનાં સર્વ ચિહ્નો જણાતા હતાં, ઔષધોપચાર શરૂ થયા, શરૂઆતમાં સારાં ચિહ્નો જણાયાં, અને ભાવિક ભક્તની મહેનત સફળ થશે એમ લાગ્યું, પણ મનુષ્યનું ધાર્યું શું થાય છે? મનુષ્ય ધારે છે કોઈ ને થાય છે કાંઈ. કાળની ગતિ વિચિત્ર છે. પાંચમની રાત્રિએ વ્યાધિએ ભયંકર રૂપ લીધું. પ્રાત:કાળ થતાંજ વેદ્યો અને ડોકટરે બેલાવવાની દડા દેડ થઈ રહી, ડોકટરેએ પિતાની સર્વ વિદ્યાઓ અજમાવી, પણ મધ્યાલે તેઓ નિરાશ થયા. મુનિરાજ શ્રી વૃદ્ધિચંદજી, ઝવેરસાગરજી, લબ્ધિવિજ્યજી, ગંભીરવિજ્યજી, ગુણવિજ્યજી આદિ રર સાધુઓ પિતાના નાયક, ઉપદેષ્ટા અને વડીલ ગુરૂની સેવા કરી રહ્યા હતા, તેઓ મહારાજશ્રીની પાસે આવ્યા. કાળ પણ પાસે આવતા તેઓના તેજમાં અંજાઈ જઈ નાશી જશે, એ તે સમયને દેખાવ હતું, પરંતુ કાળ આગળ મનુષ્યનું ગજું શું ચાલે ! ચક્રવતી છત્રપતિ, ધનપતિ, મુનિ અથવા ધર્માચાર્ય, અથવા ગમે તે પ્રભાવિક પુરૂષ હોય તે પણ કાળ તેના પર પિતાનો પ્રભાવ દાખવી ચાલ્યા જાય છે. અંતે આ દેવાંશી મૂર્તિ કરમાવા લાગી. મુનિ જનેએ પરમેષ્ટી મંત્ર નવકાર મંત્રના અરિહંતાદિ પવિત્ર શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યું. મહાન પુરૂષના નામનું ઉચ્ચારણ થયું. સર્વત્ર શાંતિ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ ૬ :
વ્યાપી રહી. મુનિજને તથા શ્રાદ્ધ વર્ગના મુખે ગ્લાન થવા લાગ્યા. અંતે તે પવિત્ર મૂર્તિ કરમાઈ અને માગશર વદ ૬ને દિવસે બપોરના ત્રણને વીશ મીનીટે આ અસ્થિર, ક્ષણેભંગુર, વિનશ્વર દેહને છોડી તેઓશ્રીને અમર આત્મા સાધુ સાધ્વીઓના એક બિજલ સમુદાયને શેકગ્રસ્ત દશામાં મુકી દેવલેકમાં ચાલ્યા ગયે. | મુનિરાજે નિરાશ ચહેરે સમીપના બીજા ઓરડામાં જઈને બેઠા શ્રાવક વર્ગ વાહત જેવો થયે. જાણે કે તેઓશ્રી યુગ વિદ્યાને અભ્યાસ કરતા નહેય, અપૂર્વ પ્રાણાયામ કરતા નહાય, મહાન સિદ્ધિને માટે કાયોત્સર્ગ કરતા નહેાય, તેમ તેમની કરમાયેલી પણ ભવ્ય મૂર્તિ ઉપરથી દેખનારને કલ્પનાઓ ઉઠતી હતી. ધીમા ધીમા પણ આર્તસ્વરે સંભળાવા લાગ્યા. ધર્મનું સ્થાન જે આનંદનું સ્થાન હતું તે અત્યારે શેક સ્થાન–શૂન્ય સ્થાન જેવું થઈ ગયું. અરેરે ! આજે મુનિઓનું વિશ્રામ વૃક્ષ ભાંગી ગયું. સાધુજનેને આધાર સ્તંભ તૂટી પડે, સદ્દગુણ રત્નને ઢગલો વેરાઈ ગયે. સકળ લોકને અનુગ્રહ કરનારા મહાત્માની જગતને પૂર્ણ બેટ પડી.
હવે અમને મિષ્ટ વચનેથી શાસ્ત્રને બોધ કેણ આપશે ? અમૃતતુલ્ય દેશનાની ધારાથી સમ્યકવરૂપ જલનું પાન હવે અમને કેણ કરાવશે? અસદમાશે પ્રવૃત્ત થયેલાને સન્માર્ગ કેણ બતાવશે? આજે જ અમારી અ૫ પુણ્યતા પ્રકટ થઈ કે જેથી દૈવે કરતલમાં પ્રાપ્ત થયેલું ગુરૂરત્ન છીનવી લીધું. હવે એવા દિવ્ય પુરૂષના દર્શન સ્વપ્નમાં પણ દુર્લભ થયાં; આવાં વચને મુનિઓ તથા શ્રાવકના મુખમાંથી મંદ સ્વરે નીકળતાં હતાં. આવાં દુઃશ્રવણ કમિશ્રિત વચને સિવાય બીજું કાંઈ ત્યાં સંભળાતું ન હતું; સૂર્ય પણ આ શોકમય દેખાવથી દિલગીર થયેલ હોય તેમ અસ્તાચાલ પર્વત પર ગયે. તરતજ આખા શહેરમાં આ દુઃખદાયક સમાચાર પ્રસર્યા. સધળા શ્રાવકેએ પિતાની દુકાને બંધ કરી. વળી તીર્થકર તથા ગણધર મહારાજના નિવાણુ સમયે પૂર્વે જેમ દેવે ભક્તિ કરતા હતા, તેમ શ્રાવકોએ પણ ભક્તિનાં સાધને એકઠાં કર્યા. સુંદર સેનેરી
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
વસ્ત્રોથી આચ્છાદિત શિબિકા બનાવવામાં આવી. પ્રાત:કાળ થયા અગાઉ બેસુમાર શ્રાવભાઈએ ઉપાશ્રય પાસે એકત્ર થયા અને એ દિવ્ય પુરૂષના પ્રાણરહિત દેહને સાતમની સવારે આઠવાગે શિબિકામાં પધરાવી દહનાથે લઈ ગયા. મેહરાજાને વશ કરવા કેઈ અપૂર્વ મંત્રનું સ્મરણ કરતા હોય અથવા ધ્યાન કરતા હોય, એવા નિવિકાર વદનથી સમાધિસ્થ બેઠેલા મહારાજશ્રી મેહરાજા સાથે યુદ્ધ કરવા સૈન્યસહિત પ્રયાણ કરતા હોય તે દેખાવથઈ રહ્યો હતો. એ પવિત્ર દેહને વહન કરવા માટે હજારે ભક્તજને તે શિબિકાની આસપાસ ફરી વળ્યા. શહેરમાં સર્વત્ર શેક પ્રસરી ગયે. અને “આજે જૈનના મેટા અચાયે કાળ કર્યો છે,” એવાં વચને બોલતા હજારે અન્યદર્શનીઓ તે મહાત્મા પુરૂષની મુખાકૃતિના દર્શનાર્થે રસ્તા પર ગોઠવાઈ ગયા હતા. મહારાજશ્રીએ મેહનીયકર્મને નાશ કરેલો હોવાથી રડાપીટ વગેરે પાપકૃત્યે ઉપાર્જન કરાવનાર મેહનાં કૃત્યો ત્યાં જણાતાં ન હતા, પણ “જય જય નંદા જય જય ભા” એવા પવિત્ર શબ્દને ધ્વનિ ચારે બાજુએથી સંભળાતું હતું. આ પવિત્ર દેહને મશાનમાં નહિ લઈ જતાં દાદાસાહેબની પવિત્ર જગામાં લઈ જવામાં આવ્યા. ત્યાં શુદ્ધ જગ્યાએ ચન્દનમય ચિતા રચવામાં આવી હતી, અને પછી તે ઉપર શિબિકા પધરાવી અગ્નિ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યું હતું. તે દિવસે હડતાલ પાડવામાં આવી હતી. ઘણુ જીવને અભયદાન દેવામાં આવ્યું હતું. જીનમંદિરમાં સુશોભિત આંગી રચવામાં આવી. ગરીબને દાણ આપવામાં આવ્યા. પશુઓને ઘાસવગેરે આપી અનુકંપાદાન દેવાયું. પાછલા પહેરે ત્રણવાગે દહનક્રિયા પૂર્ણ કરી સશકવદને શ્રાવકે ઉપાશ્રયે પાછા ફર્યા. ત્યાં શ્રીમાન વૃદ્ધિચંદજી મહારાજે શાંતિ અર્થે લઘુશાંતિ સંભળાવી દેવવંદન કરાવ્યું. આ પ્રમાણે જૈન શાસનના સ્તંભરૂપ એક મહાત્માને લેપ થયે; છતાં તેઓશ્રીની કી તરૂપ સ્તંભ તે કાયમના માટે આ જગમાં ચળકો રહ્યો છે.
આ મહાત્માના ગુણેનું વર્ણન યથાર્થ કેણ કરી શકે તેમ છે? છતાં ગુરૂભક્તિ નિમિત્તે અન્યકર્તક અષ્ટક આપવામાં આવે છે, જેમાં
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુરૂ સ્તુતિ તથા વિરહથી ઉત્પન્ન થયેલી ભાવનાઓ પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
श्री मूलचंद्र महात्मनः स्तोत्रम् .
( ૬ ) अमात्रकारुण्यपदाय सर्ववित् पथ प्रकाश प्रवणाय धीमते विरक्तमार्गाचरणप्रचारिणे श्रीमूलचन्द्राय महात्मने नमः
જેવું પરિમાણ ન થઇ શકે એવી કરૂણાના સ્થાનભૂત, સર્વજ્ઞ માને પ્રકાશ કરવામાં પ્રવીણ, શાસ્ત્રોનાં ગંભીર રહસ્ય જાણુનાર, અને વૈરાગ્ય માર્ગોની પ્રવૃત્તિના પ્રચાર કરનાર એવા મહાત્મા શ્રી મૂળચંદ્રજી મહારાજને નમસ્કાર થા. प्रतापपूर्णस्य मुखस्य यस्याऽभवत् प्रभावोऽखिल साधु वर्गे । तमष्टमीचन्द्रललाटपट्टे श्रीमूलचन्द्रं श्रमणं नमामि ॥
જેના પ્રતાપ પૂર્ણ સુખના પ્રભાવ સર્જ મુનિમડળ ઉપર પડતા હતા, અને જેનું લલાટ પટ્ટ ( કપાળ ) અષ્ટમીના ચંદ્ર સમાન ઝળકતુ હતું એવા મૂળચંદ્ર શ્રમણને હું નમું છું. महामुनीन्द्रा अपि यत्पदाम्बुजे शिरः स्वकीयं विनमय्य भक्तितः । सेवां विधातुं समुदं ययाचिरे स मूलचन्द्रः खलु कीदृशो भवेत् ।
જેના ચરણ કમળમાં મહાટા મુનીશ્વરા પણ ભક્તિપૂર્વક પેાતાનુ` મસ્તક નમાવી સેવાના લાભ લેવા હુયુક્ત પ્રાર્થના કરતા હતા, એ મૂળચન્દ્રે મહાત્મા કેવા હશે ?
एकान्त शीतेन कलंकिना चेन्दुनोपमेयो नहि मूलचन्द्रः । तमोऽवशी भूत नितान्त तीव्रः सूर्योऽप्यहो नाश्चति तस्य कोटिम् ॥ એકાન્ત ઠંડા—તદ્દન ઠંડા અને કલ’કયુક્ત એવા ચન્દ્રની ઉપમાને મહાત્મા મૂળચંદ્રજી યાન્ય નથી. તેમજ તમ ( રાહુ ) ને વશીઅને અત્યન્ત ગરમ એવા સૂર્ય પણ તમે ગુણુ રહિત અથવા
ભત
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૧૪
અજ્ઞાનથી મુક્ત અને પ્રશાન્તરસમાં ઝીલતા એ મહાત્માની કેટિને પહોંચી શકે નહિ विभीषणं गर्जति तत्र जातुचिद् मृगेश्वरेणोपमिते महात्मनि । न कोप्यहो कीदृगपि प्रकृष्टधीः शशाक किश्चिद् वदितुं तदग्रतः।।
સિંહ જેવા તે મહાત્મા જ્યારે કદાચિત (પ્રસંગ ઉપર) ઉગ્ર ગર્જના કરતા ત્યારે કઈ પણ-ગમે તેવો પ્રખર બુદ્ધિમાન પણ તેમની આગળ જઈ કંઈબલવાને હિમ્મત ધરી શકો નહિ.
शरत्सुधादीधिति सुन्दरं यन्महाव्रतं सर्वनृणां मनस्सु ।
अजीजनद् सम्मदपुरमूच्चैः समूलचन्द्रो हृदि नः सदा स्यात् ।। - જે મહાત્માનું શરત્રાતુના ચંદ્રની માફક સુંદર એવું મહાવ્રત (એવા મહાવ્રત) સર્વ મનુષ્યના હૃદમાં ખુબ હર્ષના પ્રવાહને ઉત્પન્ન કરતું હતું, એ મહાત્મા મૂળચંદ્રજી અમારા હૃદયમાં હમેશાં સ્થિત છે.
यो जैनसंघे गगने दिनेशो यः सार्वभौमः खलु जैनराज्ये । मुनीश्वरं तं स्तुतिवम नेतुं जिह्वासहस्रं न हि मे विषादः ॥
જેઓ જૈનસંઘ રૂપ આકાશમાં ખરેખર સૂર્ય સમાન હતા, વળી જે જેન જાતિના રાજ્યમાં એક ચકવતી સમાન હતા, તે મહાત્માની સ્તુતિ કરવાને મારી પાસે હજાર જીભ નથી, તેજ ખેદની વાત છે. असौ महात्मा गतवान् दृशो न स्तदर्शनेच्छाविधुरा वयं स्मः। न सह्यते तस्य वियोगदुःखं तथापि किं कुर्म उपायहीना ।।
એ મહાત્મા આપણી દષ્ટિથી વિદાય થઈ ગયા છે તેઓના દર્શનની ઉત્કંઠાથી આપણે વિલ્હેલ છીએ. તેમના વિયેગનું દુઃખ સહન થાય તેમ નથી. પરંતુ જ્યાં ઉપાય ન હોય ત્યાં શું કરીએ? अलं विषादैः क्रियतां प्रसन्नता दृष्ट्वा तदीयं विमलं यशोवपुः । तन्नामयुक्तं किमपि प्रणीयताम् कार्य महद् भक्तिविकासलक्षणम् ।
ખેર ! હવે વિષાદ (ખેદ) કરવાથી લાભ શે! તેઓના નિર્મળ યશરૂપી શરીરને જોઈ પ્રસન્ન થાઓ. તેઓશ્રીના નામયુક્ત
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાંઈ મેટું કામ કરવું જોઈએ, અને એજ તેઓના ઉપરની ભક્તિને વિકાસ થયાનું લક્ષણ છે.
કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે તેઓશ્રીના નામની લાયબ્રેરી, પાઠશાળા, કે બેડીંગ સ્થાપન કરી તેનું નામ ચરસ્થાયી કરવું, એ ખાસ ભક્તોનું આવશ્યક કર્મ છે. કેટલેક સ્થળે તેઓશ્રીના શિષ્યપ્રશિષ્યના પ્રયાસથી તેમના નામની પાઠશાળા કે લાયબ્રેરી સ્થાપવ માં આવી છે, પણ કોઈ પણ પાઠશાળા કે લાયબ્રેરીએ હજુ સ્થાયી રૂપ આપ્યું હોય, એમ જાણવામાં આવ્યું નથી. આશરે અઢી વર્ષઉપર આ લેખકના ઉપદેશથી તથા શા. દલસુખભાઈ માનચંદના પ્રયાસથી નગરશેઠ કસ્તુરભાઈ મણિભાઈ, શેઠ વિમળભાઈ મણભાઈ, શેઠલાલભાઈ દલપતભાઈ તથા શેઠ લાલભાઈ ચમનભાઈ વગેરે સદ્ગ
ની આર્થિક સહાયથી તેઓશ્રીના નામની એક લાયબ્રેરી અમદાવાદમાં ઉજમફઈની ધર્મશાળાના એક ભાગમાં સ્થાપવામાં આવી છે, પણ તે બહુ નાના રૂપમાં છે. જે આપણામાં તે મહાત્મા પ્રત્યેની ખરી કૃતજ્ઞ બુદ્ધિ હોય તે તે મહાત્માનું સ્મરણ ચિરસ્થાયી રાખવાને આ સંસ્થાને ઘણા મેટા પાયા પર મૂકવાની ખાસ જરૂર છે.
આ મહાત્માનાં પોતાં પગલાં ગયા પછી પાછળ થડા સમયમાં આ મોટા સમુદાયમાં કલેશનાં બી રેખાયાં. આ કલેશનાં બીનું મુખ્ય કારણ મારા તારાપણું જ જણાય છે. જે ભેદભાવ આજ સુધી કેઈના ખ્યાલમાં નહતું, તે હવે દષ્ટિએ પડવા લાગ્યું. મારા શિષ્યને મોટા ગદ્વહન કરાવી કયારે હું તેમને પન્યાસ કે ગણિ બનાવું; આવી અહંવૃત્તિ એક સાધુમાં પ્રકટ થતાં બીજામાં પણ તેવીજ વૃત્તિને જન્મ થયે. આ પદવીની ખાતર તેમજ પુસ્તકપાનાંની ખાતર આ મહાન સમુદાય છિન્ન ભિન્ન થઈ આજે અનેક ભાગમાં વહેંચાયેલો નજરે પડે છે. ખરેખર આ કલિકાળને પ્રભાવ છે, તે સિવાય આપણે વિશેષ શું કહી શકીએ ? ગૃહસ્થાશ્રમ ત્યાગ કર્યા છતાં મમતા ગઈ નહિ તેનું આ પરિણામ, નહિ તે બીજું શું ?
તેઓશ્રીના પરિવારમાં તેમના મુખ્ય પાંચ શિષ્યો હતાં, જેમના નામ મહારાજ શ્રી હંસવિજયજી, મહારાજ શ્રી ગુલાબવિજયજી મહારાજ શ્રી દાનવિજ્યજી, મહારાજ શ્રી ભણુવિજ્યજી
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
તથા મહારાજ શ્રી કમળવિજયજી. શ્રી હંસવિજયજી મહારાજના શિષ્ય મહારાજ શ્રી લબ્ધિવિજયજી, મહારાજ શ્રી લબ્દિવિજયજીના શિષ્ય ઉમેદવિજયજી તથા રંગવિજયજી, શ્રી ઉમેદવિજયજીના શિષ્ય
શ્રી હેમવિજયજી. મહારાજ શ્રી ગુલાબવિજયજીના શિષ્ય મણિવિજયજી, મંગળવિજયેળ, તથા પદ્મવિજયજી. દાનવિજયજી મહારાજના એક શિષ્ય ધર્મવિજયજી છે. ભણુવિજયજી મહારાજશ્રીના શિષ્ય ગુણવિજ્યજી અને ગુણવિજ્યજી મહારાજશ્રીના શિષ્ય સુમતિવિજયજી મહારાજ શ્રી કમળવિજયજી તેઓશ્રીના પટ્ટધર, ગણિ અને પંન્યાસ હતા, અને પાછળથી અમદાવાદના સંઘે તેઓશ્રીને સં. ૧૯૭૩ ના માહ સુદ ૬ કે આચાર્ય પદવી આપી હતી. તેઓશ્રીને સમુદાય ઘણું મટે છે. તેઓશ્રીના ૧૦ શિષ્ય અને ૨૦ પ્રશિષ્ય છે; અને આ બધાનાં નામ તથા શિષ્યણું વર્ગનાં નામે તેઓશ્રીને જીવન ચરિત્રમાં આવી જતાં હેવાથી અને પુનઃ તેને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા નથી. પરંતુ તેઓ શ્રીને કુલ પરિવાર ૧૫૦ થી ૧૭૫ સાધુ સાધ્વીઓને છે.
શ્રીમાન મુક્તિવિજયજી ગણિ મહારાજશ્રીને કુલ પરિવાર સાધુ સાધ્વીઓને મળી લગભગ ત્રણસેને હશે.
તેઓશ્રીનાં ચાતુર્માસની ટુંક નેંધ નીચે પ્રમાણે છે. ૧ પાલીમારવાડ. ૧ પાલણપુર ૧ વડેદરા ૧ બેરૂ, ૧ શીહાર, ૧ પાલીતાણા ૨૭ અમદાવાદ શહેરમાં. આ રીતે કુલ તેમનાં ૩૩ માસાં થયાં છે.
શ્રીમાન મુક્તિવિજયજી ગણિ મહારાજે છે હું ચાતુર્માસ પાલીતાણામાં કર્યું હતું ત્યાંથી તેઓશ્રી ભાવનગર આવ્યા, જ્યાં સં. ૧૪૫ ના માગસર વદ ૬ને દિવસે પ્રભુસ્મરણ કરતા તેઓશ્રીને અમર આત્મા આ ક્ષણભંગુર વિનશ્વર દેહને કાયમને માટે ત્યાગ કરી સ્વર્ગમાં ચાલ્યા ગયે. તેઓશ્રીના આત્માને પરમ શાંતિ છે એજ આ લેખકની સર્વ વાચકે સાથે અંતિમ પ્રાર્થના છે.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
તેઓશ્રીના જીવનના ઉપચાર્ગી પ્રસંગેાની સાલ
નીચે પ્રમાણે છે.
સ. ૧૮૮૬ જન્મ સ્યાલકાટમાં થયા હતા. સ. ૧૯૦૨ હુંક મતમાં દીક્ષા ૧૬ વર્ષની વયે, સ, ૧૯૧૨ સવેચી દીક્ષા અમદાવાદમાં થઇ. સ. ૧૯૨૩ ગણિપદવી અમદાવાદ શહેરમાં થઈ.
સ. ૧૯૪૫ કાળધર્મ માગશર વદ ૬ ને દિવસે ભાવનગરમાં થયા. ॐ शांतिः शांतिः शांतिः
इति श्रीमद् विजयकमलसूरीश्वर शिष्य पं. श्री देवविजय गारी विरचितं श्रीमद् मुक्तिविजय गणि चरित्रम् षट्सप्तत्यधिकएकोनविंशति वर्षे पोश मासंस्य कृष्णपचे दशम्यां तिथौ राजनगरे समाप्तम् ॥
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
___ ॐ अहं नमः श्रीमद् विजयमुक्ति गणि गुरुभ्यो नमः श्रीमान् विजयकमल सूरीश्वरजी
जीवन चरित्र.
प्रणम्य श्री महावीरं गुरुं च कमलाभिधम् । चरित्रं क्रियते तस्य स्वान्योपकृतिहेतवे ॥
પ્રકરણ ૧ લું.
ચરિત્રને ઉદ્દેશ જીવન ચરિત્ર લખવાને રિવાજ ઘણે પ્રાચીન તથા ઘણે ઉપયોગી છે. કારણ કે ઘણા લોકોને તેમાંથી જાણવાનું, સમજવાનું, અને વર્તવાનું ઘણું મળી આવે છે. જે જે સારા યા બેટા અનુભ, જે જે સગવડ કે અગવડો તથા જે જે સુખ કે દુઃખ ચરિત્રના નાયકને અનુભવવા પડ્યાં હોય છે, તે સર્વનું જ્ઞાન તે ચરિત્રના વાંચનથી વાંચનારને મળી આવે છે. વાચક તે તે અગવડ કે દુઃખે અનુભવ્યા સિવાય, તથા તેટલી જીદગી ગુમાવ્યા સિવાય તેવા અનુભવ મેળવી શકે છે. વળી તે પોતાની જીંદગી નવા અનુભવો તથા વિવિધ પ્રકારની ચેતવણીઓ સાથે શરૂ કરે છે. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે જીવન ચરિત્ર વાંચનાર ગેડી મહેનતે અને સમયને વિશેષ ભેગા આપ્યા સિવાય ઘણી ત્વરાથી પિતાના માર્ગમાં આગળ વધી શકે છે. કઈ પણ મહાન પુરૂષના ચરિત્ર ઉપરથી ઉપર જણાવેલ બેધ મળી શકે છે. જ્યારે પિતાના પૂજ્ય ગુરૂ દેવનું ચરિત્ર લખવાનું હોય છે, ત્યારે શિવે ઘણી વાર તેમાં અતિશક્તિના રંગ પૂરે છે અથવા
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકમળસૂરીધરજી.
જન્મ સ. ૧૯૧૩
આચાર્ય પદ સ. ૧૯૭૩
આનંદ પ્રેસ—ભાવનેગર,
દીક્ષા સ. ૧૯૭૬
પંન્યાસપદ સ’, ૧૯૪૭
સ્વર્ગવાસ સ. ૧૯૭૪.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૯
તે લોકોમાં શ્રદ્ધા પણ ન બેસી શકે તેવી વાતે રજુ કરે છે. આથી વાંચનારને આવા ચરિત્ર ઉપર અશ્રદ્ધા થાય છે, અથવા તેમાં વર્ણન વેલી બાબતનું અનુકરણ કરતાં તેવા પ્રકારને લાભ મળતું નથી, ત્યારે તે ઉત્સાહ રહિત બને છે અતિશક્તિથી જીવન ચરિત્ર લખવામાં જીવન ચરિત્રના નાયકને લાભ થતું નથી, એટલું જ નહિ પણ વાંચનારને પણ લાભ થતું નથી.
કઈ પણ મનુષ્યના જીવન ચરિત્રમાં ત તથા શ્યામ બને બાજુઓ હોય છે. ચરિત્રમાં બન્ને બાજુએ આવવી જોઈએ કે જેથી વાંચનારને ગુણ દોષ વિચારવાનું, ગુણ ગ્રહણ કરવાનું તથા દેષ ત્યાગ કરવાનું બની આવે. પણ એ સમય હજુ હિંદુસ્થાનને વાસ્તે દૂર છે કે જ્યારે બન્ને બાજુઓને નિરૂપણ કરનારાં ચરિત્રે તેમના ભક્ત તરફથી લખી શકાય. આવી બાબત તે ચરિત્રનાયક પતે લખે તેજ લખી શકાવા સંભવ છે, કારણ કે તેમની ભૂલની, તેમના મનના સંક્લિષ્ટ અધ્યવસાયની બીજાને શી રીતે ખબર પડે? માટે આ જીવન ચરિત્રમાં તે જે જે મેટી બાબત તે વ્યવહારમાં–પ્રસિદ્વિમાં આવી હોય તેજ લખાવાનો સંભવ છે. આથી પણ ચરિત્ર લેકેપગી થયા વિના રહેતું નથી. એક આખું જીવન ચરિત્ર વાંચી ગયા પછી વાંચનાર જે સૂક્ષ્મ દષ્ટિવાળો હોય તે વિચારપૂર્વક ગ્રહણ કરવા ગ્ય બાબતે ગ્રહણ કરે, ત્યાગ કરવા ગ્ય બાબતે ત્યાગ - કરે, અને પિતાના આત્માનું કાયમનું હિત થાય તેવી વસ્તુઓને અમલમાં મૂકે.
આ ચાલુ ચરિત્ર તેવા કેઈ મહાન સમર્થ પુરૂષનું કે અવતારી પુરૂષનું નથી કે તેમાંથી વાંચનાર વિશેષ અપૂર્વ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવાની આશા રાખી શકે; છતાં એટલું તે નિર્વિવાદ છે કે ચાલુ જમાનાના જે સાધુ પુરૂષ છે, તેમાં અમુક અપેક્ષાએ આ પુરૂષ ઉચ્ચ ચારિત્રવાન સરલસ્વભાવી, નિષ્કપટી, શાંતપ્રકૃતિવાળા અને પૂર્ણ આત્માથી હતા. તેઓ પ્રાચીન વિચારવાળા અને ક્રિયા કાંડમાં પ્રવીણ હતા, પણ તે સાથે પિતાના શાંતિપ્રિય જીવનવડે ચાલુ જમાનના યુનિ.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
એના જીવન કરતાં ઉચ્ચકેટિના વનવાળા હતા. તેઓ શાંતિને ઇચ્છનાર અને અનુભવનાર હતા. જેઓએ તેમના અહેાનિશ હસતા અને પ્રકાશિત ઉજજવળ ચહેરાને જોયા છે, તેઓ એમજ કહે છે કે તે પરમશાંત મૂર્તિ, આન ંદિંત, પ્રસન્ન વદનવાળા અને સર્વને પ્રિય લાગતા હતા. તેમના જે અનેક ગુણ્ણા મારા જેવાને અનુકરણીય છે, તે. તે ગુણેાના સ્મરણ નિમિત્તે તથા ગુરૂદેવની ભક્તિ નિમિત્તે તેઓશ્રીએ જે જે ખાખતાની નોંધ પેાતાના હાથે કરી છે, તે નોંધ ઉપરથી કાઇ પણ જાતની અતિશયક્તિ વિના આ જીવન ચરિત્ર લખવા ધાર્યું છે. ગુણગ્રાહી જીવા આ જીવન ચરિત્રમાંથી હુંસની માફક દુ:ધ જેવી ઉજ્જવળ ખાખતે ગ્રહણ કરશે, તે આ લેખક આ લેખ લખવાનો પોતાના પ્રયાસ સફળ થયેલા સમજશે.
પ્રકરણ ૨ જી.
જન્મ સ્થાન.
ऐंद्र श्रेणितं श्रीमानंदतानाभिनन्दनः ॥ उधार युगादौ यो जगदज्ञानपंकतः ॥
અર્થ ---જે પ્રભુએ યુગની આદિમાં આ જગતના અજ્ઞાનરૂપી કાદવથી ઉદ્ધાર કર્યા, તે ઇંદ્રોની શ્રેણીએ નમેલા નાભિરાજાના પુત્ર શ્રીમાન્ આદીશ્વર પ્રભુ જયવતા વર્તા,
જે સ્થાન શ્રી ઋષભદેવ પ્રભુના ચરણકમળથી પવિત્ર થયેલુ છે, જ્યાંથી પુંડરિક ગણધર વગેરે અનંત જીવા માક્ષે ગયેલા છે, જ્યાંથી ભાવિકાલમાં અનંત જીવા માક્ષે જશે, જ્યાં અનેક મહાત્મા એએ અનશન કરી આત્મકલ્યાણ સાધ્યું, અને જે ગિરિરાજની વમાનકાળમાં પણ અનેક જીવા સેવા કરી રહ્યા છે, અને જે દ્રવ્યશત્રુ તથા ભાવ શત્રુના જય કરવાથી શત્રુંજયના યથાર્થ નામને પાત્ર છે, તે શત્રુ ંજય ગિરિરાજ સૈારાષ્ટ્રદેશમાં શાભી રહેલા છે. આ ગિરિ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજની તલેટીમાં પાલીતાણુ નામનું એક સુંદર નગર છે. જે સુંદર અને વિશાળ કિલ્લાથી ભિત છે, અને જે વાવ, કુવા, તળાવ, તથા મેટાં ઉદ્યાન, દાનશાળાઓ, પાઠશાળાઓ, તથા અનેક ધર્મ શાળાઓને લીધે વિભૂષિત થયેલું છે. આ નગરમાં ક્ષત્રિયવંશ વિભૂષણ મહા પ્રતાપી પ્રતાપસિંહ નામે રાજા રાજ્ય કરતે હવે . આ નગરના લેકે મહા ધનવાન, દાનેશ્વરી, વિવેકી દેવગુરૂનું પૂજન કરનારા, દુ:ખી પ્રત્યે દલસેઝ ધરાવનારા, અને પરોપકારી હતા. અનેક જીનાલયેની ફરકતી ધજાઓથી નગરની શોભામાં અધિક વધારે થયો હતે. ધર્મ શાળાઓ અનેક ત્યાગી, વૈરાગી અને સાધુ સંત પુરૂષથી દીપતી હતી. વળી. અનેક સ્થળે થતા સુંદર ધર્મનાં વ્યાખ્યાનેથી ભવ્ય પુરૂષનાં હૃદયે ધર્મભાવનાથી વાસિત બની ગયાં હતાં. • આવા મહા પવિત્ર અને ધર્મના સ્થાનરૂપ પાલીતાણા શહેરમાં રાધનપુર નિવાસી કેરડીયા કુટુંબના પ્રસિદ્ધ પામેલા નેમચંદ નાગજી પિતાના કુટુંબ સાથે કેટલાંક વર્ષથી પાલીતાણામાં આવીને વસ્યા હતા. આ કુટુંબ ગર્ભશ્રીમંત, આબરૂદાર તથા રાજમાન્ય હતું. શેઠ નેમચંદને ત્રણ પુત્રરત્ન અનુક્રમે થયા હતા. તેમનાં નામ મુળચંદ, હીરાચંદ અને દેવચંદ હતાં. આ ત્રણ ભાઈઓ વચ્ચે પરસ્પર સારે પ્રેમ હતું, અને તેઓએ વ્યાવહારિક કેળવણી સારી લીધી હતી. સાથી નાનાભાઈ દેવચંદ વ્યવહાર કાર્યમાં ઘણા કુશળ તથા વેપારના કામમાં બહુ બાહેશ હતા. તેમનું લગ્ન ગામ વરતેજના . શેઠ શ્યામજી જસરાજના પુત્રી બહેન મેઘબાઈ નામની સુશિક્ષિત કન્યા સાથે થયાં હતાં. અનુકમે મેઘબાઈને ત્રણ પુત્ર જન્મ્યા હતા. તેઓનાં નામ પાનાચંદ, ગોરધન અને કરસન હતાં. તે પછી કેટલેક , સમય વ્યતીત થયા બાદ એક દિવસ મેઘબાઈએ સ્વપ્નની અંદર એક સાધુમહાત્માને જોયા, અને ભાવથી તેમને વંદન કર્યું. પ્રાત:કાળમાં પ્રભુપૂજન કરી, ગુરૂમહારાજ પાસે જઈ, તેઓશ્રીને ભાવથી વંદન કરી પિતે રાત્રિમાં અનુભવેલ સ્વને ગુરૂમહારાજને કહી બતલાવ્યું અને
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેનું શું ફળ આવશે તે સવિનય પૂછયું. ગુરૂમહારાજે કૃતજ્ઞાનને ઉપગ મૂકી મૈઘબાઈને જણાવ્યું કે, તમને એક ઉત્તમ મહાભાગ્યશાળી પુત્રરત્ન થશે, અને તે પુત્ર નાની વયમાં જ લગ્ન કર્યા વિના બાળબ્રહ્મચારી તરીકે દીક્ષા ગ્રહણ કરશે, અને તે એક મહાત્મા રૂપ થશે. આવાં ગુરૂમહારાજનાં વચને સાંભળી મેઘબાઈના હર્ષને પાર રહ્યો નહિ. તે પછી મેઘબાઈને ગર્ભ રહ્યો, અને અનુક્રમે ગર્ભવૃદ્ધિ પામતાં તેના મનમાં દેહદ ઉત્પન્ન થવા લાગ્યા કે અભયદાન દઉં, દેવગુરૂનું પૂજન કરૂં વગેરે. આ દેહદ શેઠ દેવચંદભાઈએ સંપૂર્ણ કર્યો. અને નવમાસ પૂર્ણ થતાં સંવત ૧૯૧૩ ના ચૈત્ર સુદ બીજને સેમવારે ધર્મપરાયણ મેઘબાઈએ એક સુંદર પુત્ર રત્નને જન્મ આપે. શેઠ દેવચંદભાઈએ પુત્રજન્મને સારે ઓચ્છવ કર્યો અને દેવ ગુરૂ વંદન તથા પૂજન કર્યું અને ગરીબને છુટથી દાન આપ્યું તથા બારમે દિવસે પુત્રનું નામ “કલ્યાણચંદ” પાડ્યું તે પછી મેઘબાઈએ અનુક્રમે એક પુત્રી અને એક પુત્રને જન્મ આપે. તેમના નામ મતી બહેન તથા ત્રિભુવન રાખવામાં આવ્યાં હતાં. આ પ્રમાણે કલ્યાણચંદને ચાર ભાઈ અને એક બહેન હતાં. જ્યારે કલ્યાણચંદનું વય સાત વર્ષનું થયું ત્યારે દેવચંદ શેઠને પાલીતાણું દરબાર સાથે કઈ કારણસર મતભેદ થયે. હવે વિશેષ વિરોધ ઉત્પન્ન થવાને પ્રસંગ જણાતાં તે પાલીતાણું છોડી ભાવનગર શહેરમાં જઈ વસ્યા. આ સ્થળે કલ્યાણચંદની વ્યવહારિક કેળવણીની શરૂઆત થઈ કરસનભાઈ તથા કલ્યાણચંદભાઈને અભ્યાસ સાથે ચાલતો હતો, થોડા વર્ષમાં તેઓએ ગુજરાતી પાંચમા ધોરણને અભ્યાસ પૂરો કર્યો. વિદ્યાભ્યાસમાં બને ભાઈઓ ઘણા ખુશીઆર નીવડ્યા. કલ્યાણચંદ ભાઈ વર્ગમાં પ્રથમ નંબર રાખતા ત્યારે કરશનભાઈ બીજે નંબર રાખતા હતા. આ પ્રમાણે તેર વર્ષમાં ભાઈ કલ્યાણચંદે વ્યવહારિક કેળવણમાં ગુજરાતી છાપડીઓ અને બે ઇંગ્લીશ પુસ્તકને અભ્યાસ કર્યો હતો. આ સમયે શેઠ દેવચંદભાઈને ભાવનગરમાં વ્યવ હારિક સાધનોની અનુકુળતા નહિ જણાયાથી તેઓ પાલીતાણા રાજ્યના પરવડી ગામમાં જઈને રહ્યા. જેથી ભાઈ કલ્યાણચંદ વિશેષ
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાવહારિક કેળવણું લઈ શકયા નહિ, કારણ કે પરવડી ગામમાં કેળવણી વિશેષ લેવાનું સાધન ન હતું. આથી ભાઈ કલ્યાણચંદ પિતાને વ્યાવહારિક અભ્યાસક્રમ આટલેથી બંધ કરી પિતાના પિતાને તેમના વ્યાપારના કામમાં મદદ કરવાનો જોડાયા. આ વ્યાપારના કાર્યમાં જોડા યાને એક વર્ષ પણ પુરૂં થયું નહિ હોય તેવામાં દેવચંદ શેઠ બીમાર પડ્યા અને ડા દિવસની બીમારી ભેગવી, પ્રભુ સ્મરણ કરતાં પિતાની પાછળ એક વિધવા તથા પાંચ પુત્ર તથા એક પુત્રી તથા બીજું પણ બહોળું કુટુંબ મૂકી આ ફાની દુનિયાને ત્યાગ કરી ચાલ્યા ગયા. આ બનાવ સં. ૧૯૨૭ના જેઠ વદ પાંચમને દિવસે બન્ય. આ બનાવથી આ કુટુંબ ઉપર એક ભારે આફત આવી પડી; પણ ભાવી અન્યથા થવાનું નથી. એમની સાથે પિતાને આટલે જ સંબંધ હશે. એમ વિ. ચારી તેમના કુટુંબી જને ધીમે ધીમે શેક ઓછો કરવા લાગ્યા. ભાઈ કલ્યાણચંદની વય નાની હોવાથી પિતાને વિરહ તેમને સાલવા લાગે; પણ ત્રણ વડિલ બંધુઓ શિર છત્ર રૂપ હેવાથી તે દુઃખ વિશેષ જણાયું નહિ. વડિલ બંધુ પાનાચંદ તથા તેમના પત્ની ગમતીબાઈની ધર્મ પ્રત્યે સામાન્ય પ્રકારની લાગણી હતી, પણ તેમની હાક જબરી હતી અને તેમનાથી ઘરના બધા માણસે ડરીને ચાલતા હતા. તેમને વિઠલદાસ તથા રણછોડદાસ નામના બે પુત્ર હતા. બીજા ભાઈ ગોરધનને જકલ નામે પત્ની હતી. તે બન્નેને ધર્મ પ્રત્યે સારો રાગ હતું, અને તેઓ ભાઈ કલ્યાણચંદને સામાયિકાદિ ધર્મ કૃત્ય કરવામાં પ્રેરણા કરતા હતા. તેમને પ્રેમચંદ નામે એક પુત્ર હતું અને સંતોક નામે એક પુત્રી હતી. ત્રીજા ભાઈ કરશનની પત્નીનું નામ પારવતી હતું. તે બન્નેને પણ ધર્મ ઉપર સારી રૂચિ હતી. તેમને સંતતિમાં સમરત નામે એક પુત્રી હતી. ભાઈ કલ્યાણચંદે લગ્નજ કર્યું નહતું. બાળબ્રહ્મચારી પણામાં જ તેમણે દીક્ષા ગ્રહણ કરી હતી. પાંચમાભાઈ ત્રિલેવનની પત્નીનું નામ એતમ હતું. ધર્મ પ્રત્યે તેઓને રાગ સામાન્ય હતું. તેમને અંજવાળી નામની એક પુત્રી હતી. છઠ્ઠા બહેન મોતી બહેનને ગારીયાધાર શેઠ કલ્યાણજી છેડાને ત્યાં પરણું
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
_
*
વવામાં આ હતા તેમને સંતતિમાં ચાર પુત્ર અને ત્રણ પુત્રી હતાં તે સિવાય શેઠ મુંળચંદ તેથી શેક હીરાચંદનું બહાનું કુટુંબ ગણવામાં આવે તે બધું મળી આશરે પ માણસોનું તેમનું કુટુંબ હતું.
ભાઈ કલ્યાણચંદને કામ પ્રસંગે પાલીતાણુ જવા આવવાનું થતું હતું અને ત્યાં શાંત મૂર્તિ શ્રીવૃદ્ધિચંદજી મહારાજના સમાગમમાં કઈ કઈ પ્રસંગે આવવાનું થતું હતું. મોટા ભાઈ પાનાચંદની ઘરમાં જબરી હાક વાગતી હોવાથી કલ્યાણચંદને વ્યવહારિક કર્તવ્યમાં લક્ષ આપવું પડતું હતુ; છતાં તેઓ માતુશ્રીની તન મન ધનથી બનતી સેવા કરતા હતાં. માતૃ શ્રી મેઘબાઈએ પોતાના પતિના મરણ બાદ સંસારની ખટપટમેટે ભાગે જતી કરી હતી, અને તે પિતાની જીંદગી સામાયિક, પ્રતિક્રમણું તીર્થયાત્રા વગેરે ધર્મ કૃત્યમાં પરવતાં હતા. મેઘબાઈ સંવત ૧લ્ડ૧ના કાર્તક માસમાં બીમાર પડ્યા. અને ફક્ત છ દિવસની બીમારી ભેગવી પ્રભુ સ્મરણ કરતાં તેમને આત્મા કાર્તિક વદ ૧ ને દિવસે આ સંસાર છોડી સ્વર્ગ ગમન કરી ગયે આથી કુટુંબ ઉપર બીજી આફત આવી પડી; પણ જન્મનારને વાસ્તુ મરણ નક્કી છે ત્યાં પછી બીજો ઉપાય શો? આથી ભાઈ કલ્યા
ચંદની વૈરાગ્ય વૃત્તિને વિશેષ પોષણ મળ્યું. પણ વડીલબંધુ પાનાચંદભાઈની હયાતીમાં પિતાના મરથ સફળ થશે નહિ એમ પિતાને ખાત્રી હોવાથી પિતે દીક્ષા ન લેતાં ગૃહમાં રહી સાધુ જીવન ગાળવા લાગ્યા. સંવત ૧૯૦૪માં ભાઈ પાનાચંદ બીમાર પડ્યા. સાત દિવસની બીમારીમાં ભાઈ પાનાચંદ મરણ પામ્યા અને તેમને આત્મા પરલેક વાસી થયે. મેટાભાઈ પાનાચંદના મરણથી ભાઈ-કલ્યાણચંદે વાતે ચારિત્ર ગ્રહણ કરવાને માર્ગ ખુલ્લે થયે. છતાં પતે દેશકાલના જેણકાર હોવાથી કુટુંબને દિલાસે આપવાના હેતુથી બે વર્ષ સુધી કુટુંબ ભેગા રહ્યા. સંવત ૧૯૩૬માં ભાઈ કલ્યાણચંદે-આપણું ચરિત્ર નાયકે દીક્ષા ગ્રહણ કરી, આ સંબધીનું વિશેષ વૃત્તાંત આવતા પ્રકરણમાં આળેખવામાં આવશે. થોડા સમયમાં મોટા કુટુંબમાંથી પણ પુરૂષ તથા સ્ત્રીઓ મરણ પામ્યા. હાલમાં ફક્ત ચાર માણસ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫
હયાત છે. પુરૂષવર્ગમાં ભાઈ કરશન તથા ગુલાબચંદ હયાત છે. અને સીવર્ગમાં ગોરધનભાઈની પત્ની તથા ત્રિભોવનભાઈની પત્ની વિદ્યમાન છે. કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે. આવું કર્મનું સ્વરૂપનજરે જવા છતાં તે મનુષ્યને વૈરાગ્ય ન થાય તે તે ખરેખર આશ્ચર્ય પામવા જેવી વાત છે.
પ્રકરણ ૩ જું.
દીક્ષા ગ્રહણ પ્રસિદ્ધ પાલીતાણા શહેરમાં શાંતમૂર્તિ શ્રીમાન વૃદ્ધિચંદજી મહારાજ ચતુમાસ રહેલા હતા. તેઓશ્રી મહા પવિત્ર અને શાંતરસના ખજાનારૂપ હતા. તેઓશ્રીના દર્શનથી જ તેમના વંદન અશે અવનારા લોકેના હૃદયમાં ઘણી સારી છાપ પડતી હતી. પરવડીથી પાલીતાણે જતા આવતાં ભાઈ કલ્યાણચંદ શ્રીવૃદ્ધિચંદજી મહારાજશ્રીના સમાગ મમાં આવ્યા હતા, અને તેઓશ્રી પાસે પ્રસંગે પ્રસંગે જવા આવવાથી તથા તેમના મુખકમળથી ધર્મોપદેશ સાંભળવાથી તેમની ધર્મ ઉપર વિશેષ શ્રદ્ધા થઈ, અને તેમણે સામાયક, પ્રતિકમણું, પિષધ, પ્રભુપૂજા, ગુરૂવંદન વગેરે ક્રિયાઓ પૂર્ણ પ્રેમની લાગથી કરવાની શરૃઆત કરી સાથે આવશ્યકાદિ નિત્ય ક્રિયાઓને અભ્યાસ આરંભે. વળી ગુરૂ મહારાજ તરફથી મળતા સંસારની અસારતાના ધની પ્રબળ અસર કલ્યાણચંદભાઈ ઉપર થવા લાગી હતી. આથી તેમને આત્મા વેરો
વાસનાથી રંગાવા લાગ્યા. પ્રારં િવૈરાગ્ય ભાવને તાત્ર હોય છે, તે ન્યાયે ભાઈ કલ્યાણચદે પિતાના આત્માનું શ્રેય સાધવા જ્ઞાન પંચમીને તપ યથાવત્ જીવ પર્યંત અંગીકાર કર્યો, અને તે સાથે વીંટસી મુકશી ઇત્યાદિ અભિગ્રહ લીધા વળી તેમણે પાંચ માસ સુધી એકાસનાદિ ત્રત કર્યું, તે પછી ૧૯૭૬ માં ભઈ કલ્યાણચંદનું પાછું ભાવનગરમાં રહેવાનું ઠર્યું. આ ભાવનગરમાં શ્રીમાન વૃદ્ધિચંદજી મહારાજનું રહેવું વિશેષ ભાગે થતું હતું. તેમના સમાગમથી
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભાઈ કલ્યાણચંદે નવપદજીનું આરાધન શરૂ કર્યું અને ચારિત્ર લેવાની ઈચ્છા થતાં શરૂઆતની ભૂમિકા તરીકે યાજજીવ બ્રહ્મચર્ય. વ્રત અંગીકાર કર્યું. તેમજ સાધુ જીવનને ઉપગી આચાર–જેવા કે સંથારા ઉપર શયન કરવું, સચિત્ત વસ્તુને ત્યાગ, ઉષ્ણ જળનું પાન વગેરે અમલમાં મૂકવાને અભ્યાસ પાડવા લાગ્યા. આમ કરવાને હેતુ એજ હતું કે, સાધુ જીવનમાં તે તે બાબતેની અડચણે ન નડે. આજ કાલ સાધુપણામાં કેટલાકની સ્થિતિ ડામાડેળ થઈ ગયેલી જોવામાં આવે છે, તેનું ખાસ કારણ એજ છે કે તેઓ સાધુ પણને એગ્ય ક્રિયા કરવાને કઈપણ પ્રકારનો અભ્યાસ પાડયા સિવાય ઘણીવાર સાહસ કામ કરે છે. આવી સ્થિતિ પિતાની ન થાય તેવા હેતુથી ભાઈ કલ્યાણચંદે દીક્ષા લીધા પૂર્વે સાધુપણાને લાયક તમામ આચાર વિચાર જાણવા તથા કરવાને અભ્યાસ પાડી દીધે હતું. આ અભ્યાસને અંગે જ્યારે તેઓની પૂર્ણ પ્રતીતિ થઈ કે સંયમ પાળવામાં તેમને કેઈપણ જાતની અડચણ નડશે નહિ, ત્યારે સંયમ લેવા સંબંધીને પિતાને નિર્ણય શ્રીવૃદ્ધિચંદજી મહારાજને જણાવ્યું. ગુરૂ મહારાજશ્રીએ તે વિચારને પુષ્ટિ આપી, પણ ભાવનગરરમાં ભાઈ કલ્યાણચંદનું બહાળું કુટુંબ વસતું હોવાથી, તેમની આજ્ઞા વગર આ દીક્ષાનું કામ ત્યાં બનવું મુશ્કેલ લાગવાથી અમદાવાદમાં
જ્યાં શ્રીવૃદ્ધિચંદજીમહારાજના વડિલ ગુરૂભાઈ ગચ્છાધિપતિ શ્રીમાન મૂકિતવિજયજી ગણિ મહારાજ ચાતુર્માસ રહેલા હતા, તેમની પાસે ભાઈ કલ્યાણચંદને દીક્ષા વાસ્તે મેકલી દીધા. આ કાર્યમાં ભાવનગર નિવાસી શેઠ ઝવેરભાઈ ભાઈચંદની પણ સહાય હતી. શ્રીમાન મુક્તિવિજયજી ગણિજી મહારાજ એક મહા પ્રતાપી અને આતાપનામકર્મવાળા પુરૂષ હતા. તેઓશ્રીની એવી તે હાક વાગતી હતી કે કઈ સાધુ કે શ્રાવક તેમના મુખમાંથી નીકળેલ બેલ અન્યથા કરવા સમર્થ ન હતા. વળી મહારાજશ્રીને નગર શેડ પ્રેમાભાઈ હેમા ભાઈની મદદ પણ પુરતી હતી. આથી તેઓશ્રી ધારેલું કામ નિર્વિદને સાંગોપાંગ પાર પાડતા હતા. પ્રથમ તે શ્રીમુક્તિ વિજયજી મહારાજે
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७
ભાઈ કલ્યાણચંદને વૈરાગ્ય રંગ બહારને છે કે અંતરને છે, તેની પરીક્ષા કરી પરીક્ષામાં તે પસાર થયા. કલ્યાણચંદભાઈને વૈરાગ્ય રંગ અંતરંગને છે, એમ ખાત્રી થવાથી દીક્ષા આપવાની તૈયારી કરી પણ ભાઈ કલ્યાણચંદ ભાવનગરથી અમદાવાદ દીક્ષા નિમિત્તે આવી પહોંચ્યા, તે વાતની તેમના વડીલ બંધુઓ ગોરધનભાઈ તથા કરશનભાઈને ભાવનગરમાં ખબર પડી, એટલે તરતજ તેઓ અમદાવાદમાં મહારાજશ્રી પાસે આવ્યા અને કલ્યાણચંદભાઈને પાછા લઈ જવા જવા માટે ઘણે પ્રયાસ કર્યો. છેવટે પાલીતાણામાં સાથે રહી દીક્ષા અપાવવાનું બહાનું કાઢી તેમને ભાવનગર લઈ જવાની યુક્તિ કરી, અને ભાઈ કલ્યાણચદે સાથે પાછા જવા માટે હા પણ પાડી; પણ પાછળથી તેમને લાગ્યું કે આ એક ખેટું હાનું છે, ઘેર લઈ જઈને કઈ દીક્ષા અપાવશે નહિ, એમ તેમને જણાયું. તેથી ભાઈ કલ્યાણચંદે બને ભાઈઓને પિતાને છેવટને નિર્ણય જણાવી દીધું અને વિશેષમાં ઉમેર્યું કે આ શહેરમાંથી દીક્ષા લીધા સિવાય બહાર નીકળવાના મારે પચ્ચખાણ છે. આમ તેમને દઢ નિશ્ચય જે બન્ને ભાઈઓ કહેવા લાગ્યા”હાલમાં ચાર માસ સુધી અને ભ્યાસ કરે અને આગળ ઉપર અમે અમારા હાથે દીક્ષા અપાવીશું.” આમ કહી બને ભાઈઓ ખિન્ન વદને પાછા ફર્યા. ભાઈ કલ્યાણચંદને તરત દીક્ષા લેવાને આગ્રહ બહુ તીવ્ર હોવાથી તથા શ્રેયકાર્યમાં બહુ વિને નડે છે એવી પ્રથા હોવાથી શ્રી મુક્તિવિજયજી મહારાજ શ્રી એ પિતાના મુખ્ય શિષ્ય મુનિશ્રી ગુલાબ વિજ્યજી સાથે તેમને નજીકના ગામડામાં એકલી દીધા. જ્યાં ભાઈ કલ્યાણચંદને સંવત ૧લ્ડના વૈશાક વદ ૮ને દિવસે ગચ્છાધિપતિ શ્રી મુક્તિવિજ્યજી ગણિજીના નામથી દીક્ષા આપવામાં આવી, અને તેમનું નામ મુનિશ્રી કમલવિજયજી રાખવામાં આવ્યું. ત્યારપછી તરતજ અમદાવાદમાં ગુરૂમહારાજશ્રી પાસે તેમને લાવવામાં આવ્યા હતા. આ દીક્ષાના સમાચાર ભાવનગરમાં તેમના કુટુંબને મળ્યા કે તરતજ ભાઈ ગોરધન તથા તેમના મોટાભાઈના પાનાચંદના પત્ની બહેન ગમતી બન્ને જણ અમદાવાદ આવી પહોંચ્યા અને ભાઈ કલ્યાણચંદને પાછા લઈ જવા માટે
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રયત્ન કર્યો, પણ છેવટે નગરશેઠ પ્રેમાભાઈ હેમાભાઈ તસ્મા શેઠ શેકલભાઈ ફક્તભાઈએ તે બન્નેને શાંતિથી ઘણા સમજાવ્યા ત્યારે તેઓ પણ અંતે શાંત થયા, મહારાજશ્રીને વંદના કરી મિહના ઉછાળાથી કરેલા પ્રયત્ન માટે માફી માગી પાછા ઘેર વિદાય થયા. અત્રે મહારાજશ્રી કમળવિજયજીએ પિતાને અભ્યાસ શરૂ કર્યો અને ગ્રેડા સમયમાં સાધુ પ્રતિક્રમણ તથા સાધુ ઉપયેગી ક્રિયા સંપૂર્ણ કરી. આથી ગુરૂમહારાજશ્રીએ વડી દીક્ષાના રોગ સંવત ૧લ્ટ૬ આસ વલી બીજને દિવસે શરૂ કરાવ્યા અને ૧૯૩૭ ના કાર્તિક વદી ૧૨ ના દીવસે મેટી દીક્ષા ઘણા ઉત્સાહપૂર્વક અમદાવાદમાં મહારાજશ્રીએ પિતાના નામથી આપી.
પ્રકરણ ૪ થું.
વિદ્યાભ્યાસ, શ્રીમદ મુક્તિ વિજય ગણિજી મહારાજશ્રીના ગુરુ મહારાજ શ્રી બુટેરાવળ (શ્રી બુદ્ધિ વિજયજી) મહારાજ એક મહાન આધ્યાત્મિક પુરૂષ હતા. તેઓશ્રી મૂળ પંજાબના રહીશ હતા. તેઓ વૃદ્ધાવસ્થામાં વિહાર કરવાને અસમર્થ હેવાથી મોટે ભાગે અમદા વાદમાં રહેતા હતા. તેમની સેવા માટે અને સાધુ સમુદાયની સગવડ માટે શ્રીમાન મુકિત વિજય ગણિજીનું અમદાવાદમાં વિશેષ રહેવું થતું હતું. આ કારણથી મુનિશ્રી કમળવિજયજીને અમદાવાદમાં ગુરૂ પાસે સ્થિર રહી અભ્યાસ કરવાને ઘણે અનુકુળ પ્રસંગ મળે. સંવત ૧@૬-૩૭–૩૮ ના ત્રણ ચોમાસા અમદાવાદમાં થયાં. આ પ્ર| સંગે ભણવાની સાથે સૂત્રના આરાધન નિમિત્તે દહન કરવાને પણ ઘણે અનુકુળ સમય તેમને મળી આવ્યું. યુવાવસ્થામાં તપ
ઘણી લાભકારી છે, કારણ કે વિકાર ઉપર કાબુ મેળવવામાં તે ઉત્તમ શસનું કામ સારે છે. આ કારણથી ગુરૂશ્રીએ તેમને ઉત્તરાધ્યયનસત્ર, આચારાંગ સૂત્ર, કલ્પસૂત્ર, નિશીથ સૂત્ર, મહાનિશીય સત્ર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
નંદીસૂત્ર, અનુગદ્વારસૂત્ર,સૂયગડાંવ, ઠાણાંગસૂત્ર, અને સમવાયાંગ સૂત્રના યોગ કરાવ્યા. આ તપશ્ચર્યાના અંગે જો કે તેઓશ્રી વિશેષ અભ્યાસ ન કરી શક્યા છતાં “જે થાય તે સારા માટે” એ ન્યાયે યુવાવસ્થામાં કરેલી તપશ્ચર્યા અને તે કરવાની પડેલી ટેવ આગળ ઉપર તેમને ઘણુજ ઉપયેગી થઈ પડ્યાં. આ ત્રણ ચાતુર્માસમાં તોશ્રીએ જીવ વિચાર, નવતત્વ, દંડક, સંઘયણી, કર્મગ્રંથ વગેરે પ્રકરણને અભ્યાસ કર્યો. સંવત ૧૭ના માર્ગશીર્ષ સાસમાં મન હારાજશ્રી નીતિવિયની સાથે મુનિ શ્રી કમળવિજ્યજીએ કપડવંજ તરફ વિહાર કર્યો. અને ત્યાં ચંદ્રિકા વ્યાકરણને અભ્યાસ શરૂ કર્યો. ત્યાંથી ૧૯૪૦ માં ગુરૂભાઇ શ્રી દાનવિજયજી મહારાજ પાસે વહારે ગયા. શ્રી દાનવિજયજી વ્યાકરણ તથા ન્યાયમાં મહા વિદ્વાન ગાતા હતા. તેમની પાસે તેઓ વ્યાકરણ તથા ન્યાયને અભ્યાસ કરવા માટે રા. સંવત ૧૯૪૦–૧૯૪૧ તથા ૧૪૪ ના ત્રણ માસાં વડેદરા કરી વ્યાકરણમાં સારસ્વત તથા ચંદ્રિકા તથા કાવ્યમાં રઘુવંશ, ફિરાતાજીનીય તથા માઘ કાવ્ય વગેરે તથા ન્યાયમાં તર્ક સંગ્રહ દીપીકા, નીલકંઠી વગેરે સંસ્કૃત ગ્રંથને અભ્યાસ કર્યો. વડેદરેથી અમદાવાદ પાછા આવી મહારાજશ્રી ગુણવિજયજી પાસે તેમણે ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર ટીકા સાથે વાંચ્યું. ત્યાંથી વિહાર કરી પિતાના પ્રતિબોધક ગુરૂ શ્રી વૃદ્ધિચંદજી મહારાજ પાસે ભાવનગર ગયા, ત્યાં મહારાજ શ્રી ઝવેરસાગરજીને મેળાપ થયો. આ શ્રી ઝવેરસાગર મહારાજ સૂત્રસિદ્ધાંતમાં ઘણાજ પ્રવીણ હતા અને તર્ક વિતર્ક માં પણ ઘણા નિપુણ હતા. શ્રીમાન મુક્તિ વિજય ગણિ મહારાજને તેઓ પિતાના ગુરૂ સમાન ગણતા હતા અને તેમના ઉપકારના સણમાં દબાયેલા હોય તેમ તેમના તરફ પૂજ્યભાવ રાખતા હતા. ગુરૂશ્રીના ઋણને બદલે તેમના શિષ્યને આપવા ઈચ્છતા હોય તેમ તેમના શિષ્ય તરફ ઘણું મમતા રાખતા હતા, તેમજ તેમને ઘણા ચાહતા હતા. આના પુરાવા તરીકે આપણે જણાવીશું કે તેઓ શ્રીએ મુનિરાજશ્રી કમળ વિજ્યજીને ઘણું ભાવ પૂર્વક આચારાંગસૂત્ર - ટીકા સાથે ભણાવવા શરૂ કર્યું. આચારાંગ સૂત્ર પૂર્ણ થતાં પલવાજી
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
સૂત્રના અભ્યાસ શરૂ કર્યો. આમ અનુક્રમે ઝવેરસાગરજી મહારાજ પાસે ભગવતી સૂત્ર તથા સટીક નાંદસૂત્ર તથા અનુયાગ દ્વાર સૂત્ર વૃત્તિ તથા લાક પ્રકાશ, જ્ઞાતા સુત્ર વગેરે વાંચ્યા. તે સિવાય જાતે તેમજ બીજા પાસે કલ્પસૂત્ર વૃત્તિ, ઉવવાઇ સૂત્ર, ધર્મરત્ન કર’ડક, અનુત્તરા વવાઇ સૂત્ર, દરાવૈકાલિક સૂત્ર, ઉપદેશ માળા વૃત્તિ, શત્રુજય મહાત્મ્ય, આત્મ પ્રોાધ, શ્રદ્ધવિધિ વાસુ પૂજય ચરિત્ર, ધમ્મિલ ચરિત્ર, પાંડવ ચરિત્ર, વૈરાગ્ય કલ્પલતા, ષડ દર્શન સમુચ્ચય, સમરાદિત્ય ચરિત્ર, શાંતિનાથ ચરિત્ર, પાર્શ્વનાથ ચરિત્ર, મહાપાળ ચરિત્ર, દાન પ્રકાશ, ગુણુસ્થાન ક્રમારાડું, સુલસા ચરિત્ર વગેરે અનેક નાના મોટા ગ્રન્થાના તેઓશ્રીએ અભ્યાસ કર્યાં હતા. ભણવા ભણાવવાની તેઓની લાગણી બેહદ હતી. ચારિત્ર લીધું ત્યારથી આરંભી પેાતાની અંત અવસ્થા સુધી તેઓએ કદાપિ પઠન પાઠન છેડયું નથી. પેાતાના વિદ્યાત્ શિષ્યા પાસેથી પણ જ્ઞાન લેવામાં તેઓશ્રીએ જરા પણ લજ્જા ગણી નથી. ત્રાજ્ઞાતિ હિત ગ્રાહ્ય બાળક પાસેથી પણ હિતકા રીવાત ગ્રહણ કરવી આ મહાવાકયને તેઓ યથાર્થ અનુસરતા હતા. તેઓને આ ખરેખર અનુમેાદન કરવા લાયક ગુણુ હતા.
પ્રકરણ ૫ મુ.
પન્યાસ પદવી તથા આચાર્ય પદવી.
મહારાજશ્રી મુક્તિવિજયજી ગણિજીના દેવગમન પછી ચાગાદ્વહન કરાવી વડી દીક્ષા આપે તેવુ એટલા માટા સમુદાયમાં તે સમયે કોઇ પણ વિદ્યમાન ન હતું, કારણ કે તે સમયે યાગઢહનની પ્રથા હાલની માફક બહુ પ્રચલિત ન હતી, વળી અત્યારે એક ગુરૂના ચાર પાંચ શિષ્યા પન્યાસ થાય તેવું તે સમયે નહતું. નાના મોટાની આમ્નાય મહુ જાળવવામાં આવતી હતી, અને ખરાખર અધિકાર જોઈનેજ તે પદવી આપવામાં આવતી હતી. શ્રીમાને મુકિતવિજયજી મહારાજશ્રીએ પેાતાની હયાતીમાં નીતિવિજયજી મહારાજશ્રીના
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિષ્ય મુનિરાજશ્રી ભકિતવિજયજીને ભગવતીસૂત્રના યુગમાં પ્રવેશ કરાવ્યું હતું. પણ તેઓશ્રી તે તે ગોહન પૂર્ણ થાય તે પૂર્વે દેવગત થયા હતા. તે ઘણું શાંત સ્વભાવના હતા. આ સમયે સાધુ સમુદાયનું સુકાન શ્રીમાન મુકિતવિજયજી ગણિત્રીના હાથમાં હતું. તેમને મારા તારા ભેદભાવ નહતું. તેઓ બીજા કેઈને ગદ્ધહન કરાવવાના વિચારમાં હતા. તેટલામાં તેઓ શ્રીનું અવસાન સં. ૧૯૪૫ ના માગસરવદ ૬ને સેમવારે ભાવનગરમાં થયું. વળી તેમની પાસે મુનિરાજ શ્રી દેવવિજયજી તથા ગુણવિજયજી નામના બે મોટા વિદ્વાન શિષ્ય હતા. તે બંને ગૃહસ્થાશ્રમમાં ભાઈઓ હતા. અને ધ્રાંગધ્રાના રહીશ હતા. વળી તે બંને બુદ્ધિમાં ઘણા તીક્ષણ હતા અને ગુરૂશ્રીના પરમ આજ્ઞાંતિ ભક્ત હતા. તેમજ તેઓ તેમના જમણા તથા ડાબા હાથ રૂપ ગણાતા હતા. તે બંને પણ ગુરૂમહારાજની આગળ પાછળ થોડા સમયને અંતરે કાળ ધર્મ પામ્યા. એટલે આખા સમુદાયમાં કોઈ એવા મુનિરાજની ખાસ જરૂર હતી કે જે ગહન કરાવી વડી દીક્ષા આપી શકે. સાધુઓ તથા સાધ્વીઓને પરિવાર દિન પ્રતિદિન વધવા લાગ્યા. અને દ્વહન કરાવનારના અભાવે વડી દીક્ષા વગરના સાધુ સાધવીઓને વધારે થયે. આ ઉપસ્થિત થયેલી સ્થિતિને પહોંચી વળવા માટે મહારાજશ્રી ઝવેરસાગરજીએ આ સમુદાયની સગવડ સાચવવાનું કામ હાથ ધર્યું અને મારવાડ તરફ વિચરતા પંન્યાસશ્રી હેતવિજયજીને લીંબડી મુકામે બોલાવી તેમની પાસે મુનિરાજશ્રી કમળવિજયજીને તથા મુનિરાજશ્રી આણું. વિજયજીને ભગવતીસૂત્રના પેગ કરાવવા શરૂ કર્યા. સંવત ૧૯૪૭ના માહા શુદ ૫ મે ગમાં પ્રવેશ કરવામાં આવ્યો અને ગદ્વહનની સાથે ભગવતીસૂત્રનું વાંચન પણ મહારાજશ્રી ઝવેરસાગરજીએ શરૂ કરાવ્યું. આજકાલ શાસ્ત્ર વાંચન વિનાજ દ્વહન થાય છે, પણ તેમણે તેમ ન કરતાં બંને કામ સાથે જ આરંભ્યા, એ ઘણું સ્તુતિ પાત્ર હતું. ગોહન પૂર્ણ થતાં સં. ૧૯૪૭ ના જેઠ સુદ ૧૩ને દિવસે અને મુનિરાજેને ગણિ પદ તથા પંન્યાસપદ લીંબડીમાં આપ વામાં આવ્યાં તે સમયે ઘણી ધામધુમ થઈ હતી.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
: આ પ્રસંગ ઉપર અમદાવાદથી નગરશેઠ મણિભાઈ પ્રેમાભાઈ તથા શેઠ જેસીંગભાઈ હઠીભાઈ વગેરેએ ખાસ પથારી ગુરૂભકિત દર્શાવી હતી. આ પ્રસંગે તે લીબડી ગામના સંઘે પણ અષ્ટાલિકા મહત્સવાદિ ધર્મક્રિયામાં ઘણા સારે ભાગ લીધે હતે. તે વર્ષનું ચોમાસું ત્યાં લીંબડીમાં જ થયું હતું. ચાતુર્માસમાં ધર્મ કૃત્યે ઘણું સારાં થયાં હતાં. પ્રાચીને તેમજ નવીન મંદિરમાં પ્રતિષ્ઠા કરાવવામાં આવી હતી, અમે આ પ્રસંગે પણ અષ્ટાહિકા મહત્સવ થયે હતે, આ તમામ ધર્મક્રિયાનું ખર્ચ બાઇ પુરબાઈએ આપ્યું હતું.
કાળની ગતિ ગહન છે. કરમને શરમ નથી. મહારાજશ્રી ઝવેર સાગરજીને તે જ માસામાં ભાદરવા સુદ ૫ થી સખ્ત માંદગી શરૂ થઈ અને ત્રણ માસ સુધી અશાતા વેદની કર્મ ભેગવી આ ફાની દુનિયાને ત્યાગ કરી પ્રભુ સ્મરણ કરતાં સ્વર્ગમાં ચાલ્યા ગયા. તેઓના દેહાવસાનથી આ સમુદાયને ઘણે ભારે ધક્કો લાગ્યો હતો, પણ કાળ આગળ કોઈનું જોર ચાલતું નથી. તેમની માંદગીના પ્રસંગે આ ચારિત્રના નાયક મહારાજશ્રીએ તથા તેઓના નવા શિષ્ય મુનિશ્રી આનંદસાગરજીએ ઘણી સારી શુશ્રુષા કરી હતી. મુનિરાજ શ્રી ઝવેરસાગરજીનું દેહાવસાન સં ૧૯૪૮ ના કાર્તક વદ ૧૨ સે થયું. આથી તેઓને ભારે દીલગીરી થઈ. એવામાં નગરશેઠ મણિભાઈએ મહારાજશ્રીને અમદાવાદ પધારવા માટે વિનંતી કરવાને પિતાની માતુશ્રીને ખાસ લીંબડી મેકલ્યા હતા, તેથી મહારાજશ્રીએ અમદાવાદ તરફ વિહાર કર્યો. પંન્યાસ પદવી લીધા પછી અમદાવાદમાં તેમને પ્રથમ પ્રવેશ થતે હેવાથી નગરશેઠ મણિભાઈ પ્રેમાભાઈ એ તેમને સારે સત્કાર કર્યો હતો અને સં. ૧૯૪૮ નું ચોમાસું પણ તેમણે અમદાવાદમાં કર્યું. ચાતુર્માસ પછી ઝવેરી, વાડીલાલ વખતચંદે કેસરીઆઇને સંઘ છરી પાળતો કાઢ. તે સંઘની સાથે તેઓ માગસર માસમાં યાત્રાથે નીકળ્યા, અને પાસે શુદ ૭ મે તેઓશ્રી કેસરીયાજી આવી પહોંચ્યા. ત્યાંથી પિષીના પાશ્વનાથ, ઇડર, તારંગાજી, શીપર વડનગર, માણસા, પેથાપુર થઈ માહ સુદ ૫ મે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૩.
પાછા અમદાવાદ આવ્યા. પંન્યાસ પદવી લઈ તેઓશ્રીએ ઘણા સાધુ એ તથા સાધ્વીઓને વડી દીક્ષાના તથા મોટા ગદ્વહન કરાવ્યા છે. વળી તેમણે પિતાને હાથે શ્રીમાન વૃદ્ધિચંદજી મહારાજશ્રીના શિષ્ય મુનિરાજશ્રી ચતુરવિજયજીને તથા શ્રીમાન હંસવિજયજી મહારાજશ્રીના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રી સંપતવિજયજીને તથા શ્રીમાન આત્મા રામજી મહારાજશ્રીના પ્રશિષ્ય મુનિશ્રી સુંદરવિજયજીને પચાસ પદવી તથા ગણિપદવી અર્પણ કરેલ છે. તેમજ પોતાના શિષ્ય મુનિરાજ શ્રી કેસરવિજયજીને પણ તેજ પન્યાસ પદવી તથા ગણિ પદવી આપેલી છે. આ પ્રમાણે અનેક સ્થળે ધર્મનાં શુભ કૃત્ય કરાવતા હતા, અને અનેક ભવ્ય પુરૂષને ધર્મ માર્ગમાં જોડતા હતા. આવી રીતે શુભ પ્રવૃત્તિ કરતા તેમજ ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરતા સંવત ૧૯૭૨ માં પાછા અમદાવાદ પધાર્યા. તે સમયે નગર શેઠ વિમળભાઈ. માયાભાઈ, શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઇ, શેઠ મણિભાઈ દલપત ભાઈ, શેઠ જગાભાઈ દલપતભાઈ, વિગેરે શ્રાવકે ગંગાબાઈ શેઠાણી વિગેરે શાવિકાઓ તથા સાધ્વીમાં દેવશ્રીજી, પ્રેમશ્રીજી, ગુલાબશ્રીજી, વિગેરે ચતુર્વિધ સંઘ તરફથી મહારાજશ્રીને સારે સત્કાર થયે હતે. અત્રે મહારાજશ્રી સાથે લગભગ ર૦ સાધુઓ હતા. આગમ વાચના અત્રે હોવાથી બીજા પણ કેટલાક સાધુઓ અત્રે વિદ્યમાન હતા. આ મોટા મંડળનું સંમેલન થવાથી પઠન પાઠનમાં ખલેલ પડવાના કારણથી મહારાજશ્રી શેઠ ડાહ્યાભાઈ અનેપચંદના નવા મકાનમાં શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈની વિનંતીથી ચાતુમાસ રહ્યા અને ચાતુર્માસમાં શેઠ સારાભાઈએ મહારાજશ્રીની તન મન અને ધનથી પૂર્ણ સેવા કરી હતી. ૧૭૨ ના શ્રાવણ સુદ પ થી મોટા યોગોહનની ક્રિયા શરૂ થઈ. શ્રીમાન ખાંતીવિજયજીદાદાના શિષ્ય મુનિશ્રી મેહનવિજયજી મહાનિશીથ સૂત્રના ચેગમાં હતા, અને બીજા કેટલાક સાધુઓ તથા સાધ્વીઓ જુદા જુદા ગદ્વહન કરતા હતા. ભાદરવા સુદી પુનમે મહારાજશ્રીએ મુનિશ્રી દેવવિજયજીને ભગવતીજી સૂગના ચાગમાં પ્રવેશ કરાવ્યું ત્યારપછી બે બે દિવસના અંતરે મુનિશ્રી મેહનવિજયજીને તથા મુનિશ્રી લાભ વિજયજીને પણ ભગવતી સૂત્રના વેગમાં નાંખ્યા
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ પ્રમાણે સાધુ સાધ્વી મળી પચાસ વ્યક્તિઓને મોટા ગોઢાહન કરાવ્યા. વળી શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈની માતુશ્રી શ્રાવિકા ઉજળીબહેનને ઉપધાન કરવા ઈચ્છા થઈ, અને તેમણે તે ઇચ્છા મહારાજશ્રીને પ્રદર્શિત કરી સંવ ૧૯૭૨ ના કાર્તક વદ ૬ને દિવસે ઉપધાનની કિયાને આરંભ થયો. શ્રાવક તથા શ્રાવિકા મળી ૨૦૦ મનુષ્યએ એ ઉપધાનની ક્રિયાને લાભ લીધે હતે. ઉપધાનનું સર્વ ખર્ચ શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈ તરફથી કરવામાં આવ્યું હતું. ઉપધાનની ક્રિયા નિ વિને આનંદથી પરિપૂર્ણ કરવામાં આવી. અને ઉપધાનની માળ ૫હેરવાનું મુહર્ત સંવત ૧૯૭૩ના મહા સુદ ૬ને રવિવારનું નિર્ણિત કરવામાં આવ્યું હતું. તેમજ ત્રણ મુનિઓને પંન્યાસ પદવી તથા ગણિ પદવી આપવાને વાસ્તે પણ તેજ દિવસ મુકરર કરવામાં આવ્યો હતે. દરેક સમુદાયમાં આચાર્ય છે, તે પછી આ સમુદાયમાં પણ આચાર્ય હોય તે ઘણું સારું, એમ તેમના કેટલા ભાવિક સાધુઓ તથા શ્રાવકે તરફથી મહારાજશ્રીને આચાર્ય પદ ગ્રહણ કરવા માટે પ્રેરણા કરવામાં આવી મહારાજશ્રી ઘણું ભેળા અને સરલ હૃદયના હતા. આ બાબતમાં તેમણે પોતાના શિષ્યની ખાનગી સલાહ લીધી. હવે પ્રેરણા કરનાર તેમજ સલાહ આપનાર એના એ સાધુ હેવાથી તેઓએ સંમતિ આપી અને મહારાજશ્રીએ તે સંમતિ સ્વીકારી. અને તે માટે શેઠ વખતચંદ ખુશાલ તરફથી નગર શેઠ વિમળભાઈ મયાભાઈની સહીથી દેશ દેશ કકતરી મેકલવામાં આવી. મુંબઈ, સુરત, વડેદરા, એવલા પુના, વઢવાણકાપ, લીંબડી, રાજકેટ, વાંકાનેર, પાલીતાણા શહેર, ભાવનગર વગેરે ઘણું શહેરોના ભાવિક શ્રાવકેએ આપવામાં આવનારી પદવી ઉપર પધારી પૂર્ણ ગુરૂ ભક્તિ બતાવી હતી. સં ૧૯૭૩ના માહ સુદ ને રવીવારના દિવસે સવારના નવ વાગતાં મુનિશ્રી દેવવિજયજી, મુનિશ્રી મેહન વિજયજી, તથા
મુનિશ્રી લાભ વિજયજી આ ત્રણ મુનિઓને ગણિ પદવી માટે મહારા-- જશ્રીએ ક્રિયા કરાવવા શરૂઆત કરી. અત્રે સાડા દશવાગે મહારાજશ્રીઓ તથા ચતુર્વિધ સંઘે ત્રણે મુનિઓને પ્રથમ ગણિ પદવી અને .. પછી પંન્યાસ પદવીને વાસક્ષેપ નાખે. તે પણ મહારાજશ્રીએ
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૫ પિતે આચાર્ય પદવી માટેની ક્રિયાને પ્રારંભ કર્યો અને ત્રણે નવીન પંન્યાએ તે ક્રિયામાં મદદ કરી. કિયા સંપૂર્ણ થતાં આચાર્ય પદ્ધ માટેને વાસક્ષેપ પ્રથમ પં. દેવ વિજયજી, પં. મેહન વિજયજી ૫, લાભવિજયજી તથા મુનિશ્રી કનક વિજયજી અને મુનિશ્રી ભાવ વિજયજીએ નાખે. પછી પ્રવર્તિની સાધ્વી ગુલાબશ્રીજી, પુન્યત્રીજી પ્રેમશ્રીજી, હરખશ્રીજીએ વાસક્ષેપ નાખે. શ્રાવક સમુદાયમાંથી નગર શેઠ કસ્તુરભાઈ તથા વિમળભાઈ તથા શ્રાવિકા વર્ગમાંથી શેઠાણ ગંગાબાઈ, મુક્તાબાઈએ વાસક્ષેપ નાખે. ઉપર પ્રમાણે વાસક્ષેપ નંખાયા પછી ચતુર્વિધ સંઘે વાસક્ષેપ નાખી વિજયકમલસૂરિશ્વર નામ સ્થાપન કરી મહાવીર દેવની જયધ્વનિ કરીને સાથે મુળચંદજી મહારાજશ્રી ના નામને વિજયધ્વનિ પણ કરવામાં આવ્યા હતા. તે પછી નગરશેઠ કસ્તુરભાઈ તથા વિમળભાઈ તથા શેઠાણ ગંગા બહેન તથા મહાલક્ષમી બહેન તરફથી કપડાં તથા કામળી વગેરે આચાર્ય શ્રીને તથા ત્રણ નવીન પંન્યાસને ઓઢાડવામાં આવ્યા હતાં. " ચતુર્વિધ સંઘે પણ કપડા તથા કામળીને વરસાદ વરસાવી ગુરૂ ભક્તિ સારા રૂપમાં પ્રદર્શિત કરી હતી. આ સર્વ કિયા નગશેઠ છે. માભાઈ હેમાભાઈના વડે કરવામાં આવી હતી. તે સમયે (ચતુર્વિધ સંઘ સર્વ મળી) ૧૦ થી ૧૨ હજાર મનુષ્ય એકત્ર મળ્યા હતા.'
આ પ્રમાણે પદવીની ક્રિયા સંપૂર્ણ થયા પછી બરાબર સાડા બાર વાગતાં વિજય મુહૂર્ત આવવાથી શ્રાવિકા બહેન ઉજળી બહેન તથા ૨તન બહેનને પ્રથમ માળ પહેરાવી, પછી તમામ બહેને તથા ભાઈઓને માળ પહેરાવવામાં આવી. આ પ્રમાણે માળ પહેરવાનું મહત્સવ ર્ણ થતાં શેઠ સારાભાઈ ડાહ્યાભાઈ તરફથી તથા યેવલા વાળા શેઠ ૨. ગીલદાસ દેવચંદ તરફથી આવેલા શેઠ ભાગચંદ ભાઈ ચતુર તરફથી શ્રીફળની બે પ્રભાવના થઈ. સાંજના ચાર વાગે મેળાવડે ખલાસ થયે. પદવી દાન તથા ઉપધાન નિમિત્તે અઠ્ઠાઈ મહત્સવ તથા શાંતિ સ્નાત્ર સારી ધામધુમથી કરવામાં આવ્યા હતાં. મહા વદ ૩ ના દિવસે અત્રેથી વિહાર કરી મહારાજશ્રી વગેરે લગભગ ૧૨ સાધુઓ તથા ૧૫
.
.
!
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધ્વીઓ યેવલાવાળા શેઠ ખુબચંદ રામચંદના સંઘમાં યાત્રા નિમિતે પાલીતાણે પધાર્યા. ફાગણ સુદ ૧૩ના દિવસે મોટા સામૈયા પૂર્વક સંઘ સાથે આચાર્યશ્રીએ પાલીતાણામાં પ્રવેશ કર્યો, અને ૧૯૭૩ નું ચાતુર્માસ સંઘના આગ્રહથી અત્રેજ કરવામાં આવ્યું હતું. ચાતુર્માસ માં ઉપધાન તથા મોટા ગોહન વિગેરે ધર્મ ક્રિયા સારી રીતે ઉજવવામાં આવી હતી.
પ્રકરણ ૬ છે.
સ્વર્ગ ગમન. શ્રીમાન વિજ્ય કમલસૂરીશ્વર મહારાજે સંવત ૧૯૭૩નું ચાતુર્માસ પાલીતાણામાં કર્યું, તેમણે સં.૧૯૭૪ના માગશર માસમાં ત્યાંથી વિહાર કર્યો. નાના ગામડાઓમાં વિચરી ભવ્ય પુરૂષને પ્રતિબંધ કરતા કરતા તેઓશ્રી ભાવનગર પધાર્યા. ત્યાંના સંઘ તરફથી તેમને સારે સત્કાર કરવામાં આવ્યો હતે. ત્યાં વિચરતા ૫. ચતુરવિજયજી, ઉતમવિજયજી, ભકિતવિજયજી તેમને મળ્યા ત્યાં થડે સમય રહી, તેઓ ગેઘા પધાર્યા. ત્યાંના સંઘે પણ તેમને ઘણું સારે સત્કાર કર્યો. ત્યાં વિચરતા વૃદ્ધ વડિલ ગુરૂ બાંધવ શ્રીમાન ગુલાબવિજયજી મહારાજને સમાગમ થયે. આ છેલ્લે મેળાપ હય, તેમ તેએએ પિતાના તરફથી કાંઈપણ વૈમનસ્ય થયું હોય તેને માટે ખમાવી, પરસ્પર લામણ કરી કેટલાક દિવસ ત્યાં રહ્યા પછી તેઓશ્રી ની રજા લઈ પાછા પાલીતાણા યાત્રા કરવા પધાર્યા. ફાગણ સુદ ૧૩ ની મેટી યાત્રા કરી છેલ્લીવારને આ ગિરિરાજને તેઓશ્રીએ નમસ્કાર કર્યો, આ અવસરે પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી આણંદસાગરજીને આચાર્ય પદવી આપવા માટે વિનંતિ કરવા સુરતથી ઝવેરી નગીનભાઈ મંછુભાઈ, ઝવેરી મેતીચંદ ગુલાબચંદ, ઝવેરી હરાચંદ ખુબચંદ, ઝવેરી પ્રેમચંદ વીરચંદ ચેકસી, કસ્તુરચંદ ઝવેરચંદ, ઝવેરી ભાગ્યચંદ તલકચંદ સરકાર આદિ ગૃહસ્થ ત્યાં આવ્યા હતા.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
તેમણે મહારાજશ્રીને સુરત લઈ જવા ઘણે આગ્રહ કર્યો. પિતાની વૃદ્ધ અવસ્થા છતાં તેમજ ગ્રીષ્મ ઋતુને સખ્ત તાપ હતું, છતાં પંન્યાસજી મહારાજ શ્રી આણંદસાગરજીના ગુરૂ શ્રીમાન ઝવેર સાગરજી મહારાજશ્રીએ પોતાના ઉપરકરેલ મટે ઉપકાર તેમની સ્મૃતિ બહાર ગયે ન હતો અને તેથી પ્રતિ ઉપકાર વાળવાને આ અવસર જાણ ઝવેરી મંડળની વિનંતિ તરતજ સ્વીકારીને સુરત આવવા હા પાડી. ગિરિરાજને છેલ્લા પ્રણામ કરી આચાર્ય મહારાજશ્રીએ ફાગણવદ ૧ ને દિવસે પાલીતાણાથી વિહાર કર્યો. શહેર, વળા, ધોલેરાબંદર ખંભાત, જંબુસર, પાદરા, પાલેજ, અંગારેશ્વર વિગેરે સ્થલેમાં અનેક ભવ્ય પુરૂષને પ્રતિબોધ કરતા કરતા ચૈત્ર સુદ ૧૩ ને દિવસે શ્રી ઝગડીયા તીર્થે પધાર્યા. અત્રે એક ભવ્ય સુંદર મંદિર તથા ભવ્ય ધર્મશાળા બંધાવવામાં આવી છે. અત્રે સુરતથી ઝવેરી મંડળ તથા હરિપુરાના શેઠ નારણચંદ કીકાભાઈ મહારાજશ્રીના દર્શન તથા સત્કાર માટે પધાર્યા અને મહાવીર પ્રભુના જન્મ કલ્યાણકને તે દિવસે હેવાથી તે દિવસ અને પાછળના છ દિવસ સુધી ત્યાં વિવિધ પ્રકારની પૂજા આંગી વગેરેથી મહત્સવ ઉજવવામાં આવ્યું હતું. અત્રેથી વિહાર કરી સાયણ, કઠેર થઈ કતારગામ ચૈત્ર વદ ૧૪ ને દિવસે સવારમાં મહારાજશ્રી પધાર્યા. બીજે દિવસે સવારમાં સુરતથી પંન્યાસ મહારાજશ્રી આણંદસાગરજી તથા પંન્યાસ મહારાજશ્રી મણિવિજયજી આદિ સમુદાય મહારાજશ્રીના સત્કાર નિમિત્તે કતારગામ પધાર્યા. મહારાજશ્રીને વંદન કરી દૂર પ્રદેશથી આવા તાપમાં અત્રે પધારવા લીધેલા શ્રમ માટે મહારાજશ્રીને ઉપકાર માન્ય અને પરસ્પર કેટલીક વાતચીત થઈ, જેના પરિણામે પરસ્પરને ભેદભાવ જ રહ્યો. મહારાજશ્રીના સત્કાર નિમિત્તે અહીં પણ ઝવેરીમંડળ આવ્યું હતું. તેમણે પ્રભુની આંગી પૂજા ભાવના વગેરે કરી પ્રભુભક્તિ તથા ગુરૂભક્તિ પૂર્ણ બતાવી આપી. વૈશાખ શુદ ૩ ને દિવસે મહારાજશ્રી પિતાના શિષ્ય પરિવાર સાથે સુરત પધાર્યા. પ્રથમ હરિપુરાના સંઘ તરફથી સારા સામૈયા સાથે શહેર પ્રવેશ કરાવવામાં આવ્યો હતો ને હરિપરાના ઉપાશ્રયમાં પધારી
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
ધર્મ દેશના સભળાવી. ત્યાર પછી તરતજ ગાપીપુરાના સંઘ તરફ્થી ઘણાજ આડ ંબરથી સામૈયું કરવામાં આવ્યુ. આચાર્યશ્રીના દર્શન કરવા સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સંઘથી બજાર ચારે માજીએ ભરાઈ ગયા હતા, ગોપીપુરામાં નેમચંદ મેળાપચની વાડીમાં આચાર્ય શ્રી આવી પહોંચ્યા, ત્યાં તેમણે ધર્મ દેશના આપી સ'પથી થતા ફાયદા અને કુસ'પથી થતા ગેરફાયદાઓ દષ્ટાંત દલીલા સાથે સમજાવ્યા હતા, તથા કુસ પથી થયેલ વર્તમાન યુદ્ધ અને તેને લીધે થયેલ યુરોપની પાયમાલીનું આબેહુબ વર્ણન આપ્યું હતુ. શ્રોતાજના ઉપર આથી ઘણી સારી અસર થઈ હતી. સુરતમાં છેલ્લાં સાત વરસથી ઝઘડાઓ ચાલતા હતા, તેના અંત લાવવાને આચાર્ય શ્રીએ પન્યાસજી મહારાજ આણુ દસાગરજી તથા ખીજા શ્રાવકાની સાથે પ્રયત્ન કર્યો. આ બાલબ્રહ્મચારી બાળા ભદ્રિક મહારાજશ્રીને જશ આવવાનું નિમિત હશે, એટલે ૫. આણુ દસાગરજી મહારાજ સાથે આકામમાં પ્રયત્ન કરતાં તેઓશ્રી યશસ્વી નીવડ્યા અને સધુમાં પડેલ તાના અંત વૈશાખ શુદ ૯ ને દિવસે આવ્યા, અને આચાર્યશ્રીની કીર્ત્તિ સર્વ બાજુએ ફેલાવા લાગી.
સંવત ૧૯૭૪ ના વૈશાખ શુદ ૧૦ ને દિવસે પ્રાત:કાળમાં ૫ન્યાસ મહારાજશ્રી આણુ દસાગરજીને આચાર્ય પદવી આપવાની હતી, તેથી હજારો માણસા ટાળાખંધ શેડ નેમચ ંદભાઇની વાડીમાં એકત્ર થયા હતા, સંધમાં સંપ થયેલ હાવાથી સર્વ પક્ષના શ્રાવકા ત્યાં ભેગા થયા હતા; આથી જીનશાસનની શેશભામાં સારી વૃદ્ધિ થઈ હતી. ખરાખર આઠ વાગે શ્રીમાન્ વિજયકમળસૂરીશ્વર મહારાજે આચાર્ય પદવીની ક્રિયા શરૂ કરી, અને નવ વાગતાં મહારાજશ્રીએ આણુ દસાગરજી પર વાસક્ષેપ નાખ્યા, પછી ચતુર્વિધ સંઘે વાસક્ષેપ કર્યો અને આણુ દસાગરસૂરિ નામ આપવામાં આવ્યું. ચારે માજુએ એડના જયધ્વનિ ગાજી રહ્યો હતા, અને સંઘ તરફ્થી કામળી કપડાના ઘણા સત્કાર કરવામાં આવ્યા હતા, શ્રીમાન્ વિજયકમળસૂરીશ્વર મહારાજશ્રીને સુરતના સંઘે ત્યાં ચાતુર્માસ રહેવા ઘણા
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગ્રહપૂર્વક વિનંતિ કરી. પણ ગામડામાં શહેર કરતાં વિશેષ લાભ થાય છે, એ એમને અનુભવ હેવાથી તથા ભાવિ અવશ્ય બનનાર હેવાથી, બધી સામગ્રીથી ભરપૂર એવા સુરત શહેરને છેડી મહારાજશ્રીએ એક નાના સામાન્ય ગામડામાં જવાને વિચાર કર્યો. આ સમયે બારડેલીથી શેઠ મંછુભાઈ ઉમાજી તથા શેઠ પ્રેમચંદ લખાજી શેઠ જીવણ દેવાજી વગેરે મહારાજશ્રીને તેમના ગામમાં ચાતુર્માસ લઈ જવા માટે આમંત્રણ કરવા આવ્યા હતા અને મહારાજશ્રીએ પણ તેમની વિનંતિ સ્વીકારી. જેઠ સુદ ૬ને દિવસે ૮ ઠાણુ સાથે તેઓશ્રી બારડેલી પધાર્યા તે ગામના આગેવાનોએ મહારાજશ્રીને સામૈયા વગેરેથી સારે સત્કાર કર્યો હતે.
આવાં નાનાં ગામડાઓમાં સાધુઓનું આગમન ઘણું ઓછું થતું હોવાથી આચાર્યશ્રીના આગમનથી લેકે વ્યાખ્યાનને ઘણું લાભ લેવા લાગ્યા તેમજ આસપાસના ગામડાના જેને પણ વ્યાખ્યાનનો લાભ લેવા આવતા હતા. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર અને કથાનુગ વ્યાખ્યાનમાં વંચાતું હોવાથી લોકોને સાંભળવાને સારે રસ પડતું હતું. તે ગામમાં દેવદ્રવ્યની અમુક રકમ ઉપાશ્રય ખાતામાં ખરચાઈ હતી. તે બાબત ઉપદેશ કરવામાં આવ્યું, જેની અસરથી તરતજ દેવદ્રવ્યની રકમ પુરી કરી દેવામાં આવી હતી. વળી તેમના વ્યાખ્યાનની અસરથી જ્ઞાનરથ : વિતિ જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ. એ ન્યાયે અનેક શ્રાવક તથા શ્રાવિકાઓએ અનેક પ્રકારના વ્રત–નિયમે સ્વીકાર્યા. મહેમ પંન્યાસ હર્ષમુનિશ્રીની અંત સમયની ભલામણ પ્રમાણે તેમના શિષ્ય જયમુનિજીને તથા ખાંતિમુનિજીને અશાડ સુદ ૨ ના દિવસે ભગવતી સૂત્રના વેગમાં પ્રવેશ કરાવ્યું. ગામમાં પણ તપશ્ચર્યા રૂડે પ્રકારે થવા પામી હતી. પર્યુષણ પર્વ ઘણું આનંદપૂર્વક કરવામાં આવ્યાં હતાં. ભાદરવા વદ ૧૪ ને દિવસે કાળીયાવાડીથી. શેઠ રાયચંદ દુર્લભદાસ મહારાજશ્રીને વંદન કરવા આવ્યા હતા. તેમના આગ્રહથી શેઠ મંછુભાઈ ઉમાજી, શેઠ જીવણજી દેવાજી વગેરે મહારાજશ્રી તથા પંન્યાસ લાભ વિજયજીને સાથે લઈ શેઠ જીવણજી દેવાજીને બાગ જેવાને ગયા. બાગની સમીપ જતાં એક
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦:
66
સુંદર કુવા પાસે રહેલા ચાતરા તેમની નજરે પડ્યો. મહારાજશ્રી તે ચાતરા પર એઠા; ચારે બાજુએ સુંદર પુષ્પામાંથી સુવાસ પ્રસરી રહ્યો હતા. સહેસાવનની માફક વૃક્ષાની પણ ત્યાં સુદર ઘટા હતી. પેાતાના ભવિષ્યના જાણે કે તેમને ખ્યાલ થયે હાય તેમ તેઓશ્રી સાથે આવેલા શ્રાવકા તથા ૫. લાવિજયજીને કહેવા લાગ્યા કે આ જગ્યા ઘણીજ સુદર છે. અહીંથી ક્યાંઇ જવા મારી ઇચ્છા નથી. અત્રેજ અમુક સમય બેસી આપણે પ્રભુસ્મરણ કરીએ. 7) આ પ્રમાણે કહી તેઓશ્રી ત્યાંજ બેઠા. શેઠ જીવણજી દેવાજીએ માગમાં ફરવા લઇ જવાના ઘણું આગ્રહ કર્યો, છતાં ખાગમાં ન જતાં તે તે ત્યાંજ રહ્યા. અને ખીજા શ્રાવકા બગીચામાં ક્રવિ ગયા. આ પ્રમાથે પાતાના નિર્વાણુગમનની પૂર્વ દશ દિવસ અગાઉજ તે જગ્યા પસંદ્ન કરી પેાતે ઉપાશ્રયે આવ્યા. આસા સુદ ૪ ના દિવસે ઇલ્યુએન્ઝા નામના ઝેરી તાવે મહારાજશ્રીના શરીરમાં પ્રવેશ કર્યો. મહારાજશ્રીની સારવાર કરવા માટે પરમ ગુરૂભક્ત મહારાજશ્રીના પ્રશિષ્ય પ. લાભવિજયજી રોકાયા હતા. તત્કાળ ડાકટર, દેશી વૈદ્ય વગેરેની દવા શરૂ કરી ચાંપતા ઉપાય લેવામાં આવ્યા. પાંચમને દીવસે મહારાજશ્રીએ ઉપવાસ કર્યા છતાં છઠના દિવસે પણ તાવનુ જોર ઘટયુ નહિ. ગુરૂભક્તિ કરતાં ૫. લાભવિજયજી તથા ખીજા એ મુનિએ ઉપર પણ તે ઝેરી તાવે પોતાના પ્રભાવ દેખાડ્યો. આ સાધુએમાંથી ચાર સાધુએ આ તાવથી સપડાયા હતા. પણ ગુરૂ ભક્તિ કરવાના આવા શુભ અવસર કયાંથી મળશે, એમ ધારી પ લાભવિજયજી ખીમાર છતાં મહારાજશ્રીને છેડીને જરા પણ દૂર ગયા ન હતા. એકજ ઓરડીમાં બન્ને જણ પાસે પાસે સંથારા કરીને સુતા હતા. સુદ ૯ ને દિવસે આ તાવે તથા શ્વાસે ભયંકર રૂપ લીધું. ૫. લાભવિજયજી ખીમાર હતા, છતાં તે ગામમાં મળી આવતા. ડોકટરો તથા વૈદ્યાને ખેલાવી મહારાજશ્રીની તબીયતના સંબંધમાં તેમના અભિપ્રાય પૂછયેા. સવે એ હાથ ખ ંખેરી જણાવ્યું કે સ્થિતિ ઘણી ભયંકર છે, અને ખચવાની આશા ઘણી થાડી છે.
*
..
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૧
આ અભિપ્રાય મહારાજશ્રીને જણાવવામાં આવ્યો ન હતો, પણ ૫. લાભવિજયજી તથા સંધના આગેવાન મહારાજશ્રી પાસે આવ્યા, અને જણાવવા લાગ્યા કે આપ દીર્ધાયુષી થાઓ, છતાં આપશ્રીને દાનપુન્ય અગર જે કાંઈ ધર્મ કરાવવા ઈચ્છા ડેય તે આપ સાહેબ જણાવે. તેમ કરવા અમે તૈયાર છીએ. મહારાજશ્રીને તાવ તથા દમ ચડે, પણ બહુજ ઉપયોગમાં હતા. તેમણે કહ્યું કે મારે કાંઈ પણ કરાવવા ઈચ્છા નથી. પણ સંઘ જે કરશે તે યોગ્ય જ કરશે. પછી પં. લાભવિજયજીએ પૂછયું કે “આપને કાંઈ પણ કહેવું, લેવું, દેવું, કે ભલામણ કરવાની હોય તે જણાવો” ત્યારે મહારાજશ્રીએ પ્રત્યુત્તરમાં જણાવ્યું કે મારે જે કાંઈ કહેવાનું છે, તેની નોંધ મેં મારી નેંધ પિથીમાં કરેલ છે, તેમાંથી જોઈ લેજે. મારે બીજું કાંઈ કહેવાનું નથી.”ઉપર પ્રમાણે આશે સુદને દિવસે વાત થઈ હતી. સુદ ૧૦ ના દિવસે હેજ આરામનાં ચિન્હ જણાયાં અને નેંધ પોથીમાં કાંઈક લખવાનું યાદ આવવાથી ખાંતિમુનિ પાસે તે લખાવી તે ધથી પિતાની પાસે રાખી. આથી ભકિત કરનારા ભકતનાં મન કાંઈક પ્રફુલ્લિત થયા. મહેનત સફલ થવાની આશા બંધાઈ. પરંતુ મનુષ્યનું ધાર્યું શું થાય છે? મનુષ્ય ધારે છે કોઈ ને થાય છે કાંઈ. કાળની ગતિ અકળ છે. આસો સુદી ૧૦ને દિવસ પૂર્ણ શુદ્ધિમાં પસાર થયે. સાંજના પાણી વાપરી ચેવિહારનું પચ્ચખાણ કર્યું, અને પ્રતિક્રમણ કરવાની તૈયારીઓ કરી. મહારાજશ્રી, પં. લાભવિજયજી તથા પ્રેમવિજયજી એ ત્રણ જણાએ ઓરડામાં જુદું પ્રતિક્રમણ શરૂ કર્યું. બીજા સાધુઓ સંઘસમક્ષ પ્રતિક્રમણ કરવાની હજી તૈયારી કરતા હતા, તેટલામાં તો મહારાજશ્રોએ ઈરિયાવહિ પડિકમી એક લેગસસને કાર્યોત્સર્ગ કર્યો. આ કાયોત્સર્ગમાં ચોવીશ તીર્થકરનું સ્મરણ આવે છે. આ સ્મરણમાં તેઓશ્રી એવા તે તલ્લીન થઈ ગયા કે લાંબા સમય સુધી પાછો કેઈને જવાબ જ આપે નહિ. જ્યારે તેમણે કાયોત્સર્ગ લાંબી મુદત સુધી પાળે નહિં એટલે પં. લાભવિજયજી મહારાજશ્રીને બે ચાર વાર બોલાવ્યા; પણ જવાબ કેણ આપે? કારણ કે જવાબ આપનાર આત્મા તે ક્યારનેએ પ્રભુ સાથે
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીન થવાથી સ્વર્ગમાં ચાલ્યા ગયે હતે. પાસે રહેલ સાધુ, સાધ્વી તથા સંઘના આગેવાનોને આ વાતની તરતજ ખબર આપવામાં આવી. અને ઘણા થોડા કલાકમાં તે સુરત, અમદાવાદ, મુંબઈ વગેરે સ્થળમાં તારથી ખબર પહોંચી ગઈ. મુનિવર્ગ તથા સંઘમાં ચારેકેર શેક પથરાઈ ગયે. બીમાર પડેલા સાધુઓને આથી વિશેષ આઘાત થયે, ભક્તિ કરનારા સાધુઓને ઉત્સાહ ઉડી ગયે. ભાવિક ભક્તોના નયનમાંથી અશ્રુને પ્રવાહ ચાલવા લાગ્યા, પણ કર્મને કાંઈ ઓછીજ શરમ હોય છે કે અનેક જીવને ઉદ્ધાર કરનાર, જૈનશાસનના સ્તંભરૂપ આ મહાત્માને લઈ જઈશ તે લોકોમાં મારી અપકીર્તિ થશે. નિર્લજ કર્મરાજા આચાર્યશ્રીના આ ત્માને કાયમને માટે આ દેહમાંથી ઉપાડી ગયે. આખા ગામમાં ચારે બાજુએ શેક છવાઈ રહ્યો. મહારાજશ્રીને સ્વાભાવિક પિતાના ભવિ. ષ્યનું જ્ઞાન થયું હોય, અને શિષ્યાદિ વર્ગ પાસે હશે તે તે રાગનું કારણ બની સમાધિમાં ખેલલ પડશે, એવા નિમિત્તથી અથવા ગમે તે કારણથી કહો પણ પ્રશિષ્ય વર્ગ સિવાય કોઈને પણ પાસે રાખ્યા ન હતા. દરેક ચાતુર્માસમાં શિષ્યણું વર્ગ તે અમુક ચોક્કસ સાથે હેય છે, પણ આ સાલના ચેમાસામાં તે એકપણ પિતાની સાધ્વી ત્યાં ન હતી. છતાં પ્રશિષ્ય પં. લાભવિજ્યજી, મુનિ પ્રેમવિજયજી, મુનિ હેતવિજયજી, મુનિ તીર્થવિજયજી તથા પ. હર્ષમુનિજીના શિષ્ય યમુનિજી તથા ખાંતિમુનિજી તથા કીર્તિ મુનિજીએ મહારાજશ્રીની ભક્તિ કરવામાં જરા પણ ન્યૂનતા રાખી ન હતી. બારડોલીના શેઠ જીવણજી દેવાજી પણ અંત સમય સુધી પાસે જ હતા, અને તેમણે પણુ ગુરૂની પરમ શુશ્રષા કરી હતી અને છેવટને ધર્મલાભ ગુરૂમુખથી સાંભળી તે જીવણજી દેવજી પ્રભુના દર્શનાર્થે ગયા, તેટલામાં તેઓશ્રી કાળધર્મ પામ્યા હતા. પણ જ્યાં આયુષ્કર્મ ટંકે ત્યાં કેનું બળ ચાલે? સવારના પહેરમાં મહારાજશ્રીના શબને છેલ્લીવારના દર્શન કરવા સુરત, અમદાવાદ, મુંબઈ, વડેદરા તથા ગામડાઓમાંથી સંખ્યાબંધ માણસે આવવા લાગ્યા. અને તેજ રાત્રીએ મહારાજશ્રીની સુશોભિત કીનખાપ તથા જરીથી માંડવી તૈયાર કરવામાં આવી અને
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૩
આ સુદ ૧૧ ના દિસે બપોરના ૧૨ વાગે “જય જય નંદા, જય જય ભટ્ટા”ના પવિત્ર શબ્દ સાથે ઉદાસીન ચહેરે હજારે શ્રાવકે મહારાજશ્રીની માંડવી ઉપાડવાને અપૂર્વ લાભ લેવા લાગ્યા અને જે જગ્યા મહારાજશ્રીએ દશ દિવસ પૂર્વે જઈને નિર્ણય કરી રાખે હતે, તેજ જગ્યાએ મહારાજશ્રીના શબને આખા ગામમાં ફેરવી અગ્નિ સંસ્કાર માટે લઈ જવામાં આવ્યું હતું. સેની વલ્લભદાસ પ્રભુદાસભાઈએ મહારાજશ્રીના શબને સનારૂપાના કુલથી વધાવ્યા હતા, અને બીજાઓને પણ પિતા તરફથી વધાવવા આપ્યા હતા. વળી સંઘની ભક્તિ પણ સારી કરી હતી. આથી સંઘ તરફથી તેમને શાળ તથા પાઘડીની પહેરામણી કરવામાં આવી હતી. ગુરૂભક્ત સુરતનિવાસી શેઠ નાનચંદ કીકાભાઈએ પરમ ઉદાસ ચહેરે સુરતથી બારડેલીના સંઘ તરફથી લાવવામાં આવેલ કેવળ સુખડના લાકડાથી જ મહારાજશ્રીના શબને અગ્નિસંસ્કાર કર્યો. ગરીબ અનાથ લોકેને છુટથી દાન આપવામાં આવ્યું, મીઠાઈ પણ તે ગામમાં જેટલી મળી તેટલી બધી ખરીદી લઈ ગરીબને બહાળે હાથે આપવામાં આવી. ખેડાઢેરને ઘાસ ચારે છુટથી નાખવામાં આવ્યું હતું. આખા ગામમાં હડતાલ પાડવામાં આવી, મચ્છીમારની જાળ તથા કસાઈખાનાં બંધ કરાવવામાં આવ્યાં. જે સ્થળે મહારાજશ્રીના દેહને અગ્નિ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યો હતો, તેજ જગ્યાએ એક સુંદર દેરી બનાવી તેની અંદર આચાર્યશ્રીના પગલાં પધરાવવાને નિર્ણય ગામના અગ્રેસર શ્રાવકોએ તેજ વખતે કરી ગુરૂભકિત બતાવી હતી. અગ્નિસંસ્કાર કર્યા પછી ચતુર્વિધ સંઘ ઉપાશ્રયે એકઠે મળે અને પ્રભુ પધરાવી પં. લાભવિજયજીએ પોતે બીમાર છતાં દેવવંદન કરાવ્યું. અને ગામમાં શાંતિ કરવા નિમિત્તે મેટી શાંતિ સંભળાવી. “સંતમહાત્માઓ પોતાના ભેગે પારકાનું દુઃખ દુર કરે છે,” આ નિયમને પિતે જાણે સાચે કરી બતાવતાં ન હોય તેમ મહારાજશ્રીના ઝેરી તાવને લીધે થયેલા મૃત્યુબાદ તે ગામમાં લગભગ બનેં મનુષ્યો તે તાવથી પીડાતા હતા, તેમાંથી એક પણ મનુષ્ય આ ઝેરી તાવના લેગમાં આવ્યું નહિ, ધીરે ધીરે બધાને સારું થઈ ગયું. અને આખા
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
ગામમાં શાંતિ વ્યાપી ગઇ. ગુરૂભકિત નિમિત્તે સ’ધ તરફથી એક અષ્ટાહ્નિકા મહાત્સવ કરવામાં આવ્યે હતા. ૫. લાક્ષવિજયજી કેટલાક દિવસ પછી આ તાવની બીમારીથી મુકત થયા, અને મહારાજશ્રીની હાથ પાથી તપાસતાં તેઓશ્રીના હાથની લખેલી એક નોંધ પાથી જોઇ. તેમાં તેમણે લખ્યું હતું કે, “મારી પાછળ ૫. કેસરવિજયજીને આચાર્ય પદવી ઉપર સ્થાપન કરવા. જેવી રીતે હું સંઘાડાની સંભાળ રાખું છું, તેવી રીતે પં. કેસરવિજયજી રાખશે, તેવી મને ખાત્રી છે. આ સમાચાર અમદાવાદ શેઠ મયાભાઇ પ્રેમાભાઇના ચિરંજીવી વિમલભાઇ તથા શેઠ સારાભાઇ ડાહ્યાભાઈને ખખર આપવા. ” ૮ * પુસ્તકા બાબતમાં વઢવાણુકાંપમાં રહેલ પુસ્તક તેની ત્યાં લાયબ્રેરી કરવી શ્રીમુક્તિ વિજય ગણિના નામની, તથા વડાદરામાં રહેલ પુસ્તકો છ શિષ્યા એ વહેંચી લેવું, અને તકરારનું કારણ થાય તે મારા નામની લાયબ્રેરી વડાદરા કરવી; તેમજ પાદરામાં જે એ કબાટ છે છાપાનાં પુસ્તકાનાં, તે ૫. લાભવિજયજી તથા પ્રેમવિજયજીને અર્પણ કરવામાં આવે છે ” આ પ્રમાણે નોંધ પાથીમાં લખેલ છે. આમાં તેની ક્રી દષ્ટિ ખરેખર વખાણવા લાયક છે. મહારાજશ્રીના શિષ્ય વિદ્વાન તથા સમર્થ હાવાથી તેમજ દરેક પાસે પુસ્તક પુરતુ હાવાથી તેઓશ્રીના પુસ્તક તરફ લક્ષ આપી તકરાર કરે તેમ હતું જ નહિ, છતાં તેઓશ્રીના ઠરાવને અનુસારે વઢવાણુકાંપ મુકામે તેમના શિષ્ય સમુદાયે એકઠા થઇ મહારાજશ્રીના તમામ પુસ્તકે તેઓશ્રીના નામની લાયબ્રેરી કરી તેમાં રાખવા, એવા ઠરાવ કરેલા છે.
,,
મહારાજશ્રીના કાળ ધર્મના સમાચાર દેશે। દેશ ફેલાતાં ૫. લાવિજયજી તથા ૫. કેસરવિજયજી ઉપર દીલગીરી ભર્યો સે કડા તારા અને હજારો કાગળા આવ્યા હતા. અને દરેક ગામના ભાવિક શ્રાવકાએ હડતાલ પાડી પૂજા આંગી રચાવી ગરીબાને દાન પુણ્ય કરી પાતાની ગુરૂભક્તિ દર્શાવી હતી. મહારાજશ્રીની પાદુકા પધરાવવા કરેલા નિર્ણય પ્રમાણે સુપાકારેલ ગામના રહીશ શેઠ પુનજી વાઘજી તરથી ૧૦૦૦ રૂપીઆના ખર્ચે આરસપાહાણુની એક દેરી કાક મા
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૫
સમાં તે નિર્ણિત કરેલી જગ્યા પર શેઠે જીવણુ દેવજીના પ્રયાસથી માંધવામાં આવી હતી, અને કાર્તિક વદ રને દિવસે શેઠ કિચંદ રામ
ભાઇએ આચાર્ય મહારાજશ્રીના પગલાં પધરાવ્યા હતા. એવલા વાળા શેઠ ખુબચંદભાઇએ તે દેરી ઉપર ધ્વજાદંડ ચડાવ્યા હતા. દેરી ઉપર સાનાનું શિખર ખારડાલી વાલા શા. ભાયચંદ ઝવેર રત્નાજીએ ચડાવ્યું, ખીજી પરચુરણ રકમેા મળી કુલ રૂ.૧૮૦૦) ની ઉપજ તે વખતે થઇ હતી.
આ અવસરે મારડોલીવાળા શેઠ પ્રેમચંદ લખાજી, શેઠે સમતાજીકમાજી તથા શેઠ કેસુર ભુદરાજીના પ્રયાસથી ખાજીપરાના શેઠ જીવણુ ગુલામચંદ તથા કાનજી દુર્લભ તરફથી અઠ્ઠાઇ મહાત્સવ તથા શાંતિ સ્નાત્ર કરવામાં આવ્યું હતું. અને સેઠ જવેરચંદ હીરાજી, શેઠ દેવચંદ ચતરાજી તથા શેઠ હુકમાજી ભગવાનજી તરફથી સા જમ્યા હતા. શાંતિસ્નાત્રના આગલે દિવસે જળયાત્રાના માટી વરઘેાડા ચડાવવામાં આવ્યેા હતેા, વરઘેાડામાં ચાંદીના રથ, ઇંદ્રધ્વજા, ખેડવાજા અને વિકટારીયા ગાડીએ સુરતથી લાવવામાં આવી હતી. આ વરઘોડા જયાં મહારાજશ્રીની દેરી માંધવામાં આવી હતી, તે શેઠ જીવણજી દેવાજીની વાડીમાં લાવવામાં આવ્યા હતા, અને ત્યાં પૂજા ભણાવી શેઠ રામચંદ લાલચંદ કાકર કાજરાવાળાએ ઇંદ્રમાળ પહેરી હતી. દેરાસરમાં પણ રૂ. ૫૦૦૦)ના આશરેની ઊપજ થઈ હતી. આ ઓચ્છવ કરવામાં ખારડાલીના સઘે ઘણી સારી સેવા કરી હતી. આ તમામ ક્રિયા કરાવવામાં મુનિરાજશ્રી જયમુનિજીએ સારા ભાગ લીધા હતા. તેમજ કાર્તક વદ ૬ ના દિવસે ૫. લાભવિજયજીએ જયમુનિજી તથા ખાંતિમુનિજીને ગણિપદવી પણ અર્પણ કરી હતી.
આ અવસર ઉપર સાધુ સાધ્વીના ઠાણાં ૫૦ ને આશરે ત્યાં એકઠાં થયાં હતાં. આઠ દિવસના મહેાત્સવ પૂર્ણ થતાં પરદેશથી આવેલા લેાકેા પાતપેાતાને સ્થાને વિદ્યાય થયા હતાં.
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૭ મું.
વિહાર તથા શિષ્ય પરિવાર શ્રીમાન આચાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયકમલ સૂરીશ્વરજીને વિહાર દેશના ચારે ભાગમાં થયેલ છે. મારવાડમાં શહી, આબુજી, જાવાલ, તખતગઢ, સાદરી અને પાલી સુધી મેવાડમાં ઉદેપુર, ધુલેવા કેસરીયાજી સુધી, માલવામાં રતલામ, ઉજજૈન, ઈદેર, મક્ષીજી, બડનગર, ધાર અને માંડવગઢ સુધી, દક્ષિણમાં બુહાનપુર, મલકાપુર, આકેલા, અંતરિક્ષ, પાર્શ્વનાથ, જલગામ, ભૂંસાવલ, ખંડવા, નાશક, એવલા, પુના, માલેગામ, અહમદનગર, કલ્યાણી, ઠાણું અને મુંબઈ સુધી ગુજરાતમાં વિરમગામ મહેસાણા, ઉંઝા, પાલણપુર, અમદાવાદ વડેદરા, ભરૂચ, સુરત બારડેલી, નવસારી, બુહારી, પાટણ, રાધનપુર, શંખેશ્વર અને માંડલ સુધી, કાઠીયાવાડમાં વઢવાણકાંપ, લીંબડી, રાણપુર, બેટાદ, વીંછીયા, વળા, પાલીતાણું, શહેર, ભાવનગર, ગોધા, તલાજા, દાઠા, મહુવા, દીવ, ઉનાવા, કુંડલા, અમરેલી, જેતપુર, ધોરાજી, જુનાગઢ, માંગરોળ, વેરાવળ, પ્રભાસપાટણ, પોરબંદર ભાણવડ, જામનગર, ધ્રોળ, રાજકોટ, મોરબી, વાંકાનેર, થાન વગેરે અનેક સ્થલેમાં વિચરી તથા અનેક સ્થળે ધર્મને ઉપદેશ આપી, અનેક મનુષ્યને ધર્મના રસ્તામાં જેડી, કેટલેક સ્થળે પડેલાં તડાને તેડી, પિતાના અમૂલ્ય ચારિત્રને લેકને આ પ્રમાણે અપૂર્વ લાભ તેઓશ્રીએ આપે હતે. ભણવાના કારણ સિવાય તેઓ એક સ્થળે લાંબો સમય રહ્યા નથી. તેમજ એક સાથે તેજ ગામમાં બે માસાં પણ કર્યા નથી. આખર અવસ્થા સુધી તેઓશ્રીએ વિહાર કરવાનું ચાલુ રાખ્યું હતું.
શિષ્ય પરિવાર, ન લેકમાં પ્રચલિત કહેવાય છે કે “ભેળાના ભગવાન' આ કહેવત પ્રમાણે કોઈ પણ જાતને પરિશ્રમ કર્યા વગર તેઓશ્રીની
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંત પ્રકૃતિ તથા ભક્ટ્રિક સ્વભાવને લીધે શિષ્યાદિ પરિવારને મોટા ભાગ પિતાની મેળે આવીને મ હતું, અને વળી તેમાં વિશેષ આનંદની વાત તે એ હતી કે તેમને મેટે ભાગ નાની ઉમરને અને સાક્ષર પણ હતું. મહારાજશ્રીને દશશિષ્ય અને ૨૦ પ્રશિષ્ય મળી ૩૦ શિષ્યાદિ વર્ગ હતે. મહારાજશ્રીનાં દશ શિષ્યોમાં નામ નીચે પ્રમાણે છે. મુનિશ્રી ભાવવિજયજી, મુનિશ્રી હેતવિજયજી, મુનિશ્રી કેસરવિજયજી, મુનિશ્રી રામવિજયજી, મુનિશ્રી વિનયવિજયજી, મુનિ
શ્રી દેવવિજયજી, મુનિશ્રી મેહનવિજયજી, મુનિશ્રી જ્ઞાનવિજયજી, મુનિશ્રી નવિજયજી, અને મુનિશ્રી મતીવિજયજી, આમાંથી ચાર શિષ્ય હેતવિજયજી, રામવિજયજી, જ્ઞાનવિજયજી અને નયવિજયજી મહારાજશ્રીની હયાતીમાંજ સ્વર્ગમાં ગયેલ છે. બાકીના છે શિષ્યમાંથી ચાર શિષ્યને તથા એક પ્રશિષ્યને પંન્યાસપદવી આપ- . વામાં આવેલી છે. આ પાંચ પંન્યાસમાં પંન્યાસ શ્રી કેસરવિજયજી તથા પંન્યાસ શ્રી દેવવિજ્યજી અને સંસારી પક્ષના સગા ભાઈઓ છે. તેઓનું મૂળ વતન પાળીયાદ હતું અને પાછળથી તેઓ વઢવાણ કાંપમાં રહેતા હતા. તેના પિતાશ્રીનું નામ માધવજી નાગજીભાઈ અને માતુશ્રીનું નામ લક્ષ્મીબાઈ હતું. તેઓ જ્ઞાતે વિશાશ્રીમાળી હતા, અને બધા મળીને છ ભાઈઓ હતા. તેમનાં નામ, ખોડીદાસ, કેસવજી, હીરાચંદ, પ્રેમચંદ, વ્રજલાલ અને મગનલાલ હતાં. બીજા ભાઈ કેશવજીને જન્મ સં. ૧૯૩૩ ના પિસ સુદ ૧૫ મે પાલીતાણામાં થયો હતે. માતપિતા સંવત ૧૯૪૯ ના અશાડ સુદ બીજ તથા પાંચમને દિવસે માત્ર ત્રણ ત્રણ દિવસના અંતરે બને સ્વર્ગમાં ગયા પછી ભાઈ કેશવજી થડા દિવસ પાલીતાણા શાળપક્ષમાં રહ્યા અને ત્યાં આવતા સાધુઓને વિશેષ સમાગમ થયે અને તેથી વૈરાગ્યવૃત્તિ જાગ્રત થઈ. તેઓ પાલીતાણાથી વઢવાણકાંપ આવ્યા, ત્યાં મુળજી બહેચરદાસ નામના મહારાજશ્રીના પરમભક્ત શ્રાવકે ભાઈ કેશવજીને આચાર્ય મહારાજ શ્રી કમળવિજયજી પાસે વડેદરે મેકલી દીધા. અને ૧૯૫૦ ના માગશર વદ ૧૦ મે મહારાજશ્રીએ પિતાના નામથી ભાઈ કેશવજીને દીક્ષા આપી, તેમનું નામ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
મુનિ કેસરવિજયજી પાયું. દીક્ષા સમયે તેમની વય માત્ર ૧૭ વર્ષની હતી.
દીક્ષાના ઉત્સવ જોગીદાસની પાળવાળા શેઠ કેશવલાલ તરફથી કરવામાં આવ્યા હતા. વડાદરામાંજ માંડવીયા ચાગેન્દ્વહન કરાવી ૧૯૫૦ ના માહ સુદ ૨ ના દિવસે વડી દીક્ષા આપવામાં આવી. મહારાજ શ્રી સાથે અનેક સ્થળે વિચરી વ્યાકરણ, કાવ્ય, કાષ, અલકાર, ન્યાય તથા સિદ્ધાંત વગેરે શાસ્ત્રોમાં તે પ્રવીણ બન્યા. ગુરૂમહારાજે મુનિ કેસરવિજયજીને પરમ શાંત અને ચેગ્ય જાણી ભગવતીજી સૂત્રના ચેાગીદ્વહન કરાવી સુરતમાં સ. ૧૯૬૩ ના કાક વદ ૬ ને દિવસે ગણિ પદવી આપી, અને મુખાઇમાં સંવત ૧૯૬૪ ના માગશર સુદ ૧૦ મે મોટા આડંબરથી પંન્યાસપઢવી આપવામાં આવી.
ત્રીજા ભાઇ હીરાચંદના જન્મ સંવત ૧૯૩૬ ના ફાગણ સુદી ૧૧ ગે પાલીયાદમાં થયા હતા. મહારાજ શ્રી કેસરવિજયજી તથા વિજયધર્મ સુરીશ્વર મહારાજશ્રીના પરિચયથી. દીક્ષાની ભાવના જાગ્રત થઇ. ગૃહસ્થાશ્રમમાં કર્મગ્રથાદિ પ્રકરણા તથા વ્યાકરણના અભ્યાસ કરી સ. ૧૯૫૬ ના જેઠ વદ ૯ ને દિવસે પાટણમાં આચાર્ય મહારાજશ્રીના હાથે તેઓશ્રીના નામથી દીક્ષા લીધી અને તેમનું નામ મુનિ દૈવવિજયજી પાડવામાં આવ્યું. વડી દીક્ષા ૧૯૫૭ ના પાષ વદ ૧૧ સે મહેસાણામાં આપવામાં આવી-મહેસાણામાં રહી કાવ્ય તથા વ્યાકરણના વિશેષ અભ્યાસ કર્યો અને ન્યાયના અભ્યાસ કરવા પાલીતાણામાં સ. ૧૯૬૨-૬૩-૬૪ ત્રણ વર્ષ સુધી રહ્યા. ત્યાં સ્યાદ્વાદમજરી, અનેકાંતજય પતાકા, રત્નાકર અવતારિકા, શાસ્ત્રવાતો સમુચ્ચય, ન્યાયા લાક, ખાદ્યખંડન, સંમતિતર્ક, વગેરે જૈન ગ્રન્થા તથા જૈનેતર ગ્રન્થામાં મુખ્તાવલિ, દીન કરી, પક્ષતા, વ્યાતિવાદ પાંચલક્ષી વિગેરે ન્યાય ગ્રન્થાના અભ્યાસ કર્યા. વળી આગમ સમિતિમાં રહીને તેમજ જાતે પણ અનેક સિદ્ધાંતાના અભ્યાસ કર્યાં, સ. ૧૯૭૨ માં ગુરૂમહારાજે ભગવતીજીસૂત્રના ચગદ્દહન કરાવી સંવત ૧૯૭૩ ના મહા સુદ ૬ ઠે નગરશેઠના વડે મુનિશ્રી દેવવિજયજીને ગણિ પદવી તથા પન્યાસ પદવી અર્પણ કરવામાં આવી.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
પન્યાસ માહનવિજયજી મૂળ ગૃહસ્થાશ્રમમાં પાલીતાણાના રહીશ હતા. સ. ૧૯૫૭ ના માહ વદ ૧૦ મે મહેસાણામાં તેમને દીક્ષા આપવામાં આવી. તેમણે ગૃહસ્થાવાસમાં સંસ્કૃતના સારા અ ભ્યાસ કર્યો હતા. દીક્ષા લઈ તેમણે કાવ્ય, ન્યાય, સિદ્ધાંતાના સારા અભ્યાસ કર્યો. ૧૯૫૭ ના અસાડમાસમાં તેમને વડી દીક્ષા આપવામાં આવી. તેમણે સ. ૧૯૭૩ ના મહા સુદી ૬ ને દિવસે ગણિપદવી તથા
પન્યાસ પદવી આપવામાં આવી.
પન્યાસ માતીવિજયજી ગૃહસ્થાશ્રમમાં પાલીતાણાના રહીશ હતા. તેમને સં. ૧૯૬૧ ના પાસ વદ ૧૦ મે દીક્ષા આપવામાં આવી. અને તેમની વડી દીક્ષા જેઠ સુદી ૧૦ મે ગામ ઉંઝામાં થઈ. તેમણે પન્યાસપદ્મવી ૫. દાનવિજય પાસે લીધી.
મુનિભાવવિજયજી મહારાજશ્રીના મુખ્ય શિષ્ય છે, તેઓ ગામસોજીત્રાના વીશા હુમડ જ્ઞાતિના છે. તેમના જન્મ સં. ૧૯૧૯ માં થયા; અને સ. ૧૯૪ર ના વૈશાખ વદ ૭ મે લીંબડીમાં તેમને દીક્ષા આપવામાં આવી. અને વડી દીક્ષા સ ૧૯૪૪ ના માહ સુદ ૫ મે શ્રીમદ્ મુક્તિવિજયજી ગણિના હાથે સિદ્ધગિરિમાં આપવામાં આવી. અભ્યાસ સામાન્ય છે, પણ ક્રિયાકાંડમાં તથા સાધુઓના ઉપકરણા સુધારવામાં પ્રવીણ છે.
મુનિવિનયવિજયજી—તેઓ જામનગરના રહીશ, અને જ્ઞાતે વિશા શ્રીમાળી હતા. તેમણે સં. ૧૯૫૫ માં જામનગરમાં દીક્ષા ગ્રહણ કરી સ’. ૧૯૫૭ના પાસ વદ ૧૧ શે વડી દીક્ષા મહેસાણામાં આપવામાં આવી. ભણવામાં સામાન્ય છતાં વૈરાગી, ક્રિયાપાત્ર, અને આત્મકલ્યાશુમાં સાવધાન રહેનાર છે.
ઉપર મુજ' મહારાજશ્રીના શિષ્યવનું ટુંકું વર્ણન છે. હવે પ્રશિષ્યવર્ગ ના કાંઇક ખ્યાલ આપવામાં આવે છે. પંન્યાસજી મહારાજશ્રી કેસરવિજયજી ગણિના પાંચ શિષ્ય છે. તેમનાં નામ ૫. લાભવજયજી, મુનિ દર્શનવિજયજી, મુનિ ન્યાયવિજયજી, મુનિ દ્વૈતવિજયજી, મુનિ વીરવિજયજી છે. તેમાં ૫. લાભ વિજયજી મૂળ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
લીંબડીના રહીશ છે. સં. ૧૫૪ ના વૈશાખ સુદ ૩ ને દિવસે તેમણે જુનાગઢમાં દીક્ષા ગ્રહણ કરી અને તે જ વર્ષના અસાડ સુદ ૧૧ શે ધોરાજીમાં વડી દીક્ષા આપવામાં આવી. ભણવામાં સામાન્ય છતાં વૈયાવચ્ચને તેમનામાં અપૂર્વ ગુણ છે, મહારાજશ્રીની ભક્તિ છેક અંત સુધી બજાવી સેવાનું મોટું પુણ્ય તેમણે ઉપાર્જન કર્યું છે. મહારાજશ્રીના શિષ્ય ન સાચવે તેવી તેમણે તેમની તબીયત સાચવી છે, વળી સમુદાયની સારવાર કરવામાં પણ બાહેશ છે. તેમને પ્રેમવિજયજી કરીને એક શિષ્ય છે, તેણે પણ મહારાજશ્રીની ભક્તિ પૂર્ણ રીતે કરી છે. પં. શ્રી દેવવિજયજીને મુનિ કરૂણાવિજયજી તથા મુનિ તરૂણવિજયજી નામના બે શિખે છે. પં. શ્રી મેહનવિજયજીને મુનિ પદ્યવિજયજી; મુનિ પ્રતાપવિજયજી, મુનિહરખવિજયજી અને મુનિ પ્રીતિવિજયજી નામના ચાર શિષ્યો છે, તથા ઉદય વિજયજી તથા રત્નવિજયજી નામના બે પ્રશિષ્ય છે, પં. શ્રી મતિવિજયજીને સુમતિવિજય તથા તીર્થવિજય નામના બે શિષ્ય છે. મુનિ શ્રી વિનયવિજયજીને ચારિત્રવિજય અને મિત્રવિજય નામના બે શિષ્ય હતા. તેમાંથી ચારિત્રવિજય મહારાજશ્રી સાથે ઇન્ફલુએન્ઝામાં કાળ ધર્મ પામેલ છે. ચારિત્રવિજયજીને મુનિ દર્શનવિજય, જ્ઞાનવિજય, તથા ન્યાયવિજ્ય નામના ત્રણ શિષ્ય છે. આ મુજબ આચાર્ય મહારાજશ્રીને શિષ્ય-પ્રશિષ્ય પરિવાર ૨૫ સાધુને વિદ્યમાન છે. - શિષ્યણું વર્ગમાં મુખ્ય ત્રણ સમુદાય છે. એક વિવેકશ્રીજીનો બીજે જડાવશ્રીજીને અને ત્રીજો ગુણશ્રીજીને છે. પ્રવતીનીસાથ્વી વિવેકશ્રીજીને મુખ્ય ત્રણ શિષ્યાએ ગુલાબશ્રીજી પુણ્યશ્રીજી તથા હીરશ્રીજી નામની છે. વિવેકશ્રીજી કાળધર્મ પામ્યા પછી ગુલાબશ્રીજી પ્રવર્તની સાધ્વી થયાં તે મૂળ ડઈના રહીશ, અને નાની વયમાં તીવ્ર વૈરાગ્ય થવાથી સં. ૧૯૩૬ માં શ્રીમાન મુકિતવિજયજી ગણિ પાસે લીંબડી ગામમાં દીક્ષા લીધી અને સં. ૧૯૦૭ ના માહા સુદ ૫ મેં અમદાવાદમાં તેઓશ્રીએ તેમને વડી દીક્ષા આપી. ગુલાબશ્રીજીને ૧૩ શિષ્યાઓ છે. તેમના નામ લાભશ્રીજી, બેનકેરશ્રીજી, આણંદશ્રીજી ગંગાશ્રીજી, ફતેશ્રીજી, હુકમશ્રીજી, જ્ઞાનશ્રીજી, શણગારશ્રીજી, વસંત
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
'૧
શ્રીજી, સરસ્વતીશ્રીજી, હીરાશ્રીજી, અને જખુશ્રીજી આમાં નવ સાધ્વીએ વિદ્યમાન છે, અને ગગાશ્રીજી, તેશ્રીજી, હુકમશ્રીજી તથા જ્ઞાનશ્રીજી આ ચાર સાધ્વીએ કાળધર્મ પામી છે. લાલશ્રીને દયાશ્રી વગેરે અને દયાશ્રીજીને ઉત્તમશ્રીજી, મંગળશ્રીજી વગેરે લગભગ ૨૦ સાધ્વીના પરિવાર છે. ખેમકેારશ્રીજીને પ્રમાદશ્રીજી, અશાકશ્રીજી વગેરે ૪ શિષ્યાએ છે. આણુ દશ્રીજીને કમળશ્રીજી, દર્શનશ્રીજી, કસ્તુરશ્રીજી તથા અમૃતશ્રીએ ચાર શિષ્ય છે. કમળશ્રીજીને મુકિતશ્રીજી, કંચનશ્રીજી, અમુલકશ્રીજી નામની શિષ્યાઓ છે, અને દર્શનશ્રીજીને ચારિત્રશ્રીજી, ધનશ્રીજી, હુ શ્રીજી નામની શિષ્યાઓ છે. કસ્તુરશ્રીજીને કમળશ્રીજી, પ્રતાપશ્રીજી, પ્રભાશ્રીજી, માહનશ્રીજી વગેરે કુલ ૧૫ શિષ્યાઓ છે. ગંગાશ્રીજીને જ ખુશ્રીજી, અનેાપશ્રીજી, શક્તિશ્રીજી વગેરે ૮ શિષ્યાઓ છે. કૃતેશ્રીજીને લાવણ્યશ્રીજી, રતનશ્રીજી, વગેરે ૧૦ શિષ્યાઓ છે. હેમશ્રીજી, કલ્યાણુશ્રીજી શાંતિશ્રીજી વગેરે પ છે હુકમશ્રીજીને કે કુશ્રીજી, ખાંતિશ્રીજી વગેરે પશિષ્યાઓ છે. જ્ઞાનશ્રીજીને કેસરશ્રીજી સુમતિશ્રીજી, કેવળશ્રીજી, સુભદ્રાશ્રીજી, જયંતીશ્રીજી વગેરે ૧૨ શિષ્યા પ્રશિષ્યા છે પ્રસન્નશ્રીજીને હરખશ્રીજી વગેરે એ શિષ્યાઓ છે. શણગારશ્રીજીને એક શિષ્યા છે. પુન્યશ્રીજીને સાભાગ્યશ્રીજી, ઉમેદશ્રી, નિધાનશ્રીજી નામની શિષ્યા
આ છે, ઉમેદશ્રીજીને જતનશ્રીજી, અને જતનશ્રીજીને તારાશ્રીજી, ખીમાશ્રીજી, વલ્લભશ્રીજી વગેરે ૧૨ શિષ્યાએ છે. હીરશ્રીજીને હરખશ્રીજી નામની શિષ્યા છે. અને હરખશ્રીજીને કમળશ્રીજી, કેસરશ્રીજી મણિશ્રીજી વગેરે ૪ શિષ્યાઓ છે. જડાવશ્રીજીને દેવશ્રીજી તથા પ્રેમશ્રીજી નામની એ શિષ્યાએ છે. દેવશ્રીજી ધેાલેરાના રહીશ છે, તેમણે સં ૧૯૨૮માં દીક્ષા લીધી હતી, તેમને લાભશ્રીજી પદમશ્રીજી—અને ચંદનશ્રીજી નામની ત્રણ શિષ્યાઓ છે. લાભશ્રીજીની શિષ્યા મણિશ્રીજી છે, અને મણિશ્રીજીને મગળશ્રીજી ચંપ શ્રીજી અને કં ચનશ્રીજી નામની ત્રણશિષ્યાઓ છે. ચંદનશ્રીજીને ભક્તિશ્રી, અશાકશ્રી, અ નાપશ્રીજી નામની શિષ્યાએ છે. અને અાકશ્રીને સાભાગ્યશ્રીજી એક શિષ્યા છે. અને સેાભાગ્યશ્રીજને ચદ્રશ્રીજી નામની શિષ્યા છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને પશ્રીને લ્યાણશ્રીજી શિખ્યા છે. આ મુજબ દેવશ્રીજીને ૧૫ શિખ્યા છે. પ્રેમશ્રીજી વડોદરાના રહીશ હતા, અને સં. ૧૯૨૮માં દીક્ષા લીધી, તેમને કંકુશ્રી જી, આણંદશ્રીજી અને હમશ્રીજી નામની ત્રણ શિષ્યાઓ છે, કંકુશ્રીજીને દેવશ્રીજી, કપુરશ્રી, હારશ્રી , વગેરે શિષ્યાઓ છે. ગુણશ્રીજી જામનગરના રહીશ હતા; તેમને દેવશ્રી, માણેકશ્રી, હેતશ્રીજી નામની ત્રણ શિષ્યાઓ છે. દેવશ્રી અને પ્રધાનશ્રીજી, ચંદનશ્રીજી, મુક્તિશ્રીજી શિષ્યાઓ છે. ચંદનબ્રીજને મણીશ્રીજી ને સાભાગ્યશ્રીજી શિષ્યા છે. માણેકશ્રીને ચંદન શ્રી નામની એક શિષ્યા છે. હેતશ્રીજીને હરકેરશ્રીજી, ઉત્તમશ્રીજી, જશશ્રીજી, હરખશ્રીજી વગેરે ચાર શિષ્યાઓ છે. આ પ્રમાણે આચાર્ય મહારાજશ્રીને શિષ્ય શિષ્યણું પરિવાર ૧૫૦ થી ૧૭૫ સુધી છે.
પ્રકરણ ૮ મું.
જીવન પરિચય - શ્રીમદ્ આચાર્ય શ્રી વિજયકમળ સૂરીશ્વરજીની પ્રકૃતિ ઘણી શાંત હતી. તેમનું જીવન તદ્દન શાંતિપ્રધાન હતું અને તેમણે ક્લેશને ઉદીરણા કરી વધાર્યો હોય, એવે એક પણ દાખલે તેમના જીવનમાંથી મળી શકતા નથી. તેઓ સદા ક્લેશ કંકાસથી દૂરજ રહેતા હતા. કદાચ એ લેશને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થાય, તે તેઓ નમીને માર્ગ કરી દેતા હતા. પિતે એટલા બધા ભોળા અને ભદ્રિક હતા કે એક વિચારને તેઓ ઘણીવાર વળગી રહેતા ન હતા અને આથી ઘણીવાર તેઓ શિષ્યના કહેવા પ્રમાણે ચાલતા હતા. તેઓશ્રીએ શ્રાવકોમાં પડેલાં તડાનું સમાધાન કરાવી શાંતિ ફેલાવી છે. તેઓ પોતાની નેંધ પિથીમાં એક સ્થળે જણાવે છે કે તમામ શહેરમાં ધર્મોપદેશ વિના કેઈ તકરારી કામમાં આજ દિન સુધી હું પડ્યો નથી, તેમ રૌદ્ધ ધ્યાનના પ્રણામ પ્રાયે થયા નથી. ક્રોધ પણ
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
""
તીવ્ર અનતાનુખ શ્રી પ્રાયે કરી કરવામાં આબ્યા નથી. માન, માયા અને લાભ અનંતાનુ ખ ંધી પ્રાયે કરીને કરેલ નથી. પ્રશસ્ત રાગ, પ્રશંસા, દ્વેષ ઘણીવાર કર્યો હશે. આ વામ્યા ઉપર તેમના જીવન સંબંધી તેમના કેવા ખ્યાલ હતા, તે આપણાથી સમજી શકાય છે. તેઓશ્રી જુના જમાનાના ક્રિયા કાંડમાં ચુસ્ત હતા. તેમજ પૂજા, સ્વામિવચ્છલ, વરઘોડા અને અઠ્ઠાઇ મહેાત્સવ વગેરેના વિશેષ હીમાયતી હતા. પૂજા એ પ્રભુ ભક્તિનું અંગ છે, અને તેને લઇ તે ખાખતના વિશેષ ઉપદેશ તેઓશ્રી આપતા હતા. આ સાથે તેમનાં પરાપકાર સંબંધી કબ્યા, તેમનુ શાંતિમય જીવન, સતત :વિઠ્ઠાર, અને જીવૠયા તરફની તેમની લાગણી ખરેખર પ્રશંસાને પાત્ર હતી. દુ:ખી શ્રાવક શ્રાવિકાઓને મદદ અપાવવામાં તેઓશ્રી ઘણા સારા ઉત્સાહ દર્શાવતાં હતા. તેઓશ્રીનુ ચારિત્ર અતિ નિર્મળ હતું, અને લેાકેાના અભિપ્રાય પણ તેમના માટે ઘણુાજ ઉંચા હતા. પેાતાના સમુદાયના સાધુ સાધ્વીના સુધારા માટે વડાદરા ખાતે એક સમેલન થયું હતુ તે સમયે તેમને પ્રમુખ પદ આપવામાં આવ્યું હતું. તે સંમેલનમાં સમયને અનુકૂળ ઠરાવા પસાર કરવામાં આવ્યા હતા, જેમાંના મુખ્ય ઠરાવા નીચે પ્રમાણે છે.
(૧) દરેક સાધુ સાધ્વીએ પોતાના ગુરૂની નિશ્રાયે રહેવુ, સ્વચ્છ દે એકલા વિચરવું નહિ.
(૨) નવકલ્પી વિહાર કરવા છૂટાકાલમાં એક સ્થળે રહેવુ નહિ, પણ જુદા જુદા પ્રદેશામાં વિચરવુ
(૩) ઉપદેશ પદ્ધતિ બદલાવવી. હાલમાં નવાં દેરાસર બંધાવવામાં તેમજ સ્વામીવત્સલમાં પૈસા ખરચાવવાને બદલે અણ્ણોદ્ધાર, પુસ્તકાદ્ધાર અને શ્રાવકેાદ્ધાર કરવા અનતા ઉપદેશ આપવા પ્રયત્ન કરવા.
(૪) સાધુ સાધ્વીએ આપસ આપસમાં સંપની વૃદ્ધિ કરવી. (૫) ચેાગ્યતા તપાસી લાયકને દીક્ષા આપવી.
(૬) ગુરૂથી વિના `પ્રયાજને જુદા થયેલા શિષ્યને તેના ગુરૂની રજા સિવાય ભેગા રાખવા નહિ.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
આ પ્રમાણે તેઓના પ્રમુખપણા નીચે સાધુ સાધ્વી તથા સંઘના હિતાર્થે નિયમ ઘડવામાં આવ્યા હતા, પણ તેને પાળનારા ઘણા ઓછા નીકળી આવ્યા હતા એ ખેદની વાત છે. આ નિયમે જે બરાબર પાળવામાં આવ્યા હતતે સંઘને ઉદય થતાં વાર લાગતનહિ. જ તેઓશ્રીને ઉપદેશ દેવા સંબંધમાં જરાપણ કંટાળે લાગતન હતે. ગમે તે વિહાર કરીને-થાકીને ગામમાં ગયા હોય, પણ ત્યાં જે પાંચ દશ સાંભળનાર મળી આવે તે કમર છોડીને પહેલું કામ તેમને ઉપદેશ આપવાનું તે કરતા હતા. - તેઓશ્રી ગામડાઓમાં ખાસ કરીને પ્રભુભક્તિ, પૂજા, સ્વામીવત્સલ, દાન, તપ, શીયળ, સાતવ્યસનનિષેધ, બારવ્રતે, જીવદયા, પરેપકાર વગેરે વિષય ઉપર ઉપદેશ આપતા હતા. શહેરમાં મુખ્યત્વે કરીને ભગવતીજી સૂત્ર, પન્નવણું સૂત્ર, ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર, જ્ઞાતા સૂત્ર, ધર્મરન, ધર્મરત્ન કરંડક, આત્મ પ્રબંધ, શત્રુજ્ય મહામ્ય, ઉત્તમકુમાર ચરિત્ર, મહીપાળ ચરિત્ર, મલયાસુંદરી ચરિત્ર, પાંડવ ચરિત્ર આદિ ગ્રો વાંચતા હતા. તેઓશ્રીને વિદ્યાભ્યાસ પ્રત્યે છેવટ સુધી એટલે બધે પ્રેમ હતું કે જે પિતાના કરતાં કે વિશેષ જાણકાર આવે અને તે નવીન સૂત્ર કે ઍન્થ વંચાવનાર હોય તે તે સૂત્ર કે ગ્રન્થ વાંચવાને જરાપણ ચૂકતા નહિ. પોતાના શિષ્ય પાસે પણ વાંચવા માટે તેમને જરાપણ સંકેચ કે શરમ આવતી નહિ. જ્ઞાન ગમે ત્યાંથી પ્રાપ્ત કરવું એજ તેમને મુખ્ય સિદ્ધાંત હતે. તેજ રીતે કઈ વાંચનાર મળે તે તેને કેઈપણ ગ્રન્થ વંચાવતા અચકાતા પણ નહિ. તેમને સમય જ્ઞાન ભણવા ભણાવવામાં કે ધાર્મિક ક્રિયા કરવા કરાવવામાં પસાર થતું હતું. ઉપધાન અને ગોહનની ધાર્મિક ક્રિયા કરાવવામાં તેમને વિશેષ આનંદ પડતું હતું. કેઈપણ સમુદાયને સાધુ વેગવહન કરાવવાનું તેમને કહે છે જ્યાં સુધી તેઓશ્રીને અનુકૂળતા હોય ત્યાં સુધી કેઈને ના પાડતા નહિ. ગેદ્વહન કે વડી દીક્ષા દેવાની બાબતમાં તેમણે કેઈને પણ પોતાના કે પારકા ગાયા નથી. તપશ્ચર્યા તરફ મહારાજશ્રીની મૂળથી એટલી
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર્વ બધી પ્રીતિ હતી કે પાંચ તીથિના ઉપવાસ તે તેમણે છેવટ સુધી છોડ્યા ન હતા. પર્યુષણમાં છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ, અને કઈ વખત અઠ્ઠાઈ પણ કરતા હતા, તેમ બીજાઓને પણ તપશ્ચર્યા કરવા પ્રેરણું કરતા હતા. ધર્માદા ખાતાની ટીપ ભરાવવામાં માન અપમાનને લેશ પણ ભય રાખ્યા વિના શ્રાવકોને કહી ઝાઝી કે થેડી મદદ કરાવ્યા વિના ભાગ્યે જ રહેતા હતા. આ બાબતમાં તેઓ છેવટે બીજા પર ભલામણના પત્રો લખી આપીને પણ પોતાની ફરજ બજાવતા હતા. તેમની શરીર સંપત્તિ ઘણીજ સારી હતી. તેમની જીંદગીમાં તેમણે ભારે મંદવાડ ભેગા હેય, એવો એક પણ પ્રસંગ આવ્યો નથી. પુસ્તક સંગ્રહ તરફ તેમની સારી પ્રીતિ હતી. પિતે વાંચી શકે તેવાં હોય કે ન વાંચી શકે તેવાં હોય તે પણ “કેઈને ઉપયોગમાં આવશે,” એમ કહી સંગ્રહ કરતા હતા. કેઈને જરૂર જણાતાં તે વાંચવા કે રાખવા આપવાને જરા પણ અચકાતા નહિ. તેમની પાસે પુસ્તકોને ઘણું સારે જથ્થ હતું, અને તેની યોગ્ય વ્યવસ્થા પિતાના હાથે જ તેઓશ્રીએ કરી દીધી છે, તે આપણે સ્વર્ગગમન પ્રકરણમાં કહી ગયા છીએ. આવડે મેટે સાધુ સાધ્વીને પરિવાર હોવા છતાં તેઓશ્રીની શાંતતા, સહનશીલતા, અનુપમ ચરિત્રતા, નિરભિમાનતા, સરલ હદયતા વગેરે ગુણે ભાગ્યેજ એક વ્યક્તિમાં એકઠા થયેલા જોવામાં આવે છે. તેઓશ્રી પિતાની પાછળ ગ્ય, સમુદાયને નિર્વાહ કરનાર ગાદીવારસ તરીકે પંન્યાસજી મહારાજશ્રી કેસરવિજયજી ગણિને પિતાના હાથે જ નિર્માણ કરી ગયા છે, અને તે માટે તેમને સર્વ સાધુ સાધ્વી સમુદાય આચાર્યશ્રીને ગાણું થયે છે, અને પન્યાસજી મહારાજશ્રી પણ આચાર્યશ્રીના પગલે ચાલી સર્વ સમુદાયને ગ્ય સારણ વારણ કરી આચાર્યશ્રીને વિરહ જણાવા નહિ દે, એજ અંતિમ પ્રાર્થના છે.
આચાર્ય મહારાજશ્રી વિજયકમળસૂરીશ્વરજીના ચરિત્રના મુખ્ય બનાવેની ટુંક નેધ. જન્મ. પાલીતાણામાં સંવત ૧૯૧૩ના ચિત્ર સુદ ૨.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિસા. અમદાવાદમાં સંવત ૧૯૩૬ના વૈશાખ વદી ૮ : વડી દીક્ષા. અમદાવાદમાં સંવત ૧૯૩૭ના કાર્તક વદ ૧ર ગણિપદવી તથા પન્યાસપદવી લીંબડીમાં સંવત ૧૯૪૭ના જેઠ સુદ ૧૩
આચાર્યપદવી અમદાવાદમાં સંવત ૧૭૩ના મહાયુદ ૬ને રવિવારે. સ્વર્ગગમન બારડેલીમાં ૧૯૭૪ના આ સુદી ૧૦.
ચાતુર્માસની નેધ. પાંચ ચાર્તુમાસ અમદાવાદમાં. છ પાલીતાણામાં પાંચ સુરતમાં ત્રણ વડેદરામાં, બે પાટણ શહેરમાં, બે કપડવંજમાં, એક ધેરાજી, એક મહેસાણા, એક ચાણસમામાં, એક ઉંઝા, બે લીબડી,એક વઢવાણ કાંપ, એક પાદરા, એક મુંબઈ, એક પુના, એક એવલા, એક બુરાનપુર, એક ડઇ, એક વીજાપુર, એક ખેડા, આ પ્રમાણે જુદાં જુદાં સ્થળે ચાતુર્માસ કરી છેવટનું ચાતુર્માસ બારડેલીમાં કર્યું હતું. આસે સુદી વિજ્યાદશમીને દિવસે સાંજના પાણી ચૂકાવી પ્રતિક્રમાણમાં પ્રભુ સ્તુતિનું સ્મરણ કરતાં તેમને અમર આત્મા આ ક્ષણ વિનશ્વર દેહને ત્યાગ કરી સ્વર્ગીય સુખનો અનુભવ કરવા ચાલ્યા ગયે. તેઓશ્રીના આત્માને પરમ શાંતિ મળે. શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ
श्रीमद् विजयकमलसूरीश्वर शिष्य पंन्यासश्री देवविजयगणि विरचितं जीवन परिचयनामाष्टमं प्रकरणं समाप्तं च तत्समाप्तौ ।
शुभंभूयात् ।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
પન્યાસજી મહારાજ શ્રી દેવવજયજી.
જન્મ સ. ૧૯૩૬ દીક્ષા સ. ૧૯૫૬ પન્યાસપદ સ. ૧૯૭૩
આનંદ પ્રેસ-ભાવનગર
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ॐ विजयकमलसूरीभ्यो नमः
॥ श्री देवनक्तिमाला प्रकरण. ॥
॥
..
वीरं वीरजिनं नत्वा, गुरुं भक्त्या सरस्वतीं । देवार्चाविषयं किंचित्, लिख्यते स्मृतिहेतवे ॥ १ ॥
અઃ—રાગદ્વેષરૂપ મહા સુભટને જીતનાર એવા વીજિનેશ્વર પ્રભુને નમસ્કાર કરી તથા ભક્તિપૂર્વક શ્રીમાન આચાર્ય મહારાજ શ્રી કમલવજયજી ગુરૂમહારાજને તથા સરસ્વતી દેવીને નમસ્કાર કરી દેવભક્તિના વિષય છે જેમાં એવા આ ગ્રંથને કિંચિત્ માત્ર સ્વપરની સ્મૃતિ-ઉપગારની ખાતર હું લખું છું.
पूजानुं फल.
पूजया पूर्यते सर्व, पूज्यो भवति पूजया । ऋद्धिबृद्धिकरी पूजा, पूजा सर्वार्थसाधनी ॥ २ ॥
અ:—સંસારમાં સર્વ મનુષ્યા સુખી થવાને ઇચ્છે છે. પણ તે સુખ પ્રાપ્ત થવાના ખાસ કારણા તરફ લક્ષ્ય નહીં આપવાથી સુખ મળી શકતુ નથી, માટે શાસ્ત્રકાર મહારાજ સુખી થવાના ઉપાય બતાવતા જણાવે છે કે-પરમાત્માની પૂજા શુદ્ધ અંત:કરણથી જે
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણુ
મનુષ્યો કરે છે તેને સર્વ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેમજ પરમાત્માની પૂજાના પ્રતાપે તે માણસ પૂજનીક મને છે. તેમજ દ્રવ્ય, ઋદ્ધિ, ધન ધાન્યાદિ અને ભાવઋદ્ધિ જ્ઞાન દર્શન ચારિત્રરૂપ તેની પણ પ્રભુપૂજા વૃદ્ધિ કરે છે. ટુકામાં પૂજા સર્વ મનાવચ્છિત ફલને આપે છે. તેથી આત્મહિતના ઇકાએ અવશ્ય પ્રભુની પૂજા કરવી.
܀
पूजानुं उत्कृष्ट फल.
जिण अतिसंझं, कुणमाणो सोहइ सम्मत्तं । तित्थयर नाम गुत्तं, पावर सेणीय नरिंदुव्व || ३ |
અર્થ :—પ્રભુની ત્રિકાલ પૂજા કરનાર માણસ પોતાના સમ્યકત્વ ગુણને શુદ્ધ કરે છે. તેમજ શ્રેણિક રાજાની માફ્ક તીર્થંકર નામ ગાત્રને ખાંધે છે. જેવી રીતે શ્રેણિકરાાને પ્રભુ પ્રત્યે લાગણી હતીપ્રેમ હતા તેવા પ્રેમ વર્તમાન કાળમાં પ્રભુની પૂજામાં જે ઉત્પન્ન થાય તા આજે પણ તેજ ફૂલ મળવું જરાપણું અશકય નથી. સાક્ષાત્ પ્રભુજ ખીરાજમાન છે. અને સાક્ષાત્ પ્રભુની જ પૂજા કરૂં છું, આમ અભેદ લાગણીથી પ્રભુ પૃા થવી જોઇએ. ચિત્તવૃત્તિ પણ તન્મય થવી જોઇએ, મનની અ ંદર કાઇ પણ ખાહ્ય વસ્તુ સબંધી વિચાર પણ ન આવવા જોઇએ-આ પ્રમાણે પ્રભુ પૂજા કરવાથી આજે પણ તે ફળ મળી શકે છે.
ત્રિકાળ પૂજા જે જે વસ્તુથી થાય છે તે બતાવે છે~~~ प्रातः प्रपूजयेत् वासैर्मध्यान्हे कुसुमैर्जिनं । iriyar देवं प्रपूजयेत् ॥ ४ ॥ અઃ—સવારના પહેારમાં શુદ્ધ વસ્ત્ર પહેરી પ્રથમ પ્રભુના દર્શન કરી વાસક્ષેપથી પ્રભુપૂજા કરવી. પછી બીજા પહેારે પ્રભુની અષ્ટપ્રકારી પૂજા ઉત્તમ કેશરચંદન પુષ્પાદિથી કરવી. અને સાંજના ધૂપ તથા દ્વીપકથી પૂજા કરવી એટલે પ્રભુની આરતી તથા મંગળ
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
દીપકથી પૂજા કરવી. આ મુજબ પ્રભુની પુજા કરનાર માણુસ નાગકેતુની માફક તેજ ભવમાં મેાક્ષ મેળવે છે. કેટલાક શ્રેણુકરાજાની માફ્ક ત્રીજે ભવે મેાક્ષ મેળવે છે. અને કેટલાક ભારે કી વેા હાય તે સાત કે આઠ ભવમાં મેક્ષ મેળવે છે. આમ સમજી વિધિ પૂર્વક શુદ્ધ લાગણીથી પ્રભુ પૂજા કરવા પ્રયત્ન કરવા.
૩
पूजाना भेदो.
पुष्पाद्यच तदाज्ञा च तद्द्रव्यपरिरक्षणं. उत्सवस्तीर्थयात्रा च भक्तिः पंचविधा जिने (२)
અર્થ : જલ, કેશર, પુષ્પ, ધુપ દીપ, અક્ષત, લ, નૈવેદ્ય, આ પ્રમાણે આઠ પ્રકારે પૂજા કરવાથી પ્રથમ ભક્તિ કરી કહેવાય છે. દરેક પૂજા કરતી વખતે જુદી જુદી ભાવના ભાવવાની છે, જલ પૂજા કરતી વખતે મનમાં એમ ભાવના ભાવવી કે આ જલ મલને દુર કરી પવિત્ર બનાવે છે. પ્રભુ આપ તા પવિત્ર છે. આપને આ નાનથી કાંઇ પણ ફાયદો નથી પણ હું આ રનાન કરી આપની પાસે યાચના કરૂ છું કે આ જલ શીતલ હાવાથી માહ્ય તાપને દૂર કરે છે, તૃષા શાંત કરે છે, મલને પણ દુર કરે છે, તે મુજબ હે પ્રભુ ! તમે પણ મારા અંતરંગ કામાદિ તાપને શાંત કરી, ક રૂપ મળને ધોઇ નાખો; ખાહ્યા પદાર્થ વિષયક તૃષ્ણાને શાંત કરા વિગેરે મનમાં ચીંતન કરવુ. ચંદન પુષ્પ પાદિ પૂજા કરતી વખતે મનમાં ભાવના ભાવવી કે જેમ આ પદાર્થ મલીન વાસને દૂર કરી સુગંધ સર્વત્ર ફેલાવે છે, તેમ હે પ્રભુ ! આ પૂજાથી મારી અનાદિ કાલની મલીન વાસના કામાદિ રૂપ એને આપ દૂર કરેા અને મારૂ અંત:કરણ સારી વાસનાથી વાસીત કા વિગેરે ચિંતન કરવુ, દીપ પૂજાથી જેમ દીવા અ ંધકારને દૂર કરે છે તેમ હું પ્રભુ ! મારા અજ્ઞાન રૂપ અંધકારને આપ દૂર કરી. અક્ષત-ચાખાની પૂજા વખતે ભાવના ભાવવી કે હે પ્રભુ! આ અક્ષત અણિશુદ્ધ આખા છે તે મુજબ મને અક્ષય પદ મેક્ષપદ્મ આપો. નૈવેદ્ય પૂજાથી ભાવના ભાવવી કે હું
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
પ્રભુ! આ આહારદિક વસ્તુને દરજ ખાતા છતાં પણ કઈ દિવસે સુધાની શાંતિ ન થઈ. એટલા માટે હવે મને અણહારી પદ આપો કે જેથી આ તમામ ઉપાધિ મટી જાય. આ મુજબ ભાવના ભાવવી. ફલ પૂજાથી ભાવના ભાવવી કે હે પ્રભુ ! આ દ્રવ્ય ફલ આપની સન્મુખ ધરી હું ભાવ ફલરૂપ પરમપદની યાચના કરું છું તે કૃપા કરી મને આપો. આ મુજબ દરેક પૂજા કરતાં હદયની અંદર ભાવના ભાવવી. અક્ષત પૂજામાં ચેખાથી સ્વસ્તિક કરી ત્રણ ઢગલી તથા ઉપર સિદ્ધશિલા જેવો આકાર કરવામાં આવે છે. આની અંદર પણ ભાવના એવી ભાવવી કે હે પ્રભુ! આ સાથીઆના ચાર પાંખડાં વાંકાં છે. તેની માફક ચાર ગતિ ઓ પણ વાંકી છે. આધિ, વ્યાધિ, જન્મ, જરા, મરણુદિક દુખથી ભરપૂર છે, માટે હે પ્રભુ! આ ચાર ગતિ ને ચુર્ણ કરી આ ત્રણ ઢગલી રૂપ જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રરૂપત્રણ રત્નમને આપે, તેમજ આ સિદ્ધશિલારૂપ ઉત્તમ સ્થાન પર મને નિવાસ આપે. પછી તેની ઉપર શ્રીફલાદિક ફલ મુકી ભાવના ભાવવી કે હે પ્રભુ! આજ ફલ મને આપે એટલે સિદ્ધ શિલા ઉપર વાસ કરાવી મોક્ષરૂપ ઉત્તમ ફલ મને આપો. આ લેક સંબંધી બીજા કેઈપણ ફલની મને ઈચ્છા નથી. આ મુજબ ભાવના ભાવી પછી ભાવપૂજા રૂપ પ્રભુની સન્મુખ તેત્ર સ્તવનાદિક બોલવા જેને અર્થ પ્રગટપણે આપણે સમજી શકીએ તેવા બલવા. વળી તે સ્તવને પ્રભુની સ્તુતિ તથા પોતાની લધુતા વાલા હોવા જોઈએ.
આ પ્રમાણે પ્રથમ ભકિત કરવી–
બીજી ભકિત પ્રભુજીની આજ્ઞા માનવીતે છે. ત્રીજી ભક્તિ પ્રભુને ઉદ્દેશીને કાઢેલ જે દ્રવ્ય છે તેનું રક્ષણ કરવું તે છે. ચોથી ભકિત ઉત્સવ કરે તે છે અને પાંચમી ભકિત તીર્થની યાત્રા કરવી તે છે. આ મુજબ પાંચ પ્રકારની પ્રભુભકિત પૂર્વના આચાર્ય મહારાજ કહી ગયા છે. આ ભકિતનું ફળ પહેલાં કહી ગયા છીએ કે મને વાંછીત આ લેક તથા પરલેક સંબંધી ફલ મલે છે અને છેવટે પરંપરાએ મેક્ષરૂપ ફલ મળે છે. આ પાંચ પ્રકારની ભક્તિ સંબંધી વિશેષ વિવેચન અનુક્રમે અહીં કરવામાં આવે છે.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
griાચ –અષ્ટ પ્રકારી તથા સત્તર પ્રકારી પ્રભુપૂજા, વિવેચન-પ્રિય વાચક! આ અસાર સંસારમાં દુષમકાલમાં જેને આધારભૂત જે કઈ હોય તે માત્ર પરમાત્માની મૂર્તિ તથા શ્રુત જ્ઞાન આ બેજ વસ્તુ છે. અત્યારે આપણે ગમે તેટલી બુમ પાડીએ, રુદન કરીએ તે પણ જે પરમાત્મા આપણું હૃદયના સંશને દૂર કરનાર હતા તે હવે પરમપદને પ્રાપ્ત થયેલ હોવાથી તે પાછા આવી આપણાં હૃદયનાં દુખેને તે કદી દૂર કરી શકશે નહીં આ ચોકકસ વાત છે. તેમજ તે તીર્થકરાદિ મહાત્મા પધારે તે હું આત્મકલ્યાણ માટે પ્રવૃત્તિ કરું આમ ધારી બેસી રહેવું તે પણ તદ્દન નકામું છે. તેથી તીર્થકરાદિની મૂર્તિ છે તેજ આપણાં હિત માટે આલંબનભૂત આ કાળમાં પુરતી છે. પરમાત્માની મૂર્તિને પરમાત્મા રૂપ માની તેની પૂજા કરનાર માણસ પિતે આ લેકમાં તથા પાકમાં પૂજનિક બને છે. ટૂંકમાં સર્વ મનવાંછીતને પૂર્ણ કરનાર પરમાત્માની પૂજા છે આમ સમજી પરમ શાંત સ્વરૂપ વીતરાગ દેવની પૂજા, સેવા, ભકિત જેમ, બને તેમ વિશેષ પ્રકારે કરવી. જે દેવ પરમપદને પામ્યા છે તેજ દેવ બીજાને તેમના જેવા બનાવી શકે છે. જે દે રાગદ્વેષને લઈ ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરી રહ્યા છે તે દેવ બીજાને કેવી રીતે ચાર ગતિથી મુકત કરાવી પરમપદને પહોંચાડી શકશે ? દરિદ્ર માણસ બીજાને ધનવાન કરી શકતા નથી. આ ઉપરથી આપણને સમજાયું હશે કે જેનામાં રાગદ્વેષ હોય તે દેવ કદી બની શકે જ નહીં પણ જેણે રાગશ્રેષાદિ મહાન અંતરંગ શગુનો સાર્વથા ક્ષય કરી પૂર્ણ જ્ઞાન મેળવ્યું છે અને જેઓ પરમપદના ભોક્તા બન્યા છે તેજ દેવ કહી શકાય છે. પછી તમે તેને ગમે તે નામથી બોલાવે તેની ફિકર નથી. માત્ર તેમનામાં ઉપર જણાવેલ ગુણો હોવા જોઈએ. આવા વીતરાગ દેવની પૂજા તથા દર્શન કરવાથી આપણામાં પણ વિતરાગ દશા પ્રગટ થાય છે. પૂજા તથા દર્શનનું અનંતર આ ફલ છે પરંપર ફલ મોક્ષ છે.
यदुक्तं पदर्शनसमुच्चयेवीतरागं स्मरन् योगी, वीतरागत्वमश्नुते । सरागं ध्यायतः पुंसः सरागत्वं तु निश्चितं (१)
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
અર્થ વીતરાગ દેવનું સ્મરણ ધ્યાન દર્શન કરનાર માણસ વીતરાગ દશાને પામે છે. સરાગી એવી સ્ત્રીયાદિકની છબીના દર્શન સ્મરણથી માણસમાં રાગ દશાની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ વાત પ્રસિદ્ધ જ છે. આમ ધારી વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરવા સારૂ વીતરાગનું જ આલંબન લેવું જોઈએ. આમ કરવાનું કારણે જ્યાં રાગ દ્વેષ રૂપી ચીકાશ, હોય છે ત્યાંજ કર્મરૂપી રજ ચાટે છે. ઉજવલ સફેદ વસ્ત્રમાં રજ લાગેલી હતી નથી, પણ ઘાંચી કે કદઈના વસ્ત્રો ઉપર જુઓ કેટલી રજ લાગી હોય છેમતલબ કે ત્યાં ચીકાશ ઘણું છે, તેમ જ્યાં રાગદ્વેષ ઘણે હશે ત્યાં કર્મજ ઘણી જ લાગશે. આ ચક્કસ વાત છે. કમ વર્ગણા જગતમાં સંપૂર્ણ ઠાંસી ઠાસીને ભરેલ છે આ વર્ગણા એવી નથી કે જે આપણને વગર ઈચ્છાએ આવીને ચૂંટી જાય. આપણે જે તેને આમં. ત્રણ આપીએ તે જ તે વર્ગણા આપણને વળગે છે. આ આમંત્રણ બીજુ કાંઈ પણ નથી. માત્ર આપણું અભિલાષા કે ઇચ્છાઓ છે. કોઈ પણ વસ્તુ તરફ ઈચ્છા થઈ કે તરત જ તમેએ કર્મ વર્ગણોને આમં. ત્રણ કર્યું સમજવું. ઈચ્છા તે રાગમા ઘરની છે. રાગ જ્યાં હાજર થયે કે તરતજ કર્મ વર્ગણ હાજર થઈ સમજવી. આથી આપણને સમજાયું હશે કે વ્રત પચ્ચખાણ નહીં કરનારને જે પાપ આવે છે તેને મુખ્ય હેતુ ઇચ્છા રેકેલ નથી તેજ સમજવું. આ બાબતમાં ઘણી વાર કેટલાકે વગર સમજે પ્રશ્ન કરે છે કે જે વસ્તુઓનો અમે ઉપભેગ કરીએ તેના દ્વારા પાપ આવે તે તે વ્યાજબી ગણાય, પણ જે વસ્તુઓ અમે વાપરતા નથી તેનાથી પાપ કેવી રીતે આવે? આને ઉત્તર ઉપર આપણે જણાવી ગયા છીએ કે તમારી ઈચ્છાઓ તમેએ કાબુમાં રાખી નથી એજ તેનું કારણ છે. જો તમે ઇચ્છાને કાબુમાં રાખે તે પછી પાપ આવવાનું કાંઈ પણ કારણ નથી ઈચ્છા કાબુમાં રાખવી તેનું નામ જ સંયમ કે સંવર છે. બીજા શબ્દોમાં વિરતિ કે પચ્ચખાણ છે. વિતિ કરવાથી જેમ આવતું પાપ રેકાય છે, તેમ ઈચ્છાને કાબુમાં રાખવાથી તે જ ફલ મળે છે. ઇચ્છા કર્યા સિવાય જે પાપ આવતું હોય તો પછી આ જીવને ઉદ્ધાર કોઈ કાળે પણ થાય નહીં. તેમજ સિદ્ધના જેને પણ કર્મ લાગવાં જોઈએ અને તેને
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
ક લાગે તે પછી તેમને પાછું સંસારમાંજ આવવું પડે. પછી મોક્ષ માટે કાઇ પણ માણસ પ્રયત્ન નહીં કરે. કારણકે મેક્ષમાંથી પણ પાછુ` સંસારમાં આવવાનુ તે! રહ્યુંજ છે. તેમજ દાન, વ્રત, જપ, તપ, નિયમ વિગેરે પણ નકામાં થઈ પડશે. કારણકે મેક્ષતા મળનાર નથી. આ મુજબ આ બધા દોષો આવી પડશે. આથી ચાક્કસ થાય છે કે ઈચ્છાથી જ કર્મ આવે છે. સિદ્ધના જવાને માહનીય કમ ના સર્વ થા ક્ષય થયેલ હાવાથી ઇચ્છા તેઓને હૅજ નહીં. આથી તેને ચારેકાર કર્મવા ભરી છે છતાં તે તેને ગૃહણ કરતા નથી અને ગૃહણ નહીં કરવાથી મેાક્ષમાંથી પાછા આવવાપણું પણ નથી. આથી મેાક્ષાભિલાષી જીવાના ત જપાદિ બધા સાર્થક બને છે. આથી એ નિશ્ચય થયા કે રાગદ્વેષ જેમ બને તેમ આછા કરી વીતરાગ ભાવ જેમ અને તેમ વધુ કરવાની ખાસ જરૂર છે. વીતરાગદશા વીતરાગદેવની પૂજા અગર તેનું ધ્યાન કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
यदुक्तमागमे.
वीतरागं स्मरन योगी, वीतरागत्वमनुते । इलीका भ्रमरीभीता, ध्यायंति भमरी यथा ( १ )
અર્થ :—ભમરીના ડંશથી ભય પામેલી એવી ઇલીકા ભ્રમરીના તરફ તય બની જવાથી જેમ પેાતાનુ તેઇંદ્રિયપણું તજી દઇ રેદ્રિય ભમરી રૂપ બની જાય છે. તેવી રીતે વીતરાગ પરમાત્માનું ધ્યાન ધરનાર યાગી વિગેરે વીતરાગ સ્વરૂપ બની જાય છે. મતલબ કે ઇલીકાના દૃષ્ટાંતથી શાંત ચિત્તે પરમાત્માની મૂર્ત્તિ સન્મુખ એત્રી પરમાત્માના ગુણાનુ સ્મરણ કરતાં કરતાં પરમાત્મસ્વરૂપ ખની જવાય છે. આમ લાંખા અભ્યાસ થતાં વીતરાગપણાથી અનેક ભવનાં કરેલા કર્મના ક્ષય થાય છે અને પોતે અનુક્રમે વીતરાગ અની જાય છે. પરમાત્માની પૂજા અગર ધ્યાનનું આ ઉત્તમ ફૂલ છે.
વાદી અહીં શંકા કરે છે કે,
વીતરાગને પૂજવાથી પોતે વીતરાગ હાવાથી પૂજનારને તેએ
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણું.
શું આપવાના છે? રાગીની પૂજા કરવી સારી કે જેથી તેઓ પ્રસન્ન થવાથી આપણને મનવાંછીત વસ્તુ તે આપે.
શાસ્ત્રકાર સમાધાન કરે છે કે, અલબત, વીતરાગ દેવ આપણને કશું આપતા નથી તે પણ પૂજા કરનારની અંતરંગની જે પરમભક્તિ છે તે જ પરમ ફલ આપે છે. દષ્ટાંત તરીકે જડ સ્વરૂપ એ પણ લોહચુંબક જેમ દુર રહેલ લેટાને પોતાની તરફ ખેંચી લે છે તે મુજબ આપણી ભક્તિ છે તે જ શુભ ફલને ખેંચી લે છે. તેમજ તીર્થના અધિષ્ઠાતા દેવ હોય છે તે પણ કવચિત આપણું ભક્તિ જોઈ પ્રસન્ન થઈ આ લેક સંબંધી ફલ આપે છે. પરમાત્માની ભક્તિ અગર પૂજા આપણું પિતાના હિત માટે જ કરીએ છીએ. પરમાત્માને તેમાં લેવા દેવા નથી, તેમને પૂજે તે પણ ઠીક, નિંદે તે પણ ઠીક, છતાં અંતરંગની શુદ્ધ લાગણી છે તેજ પૂજા કરનારને અપૂર્વ લાભ આપે છે. શ્રીમાન દેવચંદ્રજી મહારાજ કહે છે કે ---
तुज करुणा सहु उपरे रे सरखी छे महाराज पण अविराधक जीवने रे कारण सफलुं थायरे (चंद्रानन जिन)
અર્થ –પ્રભુની સ્તુતિ કરતાં દેવચંદ્રજી મહારાજ કહે છે કે હે પ્રભુ, તારી કરૂણા સ્તુતિ કરનાર તેમજ નિંદા કરનાર બંનેના ઉપર સરખી છે, તે પણ અવિરાધક જીવને જ પિતાની ઈષ્ટસિદ્ધિ થાય છે. જ્યારે વિરાધકને પિતાની મેળે જ ઈષ્ટસિદ્ધિ થતી નથી. મતલબ કે પ્રભુની દષ્ટિ બધા ઉપર સરખી છે. છતાં જેઓને પ્રેમ-હુદયની લાગણી પ્રભુ પ્રત્યે છે તેને જ તેની અંતરંગની ભક્તિ ફલ આપે છે. આટલા માટે ખાસ વીતરાગ દેવની પૂજા, સ્મરણ, ધ્યાન કરવાની જરૂર છે. વળી જે રાગી હોય તે દેવ થઈ શકે જ નહીં. દેવનું લક્ષણ આપણે પ્રથમ જણાવી ગયા છીએ. આથી એ નિર્ણય થયું કે ભલે વિતરાગ દેવ આપણને કાંઈ ન આપે પણ આપણે તેમના પ્રત્યે ભક્તિ છે તેજ આપણને પરમ ફલ આપવાને પૂર્ણ સમર્થ છે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
શ કા.
પૂજાની અંદર પાણી, પુષ્પ, અગ્નિ વિગેરે જેની હિંસા-વિરાધના થતી હોવાથી પૂજાથી જરાપણ ફાયદે નથી, તેમજ જ્યાં જ્યાં હિંસા હોય છે ત્યાં ત્યાં અધર્મ થાય છે અને અધર્મથી નરક મળે છે. માટે પૂજા કરવી નકામી છે.
સમાધાન. - પરમાત્માની પૂજાની અંદર એકંદ્રિય જીવની વિરાધના બતાવી તે વાસ્તવિક વિરાધના નથી, માત્ર સ્વરૂપથી જ ભારે છે. આ બાબત આગળ ઉપર સ્પષ્ટ બતાવવામાં આવશે, પણ હું પૂછું છું કે પૂજા કરતાં બાર વ્રતધારી શ્રાવકનું કયું વ્રત ભાંગે છે તે જણાવે. બધા પૂજા કરનારા કાંઇ બાર વ્રતધારી હોતા નથી, છતાં કલ્પનાથી એક વખત બધાને બારવ્રતધારી માનીએ તે પણ પૂજા કરતાં તેમનુ કયું વ્રત ભાંગ્યું ? સ્થાવર જીની હિંસાના તેને પચ્ચખાણ તે છે જ નહીં. તેમજ ત્રસકાયમાં પણ સવા વસે દયા પાળવી, આટલે માત્ર નિયમ છે એટલે ત્રસ જીવેને જાણું બુજીને હણ્યાની બુદ્ધિએ સંકલ્પથી મારીશ નહી. માત્ર આટલું જ તેને પચ્ચખાણ હોય છે. આમાં પૂજા કરતાં તેને અગ્રણ શું આવી તે બતાવે. ઘરના અનેક પ્રકારના આરંભે કરે તેની કાંઈ અડચણ નહીં, પણ જેમાં પ્રથમ સહેજ નુકશાની, પણ પાછલથી લાખે ની કમાણું. કુવાના દષ્ટાંતથી તેને કર્યો વિચક્ષણ માણસ છોડી દે?
___तथा चाह आवश्यकनियुक्तो. अकारणपवत्तगाणं, विरयाविरयाण एसखलु जुत्तो। . સંસારયપુર, વણ વદિંતો (?)
અર્થ– શ્રીમાન ભદ્રબાહુ સ્વામી આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં ગ્રહ સ્થને આશ્રીને જણાવે છે કે જેઓ સંપૂર્ણ રીતે ચારિત્ર લેવાને પ્રવૃ
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
- શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
ત્તિવાળા નથી એવા દેશવિરતિ શ્રાવકને સંસાર ઓછો કરવાને માટે પુષ્પાદિથી પૂજા કરણ રૂપ દ્રવ્ય સ્તવમાં કૂપનું દૃષ્ટાંત કહેલ છે. મતલબ એ છે કે જે માણસ ચારિત્ર લેવાને સમર્થ છે અને ચારિત્ર સ્વીકારે છે તેને પ્રભુની પૂજા કરવા રૂપ જે દ્રવ્યસ્તવ છે તે કરવાની જરૂર રહેતી નથી, પણ જે હજી સુધી સંસારમાં જ રહ્યો છે, સંસારના અનેક પ્રકારના આરંભે કરે છે તેવા શ્રાવકને કૂવાના દૃષ્ટાંતથી દ્રવ્ય પૂજા કરવી તે ઘણીજ લાભ દાયક છે. સંસારને ઓછો કરનાર છે. ભગવતી સૂત્રમાં કુવાનું દૃષ્ટાંત બતાવેલ છે કે જેમ કુ ખોદતી વખતે લુગડા અને શરીર ધૂલથી ખરાબ થાય છે, તૃષા ઘણી લાગે છે, પરિશ્રમ ઘણે પડે છે, પણ કુવે ખોદી રહયા પછી નીકળેલ પાણીથી વસ્ત્ર અને શરીર સાફ થાય છે, તૃષા શાંત થાય છે, પરિશ્રમ દૂર થાય છે અને લાખે છ પાણું પીને સંતોષી થાય છે. પ્રથમ પરિશ્રમ પડે છે, પણ પાછ ળથી તેને પુરત બદલે મળી જાય છે. આ મુજબ પ્રભુ સેવા કરનારને પ્રથમ પ્રભુને સ્નાન કરાવતી વખતે પાણી ઢળવું પડે છે, ફૂલ તેડવાં પડે છે, ધૂપને માટે અગ્નિની જરૂર પણ પડે છે, આ બધું શરીરે ૨જ લાગવા જેવું સમજવું; પણ પ્રભુની પૂજા અષ્ટ પ્રકારી કરી પ્રથમ જણાવ્યા પ્રમાણે ભાવના ભાવતાં તથા ત્યાર પછી પણ ભાવપૂજા રૂપ સ્તુતિ કરતાં પાણીની પ્રાપ્તિ રૂ૫ લાખો રૂપીઆની કમાણું થાય છે. આથી પ્રથમને મળવાઈ જઈ લાખે ન મળે છે. આના ક વિદ્વાન માણસ જાણી જોઈને છેડી દે? વળી ગૃહસ્થને આશ્રી જગતમાં એવું એક પણ કાર્ય નથી કે જેમાં પ્રથમ હિંસા ન થાય અને કેવલ ધર્મજ થાય, છતા એવું કાર્ય હોય તે બતાવે. સામાયિક, પિષધ, વ્યાખ્યાન સાંભળવું, દૂરથી ગુરૂવંદન માટે આવવું, આ દરેક કાર્યમાં રસ્તામાં ચાલતા જીવની વિરાધના ચોક્કસ થવાની, વળી કિયા કરતાં ઉઠતા બેસતાં વાયુકાયની વિરાધના થવાની, ત્યાર પછી જે ફલ મળવાનું હોય તે મળે છે. આ કાર્ય કરવા માટે તમે પ્રેરણા કરે છે. ધર્મની બુદ્ધિથી, આમાં પ્રથમ હિંસા થાય છે, છતાં તમે અધર્મ માનતા નથી, અને પૂજામાં અધમ માને છે. આ પ
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
૧
ક્ષપાત કે ખીજું કાંઇ કહેવાય ? વળી દીક્ષા માટે મહેાચ્છવ કરવા, પત્ન પામેલ સાધુ સાધ્વીની માંડવી વગેરે ઠાઠમાઠથી શણગારી મહેાચ્છવ પૂર્વક અગ્નિ સંસ્કાર કરવા, આવાં દરેક કૃત્યોને તમે ધર્મ માનેા છે કે અધર્મ ? આ કૃત્યામાં છ−કાયની હિંસા ચાક્કસ થવાની જ, પૂજામાં તે ફક્ત સ્થાવર જીવની જ હિંસા છે. પણ આ કૃત્યામાં તે છ એ કાયની હિંસા થાય છે, છતાં ધર્મની બુદ્ધિથી તમે કરી છે, મૃધ માનતા નથી. તા પછી પરમાત્માની પૂજામાં અધર્મ શા સારૂ માના છે ? દીક્ષા મહેાચ્છવ વિગેરે કૃત્યા કરવા તે જેમ શ્રાવકનુ કર્તવ્ય છે, તેમજ પ્રભુપૂજા કરવી તે પણ ગૃહસ્થનુ જ કૃત્ય છે. છતાં એક કામ માટે નિષેધ કરવા અને બીજા કામ માટે રજા આપવી–પ્રેરણા કરવી, આ ખરેખર પક્ષપાત નહીં તેા ખીજું શું ગણાય ?
વળી હિંસા હેાય ત્યાં અધર્મ છે અને અધર્મ થી નરક ગતિ મળે છે. આ કથન પણ તદ્દન બીનસમજણનુ છે. હિંસાથી એકાંત અધર્મજ થતા હોય તેા પછી સાધુથી વિહાર કેવી રીતે થઈ શકશે ? એક ગામથી ખીજે ગામ જતાં રસ્તામાં જીવાની વિરાધના થવાની જ, તેમજ નદી ઉતરતાં અપકાય તેમજ ત્રસકાય વિગેરે જીવાની વિરાધના ચાક્કસ થવાની અને જીવની હિંસા થવાથી તમારા કહેવા મુજખ્ખ અધર્મ થશે અને અધર્મથી નરક મળશે, તેા સાધુએ પણુ તમારા કહેવા મુજબ નરકમાં જશે. એટલે પછી સ્વર્ગમાં કાણુ જશે તે જણાવેા. સાધુઓને ગ્રામાનુગ્રામ વિહાર કરવાની તેમજ નદી ઉતરવાની પ્રભુની આજ્ઞા છે. તેથી તેમાં હિંસા માનેલ નથી. · આશય સારે હાવાથી અને ખીજાના ભલા માટે મહાત્મા પુરૂષાની પ્રવૃત્તિ પ્રભુ આજ્ઞા મુજબ હોવાથી તેમાં ધર્મ માનેલ છે. આમ કહેશે ત પછી તમારે કબુલ કરવુ જ પડશે કે પ્રભુના ધર્મ આજ્ઞામાં છે. જ્યાં પ્રભુની આજ્ઞા છે ત્યાં ધર્મ છે. જ્યાં આજ્ઞાનથી ત્યાં અધર્મ છે. અને અધર્મથી નરક મળે છે. આ વાત ખરાબર છે, મુનિઆને ચાલતાં નદી ઉતરતાં જીવ હિંસા થાય છે. છતાં આજ્ઞા હેાવાથી તેમાં ધર્મ છે. હવે તમે પહેલાં કહ્યું કે જ્યાં જ્યાં હિંસા છે ત્યાં ત્યાં અધર્મ
"
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ
શ્રા દેવભક્તિમાળા પ્રકરણું,
છે. આ વાત અસત્ય કરે છે; પણું જ્યાં જ્યાં આજ્ઞા નથી ત્યાં ત્યાં અધર્મ છે. એ વાત સત્ય ઠરે છે. પ્રભુ પૂજા માટે પ્રભુની આજ્ઞા છે. અથી તેમાં ધર્માંજ છે. એ વાત હમણાજ સિદ્ધ કરી બતાવું છું. પ્રભુપૂજામાં તેમજ મુનિવડારમાં જે જીવહિંસા થાય છે. તે વાસ્તવિક જીવ હું સાજ નથી, વાસ્તવિક હિંસાનું શું સ્વરૂપ છે અને શાસ્ત્રમાં હિંસાનું સ્વરૂપ શું બતાવ્યુ છે તે હું જણાવું છું તે 'જરા લક્ષ આપી સાંભળે.
હિંસાનું સ્વરૂપ.
સક્ષેપથી હિંસા એ પ્રકારે છે. દ્રવ્ય હિંસા અને ભાવ હિંસા, અથવા સ્વરૂપ હિંસા અને અનુષધ હિંસા સ્વરૂપ હિંસા.
સ્વરૂપ હિંસા તે માત્ર ઉપરથી હિંસા ઢેખાય; પણ અંત:કરણ પવિત્ર સુકુમાર હેાવથી તે હિંસાનું ફૂલ બેસતું નથી. પૂજા કરતાં પ્રથમ સ્નાન કરવાથી તેમજ પુષ્પા ચડાવવાથી, તેમજ મુનિને નદી ઉતરતાં માત્ર ઉપર ઉપરથી હિંસા માલુમ પડે છે, પણ હૃદય સુ. કુમાર હાવાથી તે જીવા તરફ પણ દયાદ્ર દૃષ્ટિ હેાવાથી તે સબંધી કર્મ બંધ થતા નથી. મતલબ કે તે જીવા તરફ્ પણ પૂર્ણ દયાની લાગણી, તે પૂજા કરનારને અગર નદી ઉતરનાર મુનિને હાવી જોઇએ. આ હિંસાને દ્રવ્યહિસા પણ કહેવામાં આવે છે. આનાથી કર્મ બંધ સહેજ થાય છે. ઉજવલ વસ્તુપર રજ પડવાથી તેને ખ'ખરી નાખતાં વાર લાગતી નથી. તેના જેવા આ કર્મ બંધ સમજવા. ઉપર કર્મ બંધની જે ના કહી છે તે મહાન કર્મબંધની અપેક્ષાએ સ હુજ અંધ તે હિંસામમાં ગણાતા નથી આથી ના કહી છે એમ સમજવુ.
અનુબંધ હિંસા.
અનુબંધ હિંસા તે જ્યાં હૃદયની કઠોરતા હેાય છે ત્યાં થાય છે. ભલે પછી ત્યાં જીવહિંસા બાહ્યથી ન થતી હોય તા પણ તેને
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ કિ.
હિંસાનું પાપ લાગે છે અને કર્મબંધ થાય છે. જેમ રસ્તે ચાલતાં અંધારામાં દેરડી પડી છે તેને ભ્રમથી સર્ષ માની તેના ઉપર હથીચાર ઉગામી તેને કોઈ માણસ મારી નાખે છે. આમાં જીવન. હિંસા થયેલ નથી. કારણ કે દેરડીને તેણે ઘા મારેલ છે. છતાં તેનાં હૃદથની જીવને મારવા સંબંધી કઠેર લાગણી હોવાથી તેને મહાન કમબંધ થાય છે. આનું નામ અનુબંધ હિંસા છે. આને ભાવહિંસા પણ કહે છે. ભાવહિંસા હોય ત્યાં દ્રવ્યહિંસા થઈ ચુકી સમજવી; પણ દ્રવ્યહિંસા હોય ત્યાં ભાવહિંસા હેયે ખરી ને ન પણ હોય. તેમજ ભાવહિંસા જ્યાં હોય ત્યાં કર્મબંધ ચક્કસ સમજ અને જ્યાં ભાવહિંસા નથી ત્યાં કર્મબંધ થતું નથી. જેમ સુકુમાર હૃદયવાળા સાધુને હિંસા થયા છતાં પણ કર્મબંધ શાસ્ત્રમાં ગયે નથી.
મને” अणगारस्स णं भंते भाविअप्पणो पुरो जुगमायाए पहाए रीयं रीयमाणस्स अहे कुक्कडपोएवा चट्टपोएवा कुलिंग-. पोएवा परित्रावजेजा-हंता गोयमा तस्सणं इरियावहिया नोસંપા. ' અ –ભગવતી સૂત્રમાં મૈતમસ્વામી પરમાત્મા મહાવીર દેવપ્રત્યે પક્ષ કરે છે કે હે ભગવન, અણગાર સાધુ પવિત્ર મહાત્માઓ ધુંસરા પ્રમાણ દષ્ટિથી જોઈને ચાલતાં છતાં પણ પગની નીચે કુકડાનાં બચ્ચાં, પારેવાનાં બચ્ચાં, બેઈદ્રિયાદિક છે આવી મરી જાય? મને હાવીર દેવ ઉત્તર આપે છે કે હા તમ ! જયણાએ ચાલતાં છતાં પણ છદ્મસ્થપણાને લઈ પંચેંદ્રિયાદિક છે ઉપર જણાવેલ પગની નીચે આવી મરી જાય છતાં હૃદયની સુકુમારતાને લઈ તેના તરફ દયાની લાગણી હોવાથી તે સાધુઓને માત્ર તે સંબંધી ઈરિયાવહિય પ્રાયશ્ચિત લાગે છે, પણ કષાયનિમિત્ત જે મહાન દંડતે તેને ન લાગે. મતલબ કે ઈરિયાવહિય પ્રતિક્રમવા માત્રથી તે શુદ્ધ થાય છે. તેને મોટી તપશ્ચર્યા કરવા રૂપ બીજા કોઈ પ્રાયશ્ચિતની જરૂર રહેતી નથી
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ
તેમજ આ બાબતમાં સુગડાંગજી સૂત્રમાં પણ કહ્યું છે કે,
शरीरी म्रियतां मा वा ध्रुवं हिंसा प्रमादिनः ।
सा प्राणव्यपरोपेपि प्रमादरहितस्य न (१) અર્થ: જીવ મરે યાન મરે તે પણ પ્રમાદથી ચાલનાર માણસને જીવહિંસા ચક્કસ લાગે છે. ઉપગ પૂર્વક જયણાથી ચાલનાર માણસને ભલે જીવ હિંસા થાય તે પણ તેને તે સંબંધી કર્મબંધ થતું નથી. આ બાબત ઉપર શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરી મહારાજ પણ કહે છે.
आह हरिभद्रसूरिः दशवकालिक बृहत्वृत्ता, पृष्ठ-२४ उच्चालिअम्मि पाए इरियासमिअस्स संकमठाए, वावजेज्जा कुलिंगी मरिज तं जोग्मासजा (१) न य तस्स तण्णिमित्तो बंधो सुहुमोवि देसियो समए, ....... ૩ લો અમો સાર પારિ નિક્કિા (૨)
અર્થ: શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ ૧૪૪૪ ગ્રંથના કર્તા દશકાલીકસૂત્રની બૃહત ટીકામાં જણાવે છે કે હિંસાના સ્વરૂપને પ્રતિપાદન કર્તા કે ઈર્યો સમિતિ પૂર્વક જે કરીને ચાલનાર એવા અપ્રમાદી સાધુના પગની નીચે બેઇદ્રીયાદિક છે આવીને મરી જાય છે, પણ તે હિંસા નિમિત્તક સુમ–જરા સરખે પણ કર્મબંધ તેને શાસ્ત્રમાં કહ્યો નથી, કારણ કે તે મહાત્મા અપ્રમાદીપણે જ્યણું પૂર્વક ચાલે છે; છતાં છમસ્થપણાના અંગે પગની નીચે બેટ્રિયાદિક જી મરી જાય છે. ત્યારે હિંસા કોને લાગે ? તે જણાવે છે કે હિંસા પ્રમાદીને લાગે છે. આમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. વળી આજ બાબત પોતે પોતાના હિંસાષ્ટકમાં જણાવે છે.
आह हरिभद्रमूरिः हिंसाष्टके ॥ अविधायापि हिंसां हिंसाफलभाजनं भवत्येकः। कृत्वाऽप्यपरो हिंसां हिंसाफलभाजनं न स्यात् (१)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
૫
અ:-એક મનુષ્ય હિંસા કરતા નથી છતાં હિંસાનું લ તે ભાગવે છે. એક માણસ હિંસા કરે છે. છતાં હિંસાનું લ ભાગવતા નથી. ઉપર જણાવેલ અણુગાર પવિત્ર મહાત્માની માફ્ક. આ શ્લાકમાં સ્વરૂપ હિંસા તથા અનુબંધ હિંસા–આ બે હિંસાનું સ્વરૂપ ખરાખર જણાવેલ છે. હિંસા કરતા નથી છતાં હિંસાનું ફૂલ તદુલીયા મચ્છની જેમ ભોગવે છે, આનું નામજ અનુમધ હિંસા કહેવાય છે.
તંદુલીયા મચ્છનું દૃષ્ટાંત.
લવણુ સમુદ્રમાં ઘણા મોટા પ્રમાણના મચ્છું થાય છે. તેમજ ખારીક પ્રમાણના પણ મા થાય છે. આમાં તંદુલીયા મચ્છુ કરીને એક મચ્છ હાય છે. આ મચ્છનું શરીર પ્રમાણુ તંદુલના જેટલું ડેાવાથી તેનું નામ તંદુંલીયા મચ્છુ પડેલ છે. આ મચ્છના જન્મ અન્ય સ્થળે થાય છે. પછી તરતજ તેની મા તેને લઇને એક મોટા મચ્છની પાંપણમાં આવીને મુકી જાય છે. આ મચ્છ ગર્ભ જ પંચેન્દ્રિય હાવાથી આપણી માફક દશે પ્રાણ તેને હોય છે. પાંચ ઇંદ્રિય, મનખલ, વચન અલ, કાયખલ, શ્વાસોશ્વાસ અને આયુ: આ દશ પ્રાણમાં મનખલથી આપણે જેવી રીતે અનેક પ્રકારના વિચાર કરીએ છીયે તેવી રીતે
આ મચ્છુ પણ વિચાર કરી શકે છે. આ મચ્છુ માટા મચ્છની પાંપણમાં બેઠેલ હાવાથી અને મેાટા મચ્છના મેાઢામાં રહેલ દાંતાની વચમાંના ભાગ ઘણા પહેાળા હાવાથી તેનાં મુખમાં હજારા નાનાં માછલાં પેસે છે અને નિકળે છે. આને જોઈને નજીકમાં બેઠેલા ત ફુલીઓ મચ્છ મનમાં વિચાર કરે છે કે આ કેટલા બધા મૂર્ખ મચ્છુ છે કે સ્વાભાવિક આવેલ હજારો માછલાનુ ભક્ષ્ય છેાડી દે છે. મારૂં આવતુ' માટુ' શરીર હાય તે આમાંથી એક પણ જીવને જીવતા ન જવા દઉં. આ મુજબ વિચાર કરી અંતર્મુહુર્ત્તના આયુષ્યમાં સાતમી નરકના આયુષ્યને નિકાચીત કરી મરીને સાતમી નરકમાં જઇને નારકીપણે ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં આ મચ્યું એક પણ જીવને માર્યો નથી, માખીની પાંખ સરખી પણ દુલવી નથી; છતાં સાતમી નરકમાં કેમ ગયા? આથી એ નિર્ણય થાય
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
છે કે અનુબંધ હિંસાને જ વાસ્તવિક હિંસા કહી શકાય છે. તે સિવાયની સ્વરૂપ હિંસા તે માત્ર નામનીજ હિંસા છે. વળી આ વાત ઉપર બીજી દષ્ટાંત બતાવું છું.
કાલીકસૂર્ય કસાઇનું દ્રષ્ટાંત,
આ કસાઇને પાંચશે। પાડા મારવાના હુ ંમેશના નીયમ છે. આ કસાઇ પાડા ન મારે તેા નરકગતિ જવામાંથી તું ખચી શકે આમ પ્રભુના મુખથી શ્રેણીક રાજા સાંભળી આકસાઇને પાડાનહીંમારવાનું ફરમાન કરે છે પણ માનતા નથી, આથી છેવટે કુવામાં ઉધે મસ્તકે લટકાવે છે, છતાં ત્યાં પણ પોતાના નિયમ પાળવા ખાતર આંગળીથી પાણીમાં પાડા ચીતરી ઉપર છરી રૂપ આંગલી ફેરવે છે. આ સુજખ ભાવથી પાંચશે। પાડા તેણે મારવાથી, પોતાનું કામ બન્યું નથી આ મુજબ શ્રેણિક રાજાએ પ્રભુના મુખથી સાંભળી ભાવી અન્યથા થવાનુ નથી તેમજ આવતી ચાવીસીમાં પોતે પ્રથમ તીર્થંકર થવાના છે આમ જાણી સતાષીત થયા. હવે આ જગ્યાએ આ કસાઇએ પાંચશે પાડામાંથી એક પણ જીવ માર્યા નથી, છતાં પાંચશે પાડા માર્યાના તેના નિયમ પૂર્ણ થયા એમ ભગવાને શા માટે કહ્યું ! વળી તેટલું જ નહીં પરંતુ તે કસાઇ નરકમાં પણ ગયા છે. એમ પણ ભગવાને કહેલ છે. આથી એ નિ ય થયા કે દ્રવ્યથી હિઁસા ભલે તેણે ન કરી પણ ભાવિહંસા તા તેણે કરી છે આ બધા દ્રષ્ટાંત ઉપરથી એ નિર્ણય થયા કે સ્વરૂપહિં સા કરતાં અનુબંધ હિંસા છે તેજ વાસ્તવિક હિ'સા નરક ગતી દેનાર છે. આ મુજબ હિંસાનું સ્વરૂપ જાણવું. તે ઉપર એક વધારે દૃષ્ટાંત આપીયે છીયે.
પ્રસન્નચંદ્ર રાષિનું દૃષ્ટાંત,
પેતનપુર નગરના અધિપતિ પ્રસન્નચંદ્ર નામના રાજા પરમાત્મા મહાવીર દેવના ઉપદેશ સાંભળી પ્રતિબંધ પામ્યા અને પાતાનાં છેક રાને ગાદી સોંપી પાતે મહાવીર દેવ પાસે દીક્ષા લીધી. અનુક્રમે વિહાર કરતાં પ્રભુ સાથે રાજગ્રહી નગરમાં આવ્યા, ત્યાં એકાંત સ્થાનમાં પ્રસનચંદ્ર રૂપી ધ્યાનમાં મગ્ન રહેલ છે. શ્રેણીક રાજાને પ્રભુ આવ્યાની
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
પ્રથમ ભક્તિ ખબર પડવાથી બડા આડંબરથી પ્રભુને વંદન કરવા જાય છે. શ્રેણુક રાજાના સૈન્યમાં અગ્રેસર ચાલતા સુમૂખ અને દુર્મુખ નામના બે દૂત છે. સુમૂખે પ્રસન્નચંદ્ર રૂષિને ધ્યાનમાં મગ્ન જોઈ પ્રશંસા કરી કે ધન્ય છે પિતનપતિ મહારાજાને કે જે રાજપાટ છેડી દીક્ષા લઈ ધ્યાનમાં મગ્ન બન્યા છે. આ મહાત્માને સ્વર્ગ કે મેક્ષ મળે તે શું દુર્લભ છે? આમ સ્તુતિ કરી, જ્યારે દુમ્બેનિંદા કરી કે આનું મોટું જેવું પણ વ્યાજબી નથી. પોતાના નાના છેકરાને રાજ્ય ગાદી ઍપવાથી ચંપાધિપતિ દધિવાહન રાજાએ મંત્રીને ખુટવી રાજ્ય લઈ લેવાની તૈયારીમાં છે, તેમજ તેની પત્નિ તે કયાંય ચાલી ગઈ છે. આ મુજબ દુર્મુખના વચન રૂપી વના પ્રહારથી આ મહાત્માને ધ્યાન રૂપી પર્વત તત્કાલ ટુટી ગયે, અને વિચાર કરે છે કે અહે, પ્રધાને કેવા નીચ નીકળ્યા? હું હેત તે બધાની ખબર લેત. ત્રત ભૂલાઈ ગયું અને વિકલ્પમાં લીન થયા અને મનથી યુદ્ધ શરૂ થયું. આ વખતે શ્રેણીક રાજા પ્રસન્નચંદ્ર રૂષિને ધ્યાનમાં મગ્ન જે વંદના કરી મનથી ઘણી પ્રશંસા કરી પ્રભુ પાસે ગયા. પ્રભુને વંદન કરી પુછે છે કે પ્રભુ, મેં જે વખતે પ્રસન્નચંદ્ર રૂષીને વંદન કર્યું તે વખતે જે તે કાળ કરે તે કયાં ઉત્પન્ન થાય? પ્રભુ કહે છે કે હે રાજન ! તે વખતે તે મુનિ કાળ કરે તે સાતમી નરકમાં જાય. રાજા વિચાર કરે છે કે આ શું? મહાત્મા ધ્યાનમાં મગ્ન બનેલ છે અને વળી નરક, આ શું સમજવું! ફરી પ્રભુને પુછે છે કે હવે કાળ કરે તે કયાં જાય? પ્રભુ કહે છે કે હે રાજન, હમણુ કાળ કરે તે સર્વાર્થસિદ્ધ નામના વિમાનમાં જાય. રાજા આશ્ચર્યમાં લીન થયો અને એનું કારણ પુછે છે ત્યાં દેવ દુંદુભીને નાદ થયે અને દેવતાના આવાગમનથી લાહલ થયે. પ્રભુને પુછે છે કે પ્રભુ, આ શું છે? પ્રભુ કહે છે કે પ્રસન્નચંદ્ર રૂષિને કેવલજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું છે, તેને મહિમા દેવ કરે છે આથી વિશેષ આશ્ચર્ય થયું અને એનું કારણ પ્રભુને પુછે છે. પ્રભુ કહે છે કે હે રાજન, તારા દુર્મુખ નામના દૂતના અમુક વચન સાંભળી આ રૂષિએ મનથી યુદ્ધ શત્રુ સાથે શરૂ કર્યું. અનેક શત્રુને મનથી મારી નાખ્યા.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
છેવટે શસ્ત્ર ખુંટવાથી માથેથી મુગટ લઈ મારવા જતાં મસ્તક ઉપર મુગટ તે હતો નહીં, પણ કેશને લચ થયેલ જોતાં તરતજ આવા દુષ્કાનથી પાછા વળ્યા અને બોલ્યા, ધિક્કાર પડે મને જે મેં આ શું ચિંતવ્યું? મારે અને છોકરાને શું સંબંધ? આમ વિચાર બદલાતાં છેવટે શુભ ક્ષપકશ્રેણુએ ચડતાં કેવલજ્ઞાન મલ્યું. જે વખતે તમે વાંદેલ ત્યારે પુરતા લડાઈને ધ્યાનમાં મગ્ન થયેલ હોવાથી સાતમી નરકના દલીયા એકઠા કર્યા હતાં, પણ પાછળથી વિચાર ધ્યાન બદલાતા છેવટે આ સ્થિતિએ પહોંચ્યા છે. રાજા આ વૃત્તાંત સાંભળી ઘણાજ ખુશી થયે. હવે આ જગ્યાએ તમે કહેશે કે પ્રસન્નચંદ્ર રૂષિએ દ્રવ્યથી કોઈપણ જીવને માર્યો છે? જ્યારે નથી મારેલ તે પછી સાતમી નરકના દલીયા કેમ એકઠા કર્યા? તે જરા જણાવે. અલબત તમારે કહેવું જ પડશે કે દ્રવ્યથી હિંસા નથી કરી, પણ ભાવથી હિંસાતે કરી જ છે. આથી સાતમી નરકનાકર્મદલીયા એકઠા કર્યા હતા, પણ રસ નાખો બાકી હોવાથી તેમજ તરતજ ધ્યાન બદલાવાથી સાતમી નરકના કર્મ દલીયા ફેકી નાખવા સાથે શુભ શ્રેણથી કેવલજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યું. આથી એ નિશ્ચય થયે કે સ્વરૂપ હિંસા કરતાં અનુબંધ હિંસાં છે, તે જ વાસ્તવિક હિંસા છે, આનાથીજ મહાન કર્મબંધ થાય છે. પણ સ્વરૂપ હિંસાથી કર્મબંધ થતું નથી. કારણકે પ્રભુ આજ્ઞાથીજ પ્રભુ પૂજા તથા વિહારાદિક તમામ ધાર્મિક ક્રિયાઓ કરવામાં આવે છે. ઈતિ હિંસા સ્વરૂપ સમાપ્તમ .
આજ્ઞા એ ધર્મ કે દયા એ ધર્મ ? આજકાલ ધર્મનાં સ્વરૂપને નહીં સમજનારા એવા ભેળા છિને અનેક પ્રકારે આડું અવળું સમજાવી દયામાં પરમા
ત્માને ધર્મ છે, જ્યાં એક પણ પુષ્પની પાંખડી દુભવાય ત્યાં પરમાત્માને ધર્મજ નથી આમ અનેક રીતે સમજાવી પરમાત્માની સેવા ભક્તિ અને દર્શનથી વિમુખ કરે છે. કળિકાળમાં ખરેખર તરવાના એક ઉત્તમ આલંબનથી તે બિચારાઓને ભ્રષ્ટ કરે છે આવા ભેળા જીના ઉદ્ધારની ખાતર આજ્ઞા એજ પ્રભુને ધર્મ છે, પરંતુ માત્ર દયામાં જ પ્રભુને ધર્મ નથી, તે વાત શાસ્ત્રાધારથી હવે સાબીત કરવામાં આવે છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
आणाइ तवो आणाइ संजमो तहेव दारा माणाए आणारहिधम्मो पलालपुलव्व पडि हाइ (१) હાફ અર્થ: શ્રીમાન સુધર્મા સ્વામી મહારાજ જણાવે છે કે પ્રભુની આજ્ઞા પૂર્વકના કરેલ તપ, સંજમ, દાન, વિગેરે તમામ ધર્મ કૃત્ય સફલતાને પામે છે. પણ પ્રભુની આજ્ઞા વગર કરેલ જે ધર્મ તે ડાંગર ના ફાતરાની માફ્ક નકામા છે, આથી એ નિશ્ચય થયા કે પ્રભુની આજ્ઞામાંજ ધર્મ છે પણ આજ્ઞા વગરની દયામાં ધર્મ નથી. જો દયાથી ધર્મ થતા હાય અગર મેાક્ષ મલતુ હોય તેા તમારા સર્વના પહેલાં સુક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જીવા જલદી માક્ષે જવા જોઇએ. આ જીવા કાઇ પણ જીવના હિંંસા કરતા નથી અરે માખીની પાંખ સરખી પણ હૃહવતા નથી આના કરતા બીજી ઉત્તમ જીવદયા કઈ કહેવાય તેમજ જમાલી વગેરે નિન્હવાએ પણ જીવદયા ઘણી સારી પાળી છે, છતાં શા માટે ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવું પડયુ. ? આ મામતના જરા શાંત ચિત્તે વિચાર કરી અને ખાત્રી થાય તે પછી આજ્ઞાએ ધર્મ સ્વીકારે, જમાલી વગેરે નિન્હાએ પ્રભુની આજ્ઞા માન્ય ન કરી અથી જીવદયા સારી પાલતાં છતાં પણુ ચારગતિમાં રઝળવું પડયું આથી આજ્ઞા એજ પ્રભુના ધર્મ છે તે સ્વીકારવુ જ પડશે. વાદી,
૧
જમાલી વગેરે નિન્હેવાને ઘણા સંસાર રઝળવા પડયા આમાં મુખ્ય કારણુ ઉતસૂત્રની પ્રરૂપણા તેઓએ કરી તેજ છે, ખીન્તુ નથી. શાસ્ત્રકાર.
ઉત્સૂત્રની પ્રરૂપણા કરી કહેા, અગર પ્રભુની આજ્ઞા માન્ય ન કરી કહેા. બન્ને એકજ છે. છતાં તમારા કહેવા મુજબ ઉત્સુત્રની પ્રરૂપણાથી સંસાર રઝળવા પડ્યો તેા પછી તેઓએ માત્ર સૂત્રનુ એક એક વચન માન્ય નહેાતુ કર્યું તેથી સંસારમાં રઝળયા પણ જેએ બધા સૂત્ર વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા કરે છે. તેઓને તેા પછી કેટલેા સંસાર રઝળવા પડશે આના વિચાર જરા કરાતા સારૂ.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ
વાદી. અમો સૂત્ર વિરૂદ્ધ પ્રરૂપણા કરતાં હોઈએ એમ અમને લાગતું નથી. કેઈ મૂલ સૂત્રમાં પડિમા પૂજવાને અધિકાર અગર આજ્ઞા હોયતે બતાવે.
શાસ્ત્રકાર, _એવું એક સૂત્ર નથી કે જેમાં ચિત્ય પૂજનને અધિકાર ના આવતું હોય,
"
વાદી.
ચૈત્ય શબ્દને વન, જ્ઞાન, જક્ષની ડિમા, વિગેરે અનેક અર્થ થાય છે તે પછી અરિહંતની પડિમ, એ અર્થ તમે કેવી રીતે કરો છો ?
શાસકાર અને ચેત્ય શબ્દાર્થ સિદ્ધિ. - શબ્દને અર્થ સંબંધ કે પ્રકરણને આશ્રી થાય છે. સંબંધ કે પ્રકરણ જાણ્યા વિના અર્થ થઈ શકતું નથી અને કદાચ અર્થ કેઈ કરે તે તે અસત્ય અર્થ સમજે. જેમકે કોઈ માણસ જમવા બેઠે છે તેને શાકમાં મીઠાની જરૂર પડી તેથી તે બે સંવમાન, સેંધવ લાવ! આમ પિતાના માણસને કહે છે. આ જગ્યાએ તે માણસ સિધાલુણ લાવીને આપશે કે શેડો લાવીને આપશે? કારણ કે સેંધવ શબ્દના બે અર્થ થાય છે. સિંધાલુણ અને ઘેડો. પણ ખાવાના પ્રકરણને લઈ તે માણસ ઘડો ન લાવતાં સિંધાલુણ લાવીને આપશે. તેમજ લડાઈમાં જવાની તૈયારી થઈ રહી છે, બખતર પહેરી હથીયાર કરી રાજા ઉભે છે આ વખતે તેણે ચાકરને હુકમ કર્યો “સંધવનના”સેંધવ લાવ? આ જગ્યાએ ચાર ઘેડે લાવશે કે સીંધાલુણ લાવશે તે જણાવે ! લડાઈના પ્રકરણને લઈ ઘેડે લાવશે પણ સિંધાલુણ લાવશે નહીં. આ મુજબ દરેક જગ્યાએ પ્રકરણ કે સંબંધને જોઈને જ અર્થ થાય છે. તે મુજબ ચૈત્ય શબ્દના જે કે અનેક અર્થ થાય છે તે વાત સત્ય છે, પણ પ્રકરણ કે સંબંધ જોયા સિવાય ચૈત્ય શબ્દને જ્ઞાન-વન કે જલથી ડિમા અર્થ થઈ શકેજ નહીં; વલી ચૈત્ય શબ્દને જ્ઞાન અર્થ તે કઈ જગ્યાએ કોષમાં કે
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ..
સૂત્રમાં અર્થ સાંભળ્યેાજ નથી. પણ નંદીસૂત્ર વિગેરે અનેક સ્થલમાં જ્ઞાન શબ્દથીજ જ્ઞાનની પ્રરૂપણા કરી છે, પણ કાઇ જગ્યાએ ચૈત્ય શબ્દથી જ્ઞાનની પ્રરૂપણા કરી નથી.
।। તથાન તત્પાદ નલીને । नाणं पंचविहंपन्नतं इत्यादि
નદી સૂત્રમાં જ્ઞાન પાંચ પ્રકારે કહેલ છે, આ જગ્યાએ ચૈત્ય શબ્દથી પણ જ્ઞાનની પ્રરૂપણા થતી હાત તા ‘ ચેચપન્ન વિદ્વત્ત ” ચૈત્ય પાંચ પ્રકારે છે આ મુજમ નદીસૂત્રમાં શા માટે લખ્યું નહીં ? આથી એ નિર્ણય થયા કે ચૈત્ય શબ્દથી જીન પ્રતિમા અર્થ જાણવા પણ જ્ઞાન નહીં.
17
વલી ચૈત્ય શબ્દથી જક્ષની પ્રતિમા અર્થ કવચિત થઇ શકે છે. પણ જ્યાં વિશેષણ પૂર્વક ચૈત્ય શબ્દ હોય છે ત્યાં તમા શુ' કરશે? ભગવતીજી સૂત્ર શ–૩–ઉ–૨માં પૂરણ નામના તાપસ ચમરે થાય છે, અને ઉર્ધ્વ લેાકમાં ત્રણ શરણમાંથી કાઇ એક શરણુ લઈને જાય છે. ત્યાં ત્રણ શરણ જણાવે છે, તેમાં દિતેવા અરિહંતનેયાશિવા भाविप्पणो अणगारस्तवा અહીં અરિહત અથવા અરિતાની પ્રતિમા અથવા પવિત્ર આત્માવાલા સાધુએ. આ ત્રણમાંથી કોઇ એકનું શરણ લઇ ઉર્ધ્વ લેાકમાં જાય છે. હવે આ જગ્યાએ તમા જક્ષની પ્રતિમા એવા અરિહંત ચૈત્યાના અથ કેવી રીતે કરી શકશે કારણકે અરિહંત શબ્દ વિશેષણ તરીકે સામેા પડેલ છે, એકલા ચૈત્ય શબ્દના અર્થ ગમે તે તમે મન: કલ્પિત કરી શકશે, પણ જ્યાં પૂર્વ માં વિશેષણ પડેલ છે ત્યાં તમારે। મન કલ્પિત અર્થે ચાલવાના નથી. વિલી અનેકા સ ંગ્રહ નામ માલા ગ્રંથ્ તમા જેશા તા તમાને ખાત્રી થશે કે ચૈત્યશબ્દના અર્થ તેમાં શુ કર્યા છે. तथाचाहः “ चैत्यंजिनौ स्तत्वं चैत्योजिनसभातरु; "
અર્થ : ચૈત્ય એટલે જીનમંદીર. જીન પ્રતિમા, અને સમવસરણ ઉપર રહેલ વૃક્ષ તેને ચૈત્ય કહે છે. આ મુજબ ચૈત્ય શબ્દના ત્રણ અર્થ કાષમાં કરેલ છે પણ જ્ઞાન, સાધુ કે જક્ષની પડિમા અર્થ કરેલ નથી,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
આથી એ ચાકશ થાય છે કે ચૈત્ય શબ્દના અર્થ મુખ્ય જીનપ્રતિમાજ થાય છે. પછી ભલે અન્ય સંબ ંધથી બીજો અર્થ થાય, પણ મૂખ્ય અર્થ જીન પ્રતિમાજ કરવા. વલી તમેા ઉપર કહી ગયા કે કાઇ મૂલ સૂત્રમાં પ્રતિમાજી પૂજવાના પાઠ હાયતા બતાવેા. તા ખતમાં હું તમાને મૂલ સૂત્રના પાઠ બતાવીશ. પણુ મૂલ સૂત્ર માનવુ અને પંચાંગી ન માનવી એનું કારણ શું ? પંચાંગાની સિદ્ધિ
આ ખા
''
પંચાંગી વિના અનંત અર્થથી ભરપૂર એવા સૂત્રના અર્થ ખરાખર થઇ શકતા નથી કારણકે પંચાંગી વિના જે અર્થ કરે છે તે પ્રમાણુ ગણાયજ નહીં. જેમકે, “ નમો પ્રરિહંતાણું આ જગ્યાએ નિયુક્તિ–ભાષ્ય-ચણી કે ટીકાના આધાર લીધા વગર તમા કેવી રીતે અર્થ કરશે ? શબ્દાર્થ માત્ર એટલેાજ થાય છે કે, શત્રુને હણ્યા છે જેણે તેને નમસ્કાર કરૂ છું. આ ઉપરથી મહાન્ ચક્રવર્તિ રાજાદિકને નમસ્કાર કરવા પડશે, કારણ કે તેણે ઘણા શત્રુને હણ્યા છે, રાગદ્વેષાદિક ભાવ શત્રુને હણનાર અરિહંત પરમાત્માને હુંનમસ્કાર કરૂ છુ, આવા અર્થ ભાષ્યાદિકની સહાય વિના કેવી રીતે કરી શકશે. ? વલી યારે તમા મૂલસૂત્ર માના છે તેા પછી મૂલ સૂત્રમાં જે બીના હાય તે તમારે અવશ્ય માનવીજ જોઈ એ, નહીં કે પોતાના મતલબની હોય તે માનવી આ ભવભીરૂં માણસનું કામ નથી. અનુયોગદ્વાર સૂત્ર તથા ભગવતીજી સૂત્રમાં સૂત્રની વ્યાખ્યા કેવી રીતે કરવી આની વિધિ સ્પષ્ટ રીતે જણાવી છે કે પંચાંગથીજ અર્થ કરવા તેજ સત્ય અર્થ જાણવા તે સીવાયના અર્થ તે અસત્ય જાણવા. IIતથાય તત્પાદ: માવતીનો સૂત્ર શ-૨૫-ફેશ-૩ને सुतथ्थो खलु पढमो बिऊनिज्जुत्तिमिस्सिऊ भणिऊ, ऊ निरविसेसो एसविहि होइ अणुऊगे ||
અર્થ: સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવાની વિધિમાં પ્રથમ સૂત્ર સ્પષ્ટ અક્ષરે ઉચ્ચાર કરી પછી પ્રથમ સૂત્રના શબ્દાર્થ કરવા બીજી વખત્
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભકત. નિર્યુક્તિથી મિશ્રીત કરે એટલે નિર્યુકિત ભાષ્યાદિકની મદદથી
અર્થ કરે. અને ત્રિજીવાર સમગ્ર પ્રસંગને લઈ શંકા સમાધાન વિગેરે કરવા પૂર્વક સંપૂર્ણ વિસ્તારથી અર્થ કરે. આ વિધિંથી વ્યાખ્યા કરવી. આ મુજબ અર્થ કરવા શાસ્ત્રકાર ફરમાન કરે છે. '
વાદી. વ્યાકરણ કાવ્યાદિ ભણેલ હોય તેનું તે કામ છે અમે તે વ્યાકરણને બીલકુલ માનતા જ નથી, તેથી તે ભણતા નથી, માત્ર ટબા ઉપરથી અમારું કામ ધમધોકાર ચલાવીએ છીએ. અને અનેક જીવેને પ્રતિબંધ કરીએ છીએ.
શાસ્ત્રકાર, ભલે તમારું કામ ટબા ઉપરથી ચલાવો પણ શાસ્ત્રકાર મહારાજ તે પ્રશ્ન વ્યાકરણ સૂત્રમાં લખે છે કે વ્યાકરણ કાવ્યાદિ જાણ્યા પછીજ સૂત્રની વ્યાખ્યા કરવી.
|| તથા તત્પર છે. नाम रकाय निवाय उवसग्ग तद्धिय समास संधि पद हेउ जोगिय उणाइ किरिया विहाण धातु सर विभक्ति वन युत तिकल्लं दसविहविसचं जहभणियंतहकमुणाहोइ दुवालसविहोभासा वयणंपिहोइसोलसविहं एवं अरिहंतमणुन्नाय सभिरव्य संजएण कालंमि वत्तव्यं ॥ ' અર્થ:–નામ. આખ્યાત, નિપાત, ઉપસર્ગ તદ્ધિત સમાસ, સંધિ, પદ, હેતુ, વૈગિક, ઉણાદિ કિયા, વિધાન, ધાતુ સ્વર વિભક્તિ, વણ, યુત, ત્રણકાલ, દશ પ્રકારના સત્ય જે મુજબ કહ્યા છે તે પ્રમાણે જાણનાર, બાર પ્રકારની ભાષા અને સોલ પ્રકારના વચન આ મુજબ સર્વ જે જાણતા હોય તે જમી સાધુ વ્યાખ્યાન કરી શકે. ઉચીત કાલની અંદર આ મુજબ અરિહંતે એ કહેલ છે. મતલબ
વ્યાકરણ કાવ્યાદિ ભણેલ માણસજ વિભક્તિ લિંગ, વચન કોલ વિગેરે જાણે છે અને તે મુજબ સભામાં યથાર્થ બોલે છે પણ તે સીવાય તે
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવામાળા પ્રકરણ.
પહેલી વિભક્તિના બદલે બીજીનો અર્થ કરે. પુલિંગના બદલે સ્ત્રીલિંગને અર્થ કરે. બહુ વચનની જગ્યાએ એક વચનને અર્થ કરે. ભૂતકાલના બદલે ભવિષ્યને અર્થ કરે. આ મુજબ વિપરીત અર્થ વ્યાકરણ નહીં ભણેલ કરી શકે છે, આથી તે માણસ યથાર્થ વક્તા કહી શકાતું નથી; પણ અસત્ય વાદી ગણાય છે માટે શાસ્ત્રકાર ફરમાન કરે છે કે વ્યાકરણ કાવ્યાદિ ભણીને પછી અર્થ કરે તે સિવાયના માણસને વ્યાખ્યાન કે ઉપદેશ દે પણ કહુપે નહીં. આ મુજબ પ્રશ્નવ્યાકરણ સૂત્રમાં જણાવે છે. હવે તમે આ સૂત્રના પાઠને માનતા છે તે તમારે કદાપી ટો વાંચીને અર્થ ન કરે જોઈએ પણ વ્યાકરણ કાવ્યાદિ ભણીને પછી સૂત્રને અર્થ કરે જોઈએ કે જેથી સૂચના રહસ્યને તમે યથાર્થ સમજી શકે. અને તમેને ખાત્રી થાય કે એક નહીં પણ અનેક ભૂલ સુગ, નિર્યુક્તિ. રુણિ તેમજ ટીકામાં ઠેકાણે ઠેકાણે પ્રતિમાજી સંબંધી અધિકાર છે. આથી પંચાંગી પૂર્વક સૂત્રને અર્થ કરે આ વાત સિદ્ધ થઈ.
વાદી. ભલે પંચાંગીથી સૂગને અર્થ કરે એમાં અમને વધે નથી, પણ ભગવાનના આનંદ દિક મેટા શ્રાવકે જે થયા એમાંથી કેઈએ પ્રતિમાજીને પૂછ હાય, માની હોય અને મંદીર બંધાવ્યા હોય તો જણાવો.
શાસ્ત્રકાર. અનેક શાસ્ત્રોમાં જનપ્રતિમા પૂજન, દર્શન, વંદન સંબંધી પાડે છે, તેમજ જીનમંદીર બંધાવવા સંબંધી પાડે છે, જ્યારે જીનપ્રતિમાં છે એમ ચેકસ નિર્ણય થયો તે પછી આનંદાદિક શ્રાવકે પૂજા કરે, વંદન કરે તેમજ જનમંદીર બંધાવે એ તેમની ફરજ છે. જીનપ્રતિમાની પૂજા, દર્શન, વંદનથી સમકિત નિર્મલ થાય છે. આ શ્રાવકની ખાસ કરણી છે. આવશ્યકાદિ ખાસ કરવા તેમજ પૂજા દર્શનાદિ પણ ખાસ કરવા, પછી ભલે આનંદ શ્રાવક હોય, કે બીજે હેય પણ જે તીર્થકરનું ફરમાન છે અવશ્ય તેણે કરવું જોઈએ. તીર્થકરને ઉપદેશ બીજાના ભલા માટે જ હોય છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
પ્રથમ ભક્તિ જનપ્રતિમા સ્થાપના નિક્ષેપ સિદ્ધિ.
આ છે સાવર સૂત્રે IT करेमि काउसग्गं अरिहंतचेइयाणं वंदणवत्तियाए पुषण वत्तिाए सकारवत्तिमाए इत्यादि.
અર્થ–શ્રીમાન સુધમ ગણધરમહારાજ મૂલસૂત્રના કતા આવશ્યક સૂત્રમાં જણાવે છે કે, અરિહંતના ને વંદન વડે કરી, પૂજન વડે કરી, સત્કાર અને સન્માન વડે કરી જે ફલ મલે છે તે ફલ મને કાર્યોત્સર્ગદ્વારા મળે ! આ હેતુથી હું કાયોત્સર્ગ કરું છું. આ પાઠમાં જીન પ્રતિમાને વંદન પૂજન વિગેરે સ્પષ્ટ અધિકાર છે.
" રૂપાનાના. वंदइ उभऊकालंपि चेइयाई थय थूइ परमो जिणवर पडिमा घर धृव पुष्फ गंधचणुज्जुतो ( २३० )
અર્થ: શ્રીમાન ધર્મદાસ ગણી મહાવીર પ્રભુના શિષ્ય અવધિજ્ઞાનીએ ભવ્ય પુરૂષોનાં હિતની ખાતર સિદ્ધાંતમાંથી સાર ખેંચી ઉપદેશમાલા નામનું પ્રકરણ માગધી ભાષામાં બનાવેલ છે, તેમાં તેઓશ્રી બને ત્રીસમી ગાથામાં શ્રાવક કેવા હોય તેના ગુણનું વર્ણન કરતાં જણાવે છે કે, શ્રાવકે સવારે અને સાંજે અપિશબ્દથી બપોરે પણ ત્રણકાળ અરિહંતનાં ચૈત્યને વંદન કરવું જોઈએ. ઉત્કૃષ્ટ ઑત્ર તથા
સ્તુતિથી તથા જીન પ્રતિમા એટલે જીનમંદિર તથા ઘર શબ્દથી ઘરદેરાસર એ બંનેમાં બીરાજમાન જીન પ્રતિમાને ધૂપ, પુષ્પગંધાદિથી અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરવામાં ઉજમાલ હોય. આ મુજબ સ્પષ્ટ જીનપ્રતિમા પૂજવાને અધિકાર પુષ્પાદિક સાથે જણાવે છે.
_आवश्यक नियुक्ति. શ્રીમા ભદ્રબાહુ સ્વામી ચિદ પૂર્વધરે બનાવેલ આવશ્યક
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
નિયુક્તિમાં અષ્ટાપદ તીર્થ ઉપર ભરત રાજાએ વીશ તીર્થકરની વીશ જીન પ્રતિમાજી વર્ણ તથા શરીર પ્રમાણે બનાવી વીશ છન મંદીર બંધાવ્યા તથા સે ભાઈના સે સ્તુપ બનાવ્યાને પાઠ છે. પાઠ આગલ છે.
- ઝવેરચવા સૂત્ર ટી. तत्तो पुरिमताले वग्गुर इसाण अच्चए पडिम मल्लिजिणायण पडिमां उन्नाणवंसी बहुगोठी (१)
અર્થ: પુરીમતાલ નામના નગરમાં વગર નામને શ્રાવક શ્રીમાનું મદ્વિજીનેશ્વર પ્રભુનું મંદીર બંધાવી મલ્લિનાથજીનની પ્રતિમાની નિરંતર પૂજા કરે છે. આમાં મંદીર બંધાવ્યાને અધિકાર છે.
ठाणंग सूत्र. चउविहे सच्चेपन्नत्ते नामसच्चे ठवणासच्चे दब्वसच्चे भावसच्चे,
અર્થ થા ઠાણામાં ચાર પ્રકારના સત્ય બતાવ્યા છે. આમાં સ્થાપના નિક્ષેપાને સત્ય માને કહ્યો છે.
- अनुयोगद्वार सूत्र आवश्ययत्ति उवणा ठविञ्जइ सम्भावठवणा असभ्भावठवणा.
અર્થ આવશ્યક પ્રતિકમણ કરતાં ગુરૂના અભાવે અવશ્ય સ્થાપના રાખવી અને તમામ કિયા સ્થાપનાચાર્યની સાખે તેની સન્મુખ કરવી, પણ કઈ દિશાની સન્મુખ ન કરવી. સ્થાપના બે પ્રકારે છે. સદ્ભાવસ્થાપના ગુરૂની છબી, અસદ્ભાવ સ્થાપના અક્ષ, પુસ્તક : નેકારવાલીથી જે સ્થાપના કરવી તે. આ મુજબ સ્થાપના નિક્ષેપ શાસ્ત્રમાં સ્પષ્ટ પણે જણાવેલ છે.
भगवती सूत्र श० १ उ०-१
નો જમીણ વિર !
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
પ્રથમ ભક્તિ.
અર્થ :—ભગવતીજી સૂત્રની શરૂઆતમાં સ્થાપના નિક્ષેપરૂપ બ્રાહ્મીલિપિ દ્રવ્ય શ્રુતને નમસ્કાર કરી સ્થાપના સત્ય બતાવી છે. रायपसेणी सुत्र,
तएण तस्सरियाभस्स पंचविहाए पज्जत्तिए पजत्ति भावं गयस्स Goa कप्पे समुपजत्था किं. मे पुचिकरणिज्जं किं मे पच्छा करखिजं किं मे पुव्विसेयं किं मे पच्छा सेयं किं मे पुव्विं पच्छावि हियाए सुहाए खमाए निस्साए अणुगामित्ताए भविस्सहजाव एवंखलु देवाणुप्पियाणं सुरियाभे विमाणे सिद्धाययणे असजिण परिमाणं जावचिठ्ठति जाव अच्चणिजाऊ पुर्याणि जाऊ जावएयणं पुव्विं कणि पच्छा करणिजं सेयं जावनि स्साए भविस्सर,
અર્થ : પરદેશી રાજાના જીવ ધર્મ પ્રાપ્તિ થયા પછી અંતેઅવસ્થામાં શુભ ધ્યાનથી કાલધર્મ પામી દેવàાકમાં સૂર્યાલ વૈમાનમાં સૂર્યાભ દેવપણે ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યાં પાંચ પર્યાપ્તિથી પૂર્ણ થયા પછી તત્કાલ તેને વિચાર આવે છે કે મારે પહેલ કરવા લાયક શું છે? પાછછળથી કરવા લાયક શું છે? પહેલાં કલ્યાણકારક શું છે અને પાછળથી કલ્યાણકારક શું છે? પહેલાં તથા પાછળ મારે હિતકારી, સુખકારી યાવત્ માક્ષ આપનાર શું છે ? આવા તેનાં વચનો સાંભળી તેના સામાનિક દેવા તેને કહે છે કે હું દવાણુપ્રિયા! સૂર્યાભ વૈમાનમાં રહેલ સિદ્ધાયતનમાં ૧૦૮ જીન પ્રતિમાજી છે, તેવુ વદન, પૂજન, સ્તવન કરવું, તેજ પહેલાં અને પાછળ કરવા લાયક છે અને તેજ હિતકારી, કલ્યાણકારી યાવત્ મેાક્ષ અપાવનાર આગામી ભવમાં થશે, માટે તેજ કામ કરો. આ મુજબ સામાનિક દેવેાના વચન સાંભળી સૂર્યાભદેવ પેાતાની શય્યામાંથી ઉઠીને વાવડીમાં સ્નાન કરી, જીનપ્રતિમાજીની વિસ્તાર પૂર્વક સત્તર પ્રકારે પૂજા કરી, પ્રભુ મહાવીર દેવ પાસે આવી ગાતમસ્વામી વગેરે ભગવાનના શિષ્યાને અનેક પ્રકારના નાટક તાવે છે વિગેરે પાઠ છે. આમાં પણ જીન પ્રતિમાને વંદન પૂજન માટે સ્પષ્ટ અધિકાર છે.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ,
जीवाभिगम सूत्र,
વિજયદેવતાએ ઉત્પન્ન થયા પછી જીનપ્રતિમાજીની પૂજા વિસ્તાર પૂર્ણાંક સૂર્યોભ દેવની માફક કર્યાના આ સૂત્રમાં સ્પષ્ટ પાઠ છે. जंबुद्वीपप्रज्ञप्ति सूत्र,
૨૮
આ સૂત્રમાં શાસ્ત્રતિ પ્રતિમાજી ઉર્ધ્વલાકમાં તથા અધ: લાકમાં તથા તીછાં લેાકમાં કેટલી છે તે સંબધી ગણત્રી કરી છે અને પાતપાતાના સ્થાને દેવા તેની પૂજા કરે છે. અને પેાતાના જન્મ કુંતા કરે છે. આમ સ્પષ્ટ અધિકાર છે,
વાદી.
દેવાની કરણી હાવાથી તેઓ પ્રતિમાજીને પૂજે છે. તેથી કરીને શુ ?
શાસ્ત્રકાર.
કરણી એટલે તેનાથી પુન્ય કે પાપ બંધાય કે નહીં તે કહેા ? જો પ્રભુ પૂજાને કરણી કડી પુન્ય કે પાપ કશું પણ ન બંધાય એમ કહેતા હૈા તા નાટક જોવા, દેવાંગના સાથે યથેચ્છા ભાગ ભગવવા એ કરણી ખરી કે નહીં ? આનાથી પણ પાપના બંધ નહીં પડવા જોઇએ. તમારા કહેવા મુજબ જો આનાથી પાપ અંધ પડે એમ કહેતા હૈા તા સારી કરણીથી પુન્ય બંધ કેમ ન પડે? જો પુન્ય બંધાય આમ કહેતા હા તે પછી કરણી કયાં રહી? તેમજ દરેકને કરવી જોઇએ એવી કાંઇ કાઇને ફજ નથી. સમિકત ધારી જે જીવ હાય છે તેજ કરે છે. બધા કરતા હાય તેવા સંભવ નથી. તીર્થંકરના જન્મદીક્ષાદિ કલ્યાણકમાં કાંઈ બધા દેવા આવતા નથી. સમિકતધારી દેવા હોય છે તેજ મુખ્યત્વે કરી આવે છે. તેથી બધા પ્રતિમાજીને પૂજતા નથી તે વાતની ખાતરી થાય છે. વાદી.
ઉપરની બધી વાત શાસ્ત્રતિ જીનપ્રતિમા આશ્રી જણાવી છે. પણ અશાસ્વતિ અનપ્રતિમા કેાએ પૃથ્વ હૈય તેવું મૂલસૂત્રમાં હાય તા બતાવા.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
..................................
..........
. શાસ્ત્રકાર, આવશ્યકજી સૂત્ર, ઉપદેશમાળા, ઠાણાંગજી, વિગેરેમાં અશાસ્વતિ પ્રતિમાજી તેમજ સ્થાપના નિક્ષેપાની વાત બતાવી છે, છતાં આટલા પાઠથી સંતોષ બરોબર ન થયા હોય તે હજી પણ બીજા પાઠ બતાવું છું તે સાંભળે.'
ज्ञातासूत्र अ० १६, पृ० १२५४,
तएणं से दोवइ रायवरकरणा कल्लं पाउप्पभाए जेणेव मजण घरे तेणेव उवागच्छइ २त्ता मजणघरंअणुप्पविसइ २त्ता एहाया कयबालिकम्मा कयकोउय मंगलपायच्छित्ता सुद्धप्पावेसाई मंगलाई पवर वत्थ परिहिया मजणघरानो पडिणिक्खमइ. २ ता जेणेवजिणधरे तेणेवउवागच्छइ २ ता जिणघरंअणुप्पविसइ २ त्ता जिणपडिमाणं आलोए पणामंकरेइ २ त्ता लोमहत्थंपम जइ २ ता एवं जहासूरियाभो जिणपडिमानोअंबेइ तहेवभाणियवं जावधूवंडहेइ २ त्ता वामंजाणुअचेइ जावइसिपञ्चुनमइ २ ता करयलजावतिकट्ठएवंवयासी नमुत्थुणं अरिहंताणं भगवंताणं जावठाणसंपत्ताणं वंदइ नमसइ बंदित्ता नमंसित्ता વિઘાનિધ્યમ. '
. અર્થ –ત્યાર પછી દુપદ રાજાની શ્રેષ્ઠ કન્યા સવારમાં સ્પષ્ટ પ્રભાતને સમય થયે છતે જ્યાં સ્નાન કરવાનું ઘર છે ત્યાં આવીને સ્નાનનાં ઘરમાં પ્રવેશ કરે, પ્રવેશ કરીને સ્નાન કરે તેમજ • બલીકર્મ, કેતુક મંગલ, પ્રાયચ્છિત વિગેરે કરે. મતલબ કે પ્રથમ સ્નાન કરે પછી બલીકર્મ કરે એટલે પિતાનાં ઘરમાં રહેલ દેવની પૂજા કરે. પછી સરસવ, દુર્વા વિગેરે જે લેકમાં મંગલ તરીકે ગણ્યા છે તેથી મંગલિક કરી શુદ્ધ પહેરવાને ગ્ય મંગલભૂત એવા વસ્ત્ર પહેરી સ્નાન ઘરમાંથી નીકળીને જે સ્થલમાં જીનમંદીર છે ત્યાં આવે, આવીને જીનમંદીરમાં પ્રવેશ કરે, પ્રવેશ કરીને જનપ્રતિમાને જોતાં જે
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
પ્રણામ નમસ્કાર કરે, નમસ્કાર કરીને મયૂરના પીંચ્છાની અનેલ પીંછીને સાફસુફ કરે, સાફસુફ કરી તેનાથી પ્રભુની પ્રતિમાજીને પ્રમાર્જન કરે. પ્રમાર્જન કરી ને જેવી રીતે રાય પસેણી સૂત્રમાં વિસ્તારથી સૂર્યાભદેવ નામના દેવેઞત્તર પ્રકારી પૂજા કરી છે, તેવી રીતે સત્તર પ્રકારી પૂજા કરે છે. ચાવત્ ગ્રૂપની પણ પૂજા કરે છે. એ મુજબ પૂજા કરી રહ્યા પછી ભાવપૂજા કરવા સારૂ ડાબા ઢીંચણ નીચે સ્થાપન કરી જમણા ઢીંચણુ ઉભા કરી પેાતાના મસ્તકને જરા નમાવે, નમાવીને હસ્તકમલ અને જોડી પ્રભુની સન્મુખ એક દૃષ્ટિ આપીને વિસ્તારથી ચૈત્યવંદન કરી નમુથ્થાણાના પાઠ ઠાણુ સંપત્તાણુ પર્યંત ભણી સ્તવના કરે છે. સ્તવના પૂર્ણ થયાથી ફ્રી વખત જીન પ્રતિમાજીને વંદનનમસ્કાર કરે છે. વંદન નમસ્કાર કરીને જીનમંદિરમાંથી નીકળી પોતાના અંતેઉરમાં જાય છે. એ મુજબ વિસ્તારથી દ્વીપદીએ અશાસ્થતિ જીનપ્રતિમાજીની પૂજા કરી છે. આ મુજબ જ્ઞાતાસૂત્રના સોળમા અધ્યયનમાં સ્પષ્ટ પાઠ જીન પ્રતિમાજી પૂજવાના લખ્યા છે. હવે આના કરતાં ખીજો કચેા સરસ પુરાવા તમારે જોઇએ છીએ ? ૧ વાદી.
ટ્રાપદીએ જીન પ્રતિમાજીને પૂજેલ છે તે માત્ર પરણવાના પ્રસંગે. તે પણ સારા પિત, રાજ્ય, પૂત્ર વિગેરેની પ્રાપ્તિનિમિત્તે પૂજેલ છે કાંઈ આત્મકલ્યાણ માટે પૂજેલ નથી.
શાકાર
આ તમારૂં કથન અસત્યથી ભરપૂર તેમજ યુક્તિની બહાર છે. જો પતિ, રાજ્ય, અને પુત્રાદિક માટે પ્રભુની પૂજા કરી હાત તા પ્રભુજીની સ્તુતિ કરતી વખતે વોદિયાણું, ધમ્મયાાં, શયાળું, એ મુજબ પાઠ એલેલ છે, એટલે ભગવાનની પાસે પાતે પ્રશસ્ત વસ્તુની માગણી કરેલ છે કે હે પ્રભુ! આપ માધિને દેનાર છે. ધર્મને દેનાર છે. શરણને આપનાર છે. તેા મને તે વસ્તુ આપે કે જેથી મારા જન્મતે મરણુ સંબંધી ફેરા મટી જાય. આ મુજબ માગણી કરી છે. પણ તમારા કહેવા મુજબ રાજ્યાદિકના માટે પૂજા કરી હાત તા પોતે પ્રભુની પાસે
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
તેની માગણી કરત. મનુયાળું, અત્યાાં, પુત્તયાનું, ધી આ મુજબ પાઠ પ્રભુજીની પાસે ખેલત. એટલે કે હે પ્રભુ! આપ મને ભર્તાર, રાજ્ય, પુત્ર, ધન વિગેરે આપે. એ મુજબ પ્રભુજીની સ્તુતિ · કરત, પશુ એમ તેા કરેલ નથી. આથી જે તમેા ઉપર કહી આવ્યા તે માત્ર એક કલ્પના છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે વિવાહના પ્ર સંગે પશુ કલ્યાણ માટે જ પ્રતિમાજીને પૂજેલ છે. યાદી.
દ્રોપદીએ પૂર્વ ભવમાં નિયાણું કરેલ હોવાથી તે સમકિતધારી શ્રાવિકા જ નથી. તેા પછી તેણે પૂજા કરી તે પણ શું ?
શાસ્ત્રકાર.
દ્રોપદી શ્રાવિકા જ છે. જો તે શ્રાવિકા ન હાત તા જે વખતે નારદ તેની પાસે આવેલ છે તે વખતે તેને સત્કાર સન્માન દ્રોપદીએ કરેલ નથી; કારણ કે દ્રપદી જાણતી હતી કે આ અવિરતવાળા અન્ય લિંગી છે; આના સત્કાર શ્રાવિકાથી થાય નહીં, આથી તેના સત્કાર દ્વાપઢીએ કરેલ નથી. તમારા કહેવા મુજબ જો તે મિથ્યાત્વી હતી તાપછી તેને સત્કાર કેમ ન કર્યાં અને ફેાકટનુ મહાન દુ:ખ શા માટે માથે šારી લીધુ ? કારણકે નારદે આ અપમાનના બદલામાં પદ્મમાતર રાજાને દ્રોપદીનાં રૂપનું વર્ણન કરી રાગ પમાડ્યો, જેથી તેણે દેવદ્વારા દ્વાપદીનું હરણ કરાવ્યું. છેવટે શ્રીકૃષ્ણ તથા પાંડવા જઈને પાછા લઇ આવ્યા. આટલા બધા દુ:ખમાં શા માટે તેને ઉતરવું પડયું? જો સમતધારી નહતી તો વળી નિયાણુ કરેલ હાવાથી સમકિત પ્રાપ્ત ન થાય તે કાંઇ એકાંત નથી. દશાશ્રુત સ્ક ંધમાં નવ પ્રકારનાં નિયાણાં કહ્યાં છે. તેમાં પહેલા આઠ કામભોગ સબંધી છે. તે અતિ ઉત્કૃષ્ટ રસથી કર્યા હોય તાજ સમક્તિન પામે, પણ મંદ રસથી કર્યો હાય તેા સમતિ પામે છે. દૃષ્ટાંત તરીકે શ્રી કૃષ્ણવાસુદેવે વાસુદેવનુ નિયાણું કર્યું હતું તે તે વાસુદેવ થયા તેમજ સમકિત પણ પામ્યા છે. વળી નિયાણાના અર્થ એવા નથી કે તે આખા ભવ સુધી ચાલે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રો દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
વાદી.
હૈ પઢીએ પૂજા કરી એ વાત જેંકે ચાક્કસ છે; છતાં તે શ્રાવિકા હતી કે મિથ્યાત્વી હતી એ બાબત શાસ્ત્રપાઠથી સિદ્ધ કરવા જરૂર છે. તેમજ આનંદાદિક શ્રાવકેાએ પ્રતિમાજી પૂજી હતી કે કેમ તે પાઠ પણ બતાવવા જરૂર છે.
૩ર
શાસ્ત્રકાર.
શાસ્ત્રમાં જીનપ્રતિમા છે એ વાત તેા ચાક્કસ છે. તો પછી અવશ્ય તેને પૂજનાર બીજા હશેજ. દ્રોપદીના અધિકારના અંગે માત્ર આ એક સૂચના કરી છે, પણ તેને પૂજનાર બીજા હજારો માણસો સમજવા. ભગવતીસૂત્રમાં તુગીયા નગરીના શ્રાવકાનુ વર્ણન આવે છે. ખીજાનુ વર્ણન આવતુ નથી. આથી શું આપણે એમ સમજવુ કે ભગવાનના ખીજા શ્રાવકા નહતા? હતા જ. છતાં તેઓના પ્રસંગને લઇ તેમનુ વર્ણન કર્યું, તેમ દ્રોપદીના પ્રસંગને લઇ તેણે પૂજા કરી એમ કહ્યું. આથી ખીજાએ પૂજા નથી કરી એમ માનવાનુ કાંઇ કારણ નથી. કારણકે પ્રતિમાજી હતા તે તે તમે પણ માના છે, તેમજ દ્રૌપદીએ પૂજી તે પણ ચાક્કસ છે. માત્ર સકિતિ કે મિથ્યાત્વી દ્રોપદી હતી એના વિવાદ છે, તે તે ઉપર જણાવેલ યુક્તિ નારદને સન્માન ન આપ્યું એથી નિર્ણય થાય છે કે દ્રૌપદી સમિતિ હતી. વળી ખીજી યુક્તિ સાંભળેા હાલ કોઇ એક મકાન ખાલી પડયું છે આમાં કેાઇ રહેતુ નથી, પણ માગળ પાછળ તા અવશ્ય આમાં કોઇ રહેતુ હશેજ. તે સિવાય ઘર બાંધવાનુ પ્રયાજન શું ?તેમજ પ્રતિમાજી છે તેા અવશ્ય. તે તેને પૂજનાર હાવા જોઇએ. તે સિવાય પ્રતિમાજી કરવાનું કારણ શું ? તેમજ દ્રૌપદી શ્રાવીકા છે તે ખીના અ ગળ શાસ્ત્ર પાઠથી સિદ્ધ કરેલ છે આથી અશાસ્વતિ પણ જીન પ્રતિમાજી શાસ્ત્રમાં છે એ વાત ચાકસ થઇ. આનંદાદિક શ્રાવકાએ જીન પ્રતિમાજીને વાંદી પૂછ છે કે નહીં એટલા જ તમારા મનમાં વ્હેમ છે તા તે પણ પાઠ બતાવી તમારા વ્હેમ દૂર કરૂ છુ તે સાંભળેા.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
उववाइ सूत्र.
starai परिवागस्स नोकप्पड़ अन्नउत्थियावा अन्नउत्थिय देवयाणिवा अन्नउत्थियपरिग्गहियाई अरिहंतचेइयाई वा वंदित्तएवा नमंसित्तएवा जावपज्जुवासित्तएवा गणत्थ अरिहंतेवा अरिहंतचेइयाणिवा |
૩૩
અર્થ:——શ્રીમાન્ સુધર્માં ગણધર મહારાજ મૂળ સૂત્રના કત્તો ઉવવાઇ સૂત્ર છાપેલ પૃષ્ઠ અસાઈન્મુમાં અંખડ પરિવ્રાજકના અધિકારમાં પરમાત્મા મહાવીર દેવના ઉપદેશથી અંખડ પરિવ્રાજક પ્રતિધ પામેછે અને શ્રીમાન વીર પરમાત્મા પાસેજ પાતે શ્રાવકના ખાર વ્રત ઉચ્ચરતી વખતે પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે હે પ્રભુ! આજથી માંડીને મારે અન્ય દર્શનીના સાધુ શાક્ય, બૌદ્ધ, પરિવ્રાજક વિગેરેને, તેમજ તેમના દેવહહિરાદિ, તેમજ તે લેાકાએ ગ્રહણ કરેલ અરિહંતના ચૈત્યા, પ્રતિમાજીને પાતાના દેવ તરીકે સ્વીકાર્યા હાય તા તેમને વ ંદન, નમસ્કાર, પર્ણપાસ્તિ, પૂજાદિક બિસ્કુલ મારે કરવું કલ્પે નહીં. અરિહુંત તેમજ અરિહંતની પ્રતિમાજીને છેાડીને, મતલખ કે આપ પ્રભુને અને આપની જે મૂર્તિ હાય તેને તે અવશ્ય મારે વંદન, નમસ્કાર, પૂજન વિગેરે કરવાં ક૨ે. એ મુજબ અંખડ નામના પ્રભુના શ્રાવક ઉવવાઇ સૂત્રમાં ઉપર જણાવેલ પાઠથી પ્રતિજ્ઞા પ્રભુ સન્મુખ કરે છે. તેમજ વળી ઉવાસગ્ગદશાંગ મૂળસૂત્રમાં ભગવાનના મુખ્ય ધારી શ્રાવકે આનંદ, કામદેવ વિગેરે પણ ભગવાનની સન્મુખ શ્રાવકનાં માર વ્રત ઉચ્ચરતિ વખતે પ્રથમ સમક્તિના આલાવા ઉચ્ચરતાં પેાતે અરિહંતની પ્રતિમાજી વિષે કેવી પ્રતિજ્ઞા કરે છે તે જરા ખ્યાલ આપી સાંભળેા, કે જેથી તમાને ખાત્રી થાય.
*
उवासगदशांग अध्ययन १
नोखलु मे भंते कपइ श्रपभिचणं अन्नउत्थियावा.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
अभउत्थियदेवयाणिवा अनउत्थियपरिग्गहियाई अरिहंतचेइयाई वा वंदित्तएवा नमंसित्तएवा पुग्विश्रणालत्तेणं आलवित्तएवा संलवित्तएवा इत्यादि. ' અર્થ:-આનંદશ્રાવક પ્રભુની પાસે શ્રાવકના બારવ્રત લેતા પ્રતિજ્ઞા કરે છે કે હે પ્રભુ! આજથી માંડી અન્યદર્શનીના સાધુ, અન્યદર્શનીના દેવ હરિહરાદિ તેમજ તે લેકે એ ગ્રહણ કરેલા અરિહંતની . પ્રતિમાજી પોતાના દેવ તરીકે સ્વીકારેલ હોય તેને વંદન, નમન, પૂજન સત્કાર, સન્માન, વિગેરે કાંઈ પણ મારે કરવું કલ્પે નહીં. તેમજ તે લેકેની સાથે તેઓએ પ્રથમ બેલાવ્યા વગર આલાપ સંતાપ પણ કરે મારે કપે નહીં. સારાંશ કે આપ પ્રભુને તથા આપની મૂત્તિને તથા નિગ્રંથ સાધુઓને વંદન, પૂજન, સત્કાર, સન્માન, આલાપ, સંતાપ, વિગેરે કરવું મારે કલ્પ, પણ બીજાની સાથે ન કપે. આ પાઠમાં વંદન પૂજનને પાઠ છે અને આનંદ શ્રાવકે પિતેજ પ્રતિમાજીને પૂજેલ છે. હવે આના કરતાં વધારે સ્પષ્ટ બીજે કે તમારે ખુલાસે જોઈએ છે.
* વાદી - આ પાઠમાં આગળ જતાં તેઓને અન્ન, પાણી તથા પ્રથમ બેલાવવું ચલાવવું હું કરીશ નહીં એમ જણાવેલ હેવાથી અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી અરિહંતના સાધુ ઘટી શકે, પણ પ્રતિમાજી કેવી રીતે ઘટી શકે? કારણ કે પ્રતિમાજીને અન્ન, પાણી દેવાને તેમ બેલાવવા ચલાવવાને સંભવ નથી.
શાસ્ત્રકાર, અલબત, તમારી વાત સાચી છે કે પ્રતિમાજીને અન્નપાણી વિગેરે દેવું ઘટે નહીં. પણ જ્યાં જેની સાથે સંબંધ ઘટતે હોય તેમ ઘટાડે તેજ વિદ્વાનેનું કર્તવ્ય છે. ઉપરના પાઠમાં ત્રણ આલાવા છે. અન્યદર્શનીના સાધુ, અન્યદર્શનીના દેવ, અને અન્યદર્શનીએ ગ્રહણ કરેલી અરિહંતની પ્રતિમાઓ, આ મુજબ ત્રણ આ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
૩૫
લાવા છે, અન્નપાણું દેવું તથા બેલાવવું, ચલાવવું અન્ય દર્શનીના સાધુ સાથે ઘટે છે તે તે સંબંધી પોતે પ્રતિજ્ઞા કરે છે. વળી
“રિહંતાયા” શબ્દથી સાધુ ગ્રહણ થઈ શકે નહીં. અન્યદર્શનમાં અરિહંતના સાધુઓ ગયા હોય અને તેજ વેષમાં રહ્યા હેય તે સંભવી શકે જ નહીં. કદાચ કર્મના સંગને લઈ ભારે કમીપણાથી અન્યદર્શનમાં જેનસાધુ ગયા હોય તે પછી તરત જ તેને વેષ તેને સ્વીકાર કરે જ પડે. જેમકે આજકાલ ઘણા સ્થાનકવાસીના સાધુઓ પિતાને વેષ છોડી તપગચ્છમાં દાખલ થયા છે. પંજાબમાંથી આવેલા બુટેરાવજી મહારાજ, મૂળચંદજી મહારાજ, વૃદ્ધિચંદજી મહારાજ તથા આત્મારામજી મહારાજ વિગેરે ૨૫ થી ૩૦ સાધુઓએ તે પંથ છેડી તપગચ્છમાં દાખલ થયા છે. અને તે સંપ્રદાયને વેષ તેઓએ સ્વીકારેલ છે, પછી તેઓ કાંઈ સ્થાનકવાસી સાધુઓ કહેવાતા નથી. એ મુજબ કઈ સાધુ અન્યદર્શનમાં જાય પછી તે કાંઈ જૈનદર્શનને સાધુ કહેવાતું નથી, કારણ કે વેષ બદલી નાખવામાં આવે છે, આથી અરિહંતઈયાઈ શબ્દથી કઈ પણ દીવસે સાધુ ગ્રહણ થઈ શકે જ નહીં. વળી અન્ય ઉસ્થિય શબ્દ મૂલ પાઠમાં અન્ય દર્શનના સાધુને વાચક ખુલ્લે પડે છે. આ સાધુઓની સાથે કોઈપણ પ્રકારનો સંબંધ ન રાખો. આ સ્પષ્ટ અર્થ મુકી માત્ર પિતાની કલ્પનાથી કલ્પી કાઢેલા અરિંહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી અરિહં. તના સાધુ લેવા, આવો અર્થ શું કઈપણ વિદ્વાનું કબુલ કરશે? વળી શાસ્ત્રમાં પણ કેઈ ઠેકાણે અરિહંત ચિત્ય શબ્દથી સાધું લીધાજ નથી, પણ જીનપ્રતિમાજી લીધા છે. આ વાત પ્રથમજ સિદ્ધ થઈ ગયેલ છે, છતાં ફરી ભગવતીજી સૂત્રના પાઠથી સિદ્ધ કરી આપું છું કે અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી શું લીધેલ છે.
ભગવતીજી સૂત્ર શતક ૩. ઉદેશે ૨ પૃ. ૨૫૬ માં પુરણનામને સાર્થવાહ પોતાના ઘરને ત્યાગ કરી તાપસવૃત સ્વીકારે છે, અને બાર વર્ષ પર્યત તિવ્ર તપશ્ચર્યા સાથે નિરસ આહાર પાણી કરી, છેવટે પાદે પગમન નામનું અણુસણ કરી અસુરકુમાર નિકાયમાં ચમચંચા
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ,
રાજધાનીમાં ચમરે દ્ર પણે ઉત્પન્ન થાય છે. ઉત્પન્ન થયા સાથે અવધિજ્ઞાનથી પોતાના મસ્તક ઉપર સુધર્મ ઈંદ્રને સુધર્માવત"સક નામના વિમાનમાં બેઠેલા અનેક ઋદ્ધિ સહીત વજ્ર છે હાથમાં જેના એવા જોઇને તરતજ મહાન કોધથી ધમધમીત થઇ પેાતાના સામાનિક દેવાને પુછે છે કે, આ કાણુ દુષ્ટાત્મા મારા મસ્તક ઉપર પગ રાખીને બેઠા છે ? તેના આવા શબ્દો સાંભળી સામાનિક દેવા હાથ જોડી સુધર્મ ઇંદ્ર સબંધી તમામ તેની શિકિત સાથેનું વર્ણન કહી સંભળાવ્યું. આથી વધારે ગુસ્સે થઇ ચમરે કહે છે કે, અરે મારા પરાક્રમની તમાને ખબરજ નથી જેથી તમા તેની પ્રશંસા કરા છે, પણ તમા જુએ કે હમણાજ તેને ત્યાંથી નીચે પાડું છું. આમ કહી સુધર્મ દેવલાકમાં જવા વિચાર કરે છે, પણ વળી વિચાર આવ્યા કે, કદાચ તે મારા કરતા મહા અલવાન નિકળ્યેા અને મારા પરાજય થાય, તા મારે કોના શરણે જવું ? આમ વિચાર કરી અવધિજ્ઞાનથી સુ સુમાર નગરને વિષે પરમાત્મા મહાવીરદેવ છદ્મસ્થપણામાં ધ્યાનમાં મગ્ન રહ્યા છે, તેમને જોઇને આ પ્રભુનું શરણુ લઇને જઉં તેા વાંધે નહીં આવે, આમ વિચાર કરી તરતજ સુ’સુમાર નગરમાં પ્રભુની પાસે આવ્યા અને પ્રભુને ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઇ, વંદન નમસ્કાર કરી પ્રભુને કહે છે કે હે પ્રભુ ! આપના શરણને લઇ હું આજે ઉર્ધ્વલેાકમાં જઉ છું અને સુધર્મ ઇદ્રને હમણાં ઉપરથી નીચે પાડું છું. આમ પ્રભુને સંભળાવી તરતજ ઉર્ધ્વલાકમાં ગયા અને સુધર્મઇંદ્રના આત્મ રક્ષક દેવાને પોતાના હાથમાં રહેલ પરિઘ શસ્ત્ર વડે ત્રાસ આપતા, સુધર્મ ઇંદ્રની વેદીકા ઉપર પગ મુકી સુધર્મ ઈંદ્રને તિરસ્કારના શબ્દો સંભળાવ્યા; તરતજ ઇંદ્રે તેને એળખી તેની તરફ જાજવલ્યમાન વજ્રા કે કયુ. અગ્નીના કણીયા નીકલતાં આ વાને જોઇ ભય પામી એકદમ તે ચમરેંદ્ર નાશી ગયા. નીચે જેનું મસ્તક છે અને ઉપર જેના પગ છે આ મુજબ જેટલી પાતાની શક્તિ હતી તેટલા વેગથી જીવ લઇને ભાગ્યા, અને પ્રભુજી જ્યાં કાર્યાત્સ`માં રહ્યા છે તેના પગમાં આવીને લપાઇ ગયો. આ વખતે સુધર્મદ્રને જે વિચાર થયા તે ભગવતી સૂત્રમાં જણાવેલ છે.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ,
तथा च तत्पाठः तस्स सकस्स दे विंदस्स देवरएणोइ मेया रूवे अप्भत्थिऊ संकप्पो जाव समुप्पजित्था नोखलु विसए चमरस्स असुरिंदस्स असुररएणो अप्पणो निसाए उड्वउप्पइत्ता जाव सोहम्मे कप्पे णस्एणत्थ अरिहंते वा अरिहंतचेइयाणि वा अणगारे वा भावियप्पाणो नीसए उ8 उप्पइ जाव सोहम्मेकप्पे तंमहादुखं खु तहारुवाणं अरिहंताणं भगवंताणं अणगाराणय अच्चासायणाएत्तिकटु ओहिंपउंजइ इत्यादि.
અર્થ –તેશક, દેવેંદ્ર, દેવનો રાજા તેને હૃદયની અંદર એ વિચાર આવ્યો કે અસુરને ઇંદ્ર, અસુરને રાજા એવા ચમરેંદ્રને ઉર્ધ્વ લોકમાં આવવાને વિષય નથી, પિતાની નિશ્રાએ ઉંચે ઉડી યાવત્ સુધર્મદેવેલેકસુધી આવવાની, શક્તિ નથી પણ અરિહંત અરિહંતના ચૈત્ય તથા ભાવિતાત્મા અણગાર સાધુઓ આ ત્રણની નીશ્રાએ તે ઉર્થેલેકમાં યાવત્ સુધર્મ દેવલોકમાં પણ આવી શકે છે. તે કદાચ આ ચમરેંદ્ર આ ત્રણની નિશ્રાએ જો ઉપર આવ્યો હોય તે તે મહાન ભાવોની અત્યંત આશાતના મેં કરી કહેવાય. આમ સમજી તરતજ અવધિજ્ઞાનનો ઉપયોગ આપી ઈંદ્ર જેવું છે કે, આ કેની નિશ્રાથી ઉપર આવ્યો છે? તે તરતજ તેને જણાયું કે પ્રભુ મહાવીર દેવની નિશ્રાથી ઉપર આવ્યું છે. આથી ઇંદ્રને મનમાં ઘણાજ ખેદ થયે અને તરતજ ઘણી વેગવાળી ગતીથી વજને પકડવાને દે. પ્રભુથી ચાર અંગુલ દૂર રહેલ વજીને પકડી પાડ્યું અને પ્રભુની માફી માગી તેમજ ચમરેદ્રની માફી માગી અને કહ્યું કે, જે આ પ્રભુના શરણથીજ તું આજે બચ્યો છું અને તેને છોડી દેવામાં આવે છે. આમ કહી પ્રભુને વંદન નમસ્કાર કરી તરત પોતાને સ્થાને સુધર્મ ઈંદ્ર ગયો.
ભાવાર્થ –શ્રીમાન ગતમસ્વામી અમરેંદ્રના સ્વરૂપ માટે પ્રભુ મહાવીર દેવને પુછે છે. પ્રભુ મહાવીર દેવ કહે છે કે હે ગૌતમ, ચમરેંદ્ર પિતાની શક્તિથી ઉર્ધકમાં જઈ શકતા નથી, પણ અરિહંત, અરિ
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
હંતની પ્રતિમા અને અણગાર સાધુ આ ત્રણમાંથી કઈ એકના શરણથી ઉદ્ઘ લેકમાં જઈ શકે છે. આ ચમરેંદ્ર મારા શરણથીજ ઉદ્ઘ લેકમાં ગયે હતું અને છેવટે ઇંદ્રના વજથી ભયપામી મારા પગની નીચે આવીને સંતાઈ ગયું હતું. ઇંદ્ર અવધિજ્ઞાનથી ચમરેંદ્રને મારા શરણથી દેવલોકમાં આવેલ જાણી તરતજ નીચે આવી વજાને પકડી લીધું અને મારી માફી માગી અને મારા શરણથી જ તેને પણ છોડી દીધો અને તેની પણ માફી માગી. શક મને વંદનનમસ્કાર કરી દેવલેકમાં ગયે. આ પાઠમાં સ્પષ્ટ ત્રણ શરણ લીધા છે. જે અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી અરિહંતના સાધુઓ લેવાતા હોત તો અહીં અણગાર જુદા કેમ લીધા? અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી જ અણગાર સાધુએ આવી જાય છે છતાં જ્યારે અણગાર શબ્દ જુદે લીધે છે તે પછી અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી સ્પષ્ટ જણાય છે કે અરિહંતના ચેત્યોથી જીનપ્રતિમાજી જ લેવા એ વાત ખુલ્લી છે. છતાં હજી પણ તમારી શંકા ન ગઈ હોય તે વધારે પાઠ બતાવું.
સાંભઃभगवती सूत्र २० शतक : उद्देशक पृ. १५०५ कइविहाणंभंतेचारणापन्नत्ता? गोयमा दुविहाचारणापन्नत्ता तंजहा चिजाचारणाय जंधाचारणाय जावविजाचारणस्सणं भंते तिरियंकेवइयंगतिविसएपणत्ते ? गोयमा सेणं एगेणं उप्पाएणं माणुसुत्तरे पव्वए समोसरणे करेइ करेइत्ता तहिं चेइयाइं वंदइ २ ता बितिएण उप्पारणं नंदिस्सरदीवे समोसरंणं करेइ २ ता तहिंचेझ्याइवंदइ २ त्ता तऊपडिणियत्तइ २त्ता इहमागच्छइ २ त्ता इहचेइयाइवंदइ, विजाचारणस्सणं भंते उढ्केवइएगतिविसएपणत्ते ? गोयमा सेणं इऊऐगणउप्पाएणं नंदणवणेसमोसरणं करेइ २त्ता तहिंचेइयाइवंदइ २त्ता तहिं चेझ्याइवंदइ २ त्ता तऊपडिनियत्तइ २ ता इहमागच्छइ २ ता इहंचेइयाई वंदइ इत्यादि.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ. અર્થ:-શ્રીમાનું ગોતમ સ્વામી પ્રભુ મહાવીર દેવને પુછે છે કે હે ભગવન કેટલા પ્રકારના ચારણે કહ્યા છે? પ્રભુ કહે છે કે હે ગૌતમ! બે પ્રકારના ચારણે કહ્યા છે તેજ બતાવે છે. વિદ્યાચારણ તથા જધા ચારણ. મતલબ કે એક વિદ્યાના બલથી ગમન કરે છે. બીજા (લબ્ધિથી પ્રાપ્ત થયેલી જંધાના બલથી ગમન કરે છે. આ મુજબ છે પ્રકારના છે હે ભગવન્! વિદ્યા ચારણ મુનિને તિરછો ગતિને કેટલો વિષય કહ્યો છે?ૌતમ, તે મહાનુભાવે અહીંથી એકજ ફસંગે માનુષ્યોત્તર પર્વતે જઈ સમવસરણ કરે છે એટલે ત્યાં ઉતરે છે અને ઉતરી ત્યાં જે શાસ્થતિ જીન પ્રતિમાજીએ છે તેમને વંદન કરે છે. તમામ જીની પ્રતિમાજીઓને વંદન કરી, પછી બીજી ફલંગે નંદીશ્વર નામના દ્વીપે જઈને ત્યાં ઉતરે છે. અને ત્યાં ઉતરી ને ત્યાં જે શાસ્થતિ જનપ્રતિમાજીઓને તેને વંદન કરે છે. વંદન કરીને પાછા એકજ ફેલંગથી અહીં આવી પહોંચે છે. અહીં આવીને પણ જે અશાસ્થતિ જીની પ્રતિમાજીઓ છે તેઓને વંદન કરે છે.
હે ભગવન્! વિદ્યાચારણ મુનિને ઉર્ધ્વ સંબંધી કેટલે વિષય કહ્યું છે? હે ગતમ, તે મહાનુભાવો અહીંથી એકજ ફલંગે નંદનવન નામના વનને વિષે જઈને ત્યાં ઉતરે છે અને ત્યાં રહેલ શા
સ્વતિ જન પ્રતિમાજીઓને વંદન કરે છે. વંદન કરી ત્યાંથી બીજી ફલંગે પાંડુક નામના વનને વિષે જઈ ત્યાં ઉતરે છે અને ત્યાં પણ બીરાજમાન અનાદિ શાસ્થતિ જન પ્રતિમાજીઓને વંદન કરે છે. વંદન કરીને પાછા એકજ ફસંગે અહીં આવે છે અને અહીં આવીને જે અશાસ્થતિ જન પ્રતિમાજીઓ વર્તમાન કાલમાં બીરાજમાન : છે તેઓને વંદન કરે છે.
આ મુજબ ભગવતીજી સૂત્રનાં સેળમા શતકના નવમા ઉદ્દેશામાં સ્પષ્ટ પાઠ છે કે, મેરૂ પર્વત, માનુષ્યોત્તર પર્વત, નંદીશ્વરદ્વીપ વિગેરે સ્થલના તથા અત્રે પિતાના સ્થાનમાં બીરાજમાન શાસ્વતિ તથા અશાસ્થતિ જનપ્રતિમાજીઓને વંદન કરે છે. આ મુજબ સ્પષ્ટ પાઠ છે. અહીં કાંઈ તમે અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી અરિહંતના સાધુઓ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ
લઈ શકવાના નથી. મેરૂપર્વત તથા નંદીશ્વર દ્વીપ વિગેરે સ્થલે સાધુએના ગમનને સંભવ નથી. માટે હવે અરિહંતઈયાણિ શબ્દથી અરિહંતની પ્રતિમાજીને સ્વીકાર આનંદથી કરી લ્યો અને તેઓને માને, પૂજે કે જેથી તમારું પણ કલ્યાણ થાય.
વાદી. અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી જ્ઞાન લઈ શકાય છે અને વિદ્યાચારણમુનિએ મેરૂપર્વત તથા નંદીશ્વર દ્વીપમાં રહેલ જ્ઞાનને જ વંદન કરેલ છે. જીનપ્રતિમાજીને વંદન કરેલ શા ઉપરથી કહે છે ?
શાસ્ત્રકાર, જમાલી પ્રમુખનિહ્નાએ માત્ર એક એક સૂત્ર વિરૂધ પ્રરૂપણા કરવાથી સંજમ સારૂ પાળતા છતા ચાર ગતિમાં પરિભ્રમણ કરવુ પડ્યું તે તમે સારી પેઠે જાણે છે, તે તમારાથી પણ ઊત્સવની પ્રરૂપણ ન થાય તે વાત લક્ષ્યમાં રાખવા ખાસ જરૂર છે. * અરિહંત ચેઈયાણિ શબ્દથી જ્ઞાન લેવાય જ નહીં. આ બાબતને સ્પષ્ટ ખુલાસે અનેક દાખલા સાથે પ્રથમ જ કરી આપેલ છે છતાં હજી સુધી હઠવાદ તમારે ગયે નહીં. ઠીક તેમ જ્ઞાન લે, પણ જરા બુદ્ધિને તથા જરા યુક્તિને ઉપયોગ કરતા શીખે. મેરૂ પર્વત તથા નંદીશ્વરદ્વીપ ઉપર જ્ઞાન કોણે રાખ્યું હતું? વળી આત્માને ગુણ જે જ્ઞાન તે ત્યાં કેવી રીતે રહે ધર્મિરૂપ આત્માને છોડી જ્ઞાન રૂપ ધર્મ તે જુદે રહે ખરે? વલી જ્ઞાનનું કારણ ભૂત શ્રુતજ્ઞાન રૂ૫પુસ્તકે કહેવા માગતા હો તે તે પણ સંભવી શકશે જ નહીં, કારણ કે પુસ્તક લખવાની તથા છપાવવાનીકળા હમણા શરૂ થઈ છે. મહાવીર પ્રભુના નિર્વાણ પછી નવસોને એંશી વર્ષે દેવગિણક્ષમાશમણે વલ્લભીપુરમાં પુસ્તક લખવાનું શરૂ કર્યું, તે પહેલાં તે સર્વે કંઠસ્થ સૂત્ર રાખતા હતા, તે પછી ત્યાં પુસ્તક હેવાને સંભવ કેવી રીતે સમજ. વળી ત્યાં પુસ્તક રાખવા કેણુ ગયું હતું ? તેમજ તે પુસ્તકે કેટલે કાળ ટકવાના હતા ?
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભકિત. આપણી પાસેના પુસ્તકે કેટલે કાળ ટકે છે તે આપણે જાણીએ છીએ તે આવી યુકિતહીન દલીલ કરવી તે શું વ્યાજબી ગણાય ? વળી નંદીસૂત્રમાં નાણું પંચવિહંપન્નત એમ ખુલ્લું લખ્યું છે. પણ ચેઈયં પંચવિહં પન્નત એમ લખેલ નથી. તમારા કહેવા મુજબ ચૈત્ય શબ્દ જ્ઞાનને વાચક હિત તે ચેઈયં પંચવિહં પન્નત્તે આમ લખવું જોઈતું હતું, છતાં તેમ તે લખેલ નથી તે પછી શા આધારથી તમે ચેત્યશબ્દ જ્ઞાનવાચક ગણો છો? વળી આ પાઠમાં વાવેતર ચેત્યેને વંદના કરે છે. અહીં બહુવચનવાચક ચેઇયાઈ શબ્દ છે. જ્ઞાન તે એકવચન છે તે પછી બહુવચન વાચક ચેઈયાઈ શબ્દથી તમે જ્ઞાન કેવી રીતે લઈ શકશે? આને પણ જરા વ્યાકરણશાસ્ત્રથી વિચાર કરશે તે સમજાશે કે, ચેઈયાઈ શબ્દથી જ્ઞાન લઈ શકાય જ નહીં, પણ ચેઈયાઈ શબ્દથી જન પ્રતિમાજી જ લેવા, કારણ કે જંબુદ્વિપ પ્રજ્ઞપ્તિમાં ઉર્ધ્વલેમાં, અધે લેકમાં તથા તિ૭ લેકમાં જેટલી શાસ્વતી જીનપ્રતિમાજીઓ છે તેનું વર્ણન કરેલ છે. આથી ચકકશ થાય છે કે મેરૂ પર્વત તથા નંદીશ્વર દ્વીપ વિગેરે સ્થલે જન પ્રતિમાજ છે પણ જ્ઞાન છે જ નહીં. વળી શાસ્વતી જીન પ્રતિમાજીને વંદન કરવા સાથે અહીં બીરાજમાન અશાસ્વતી જીન પ્રતિમાજીને પણ વંદન કરેલ છેવાથી બંને પ્રતિમાજીઓ વંદનીય છે એમ ભગવતીજી સૂત્રના પાઠથી ચોક્કસ થાય છે. એમાં જરા પણ સંદેહ રાખવા જેવું નથી.
વાદી. આ પાઠમાં આગળ જતાં જણાવવામાં આવે છે કે જો તેઓ “તદાજ પ્રોફય” આ સ્થાનકોની આલેચના કર્યા વગર કાલ ધર્મ પામે તે વિરાધક ગણ્યા છે તે પછી પ્રભુ પ્રતિમાજીને વંદન કરતા લાભ હતા તે વિરાધક શા માટે ગણ્યા?
શાસ્ત્રકાર. ગુરૂગમ વિના શાસ્ત્ર વાંચવા નહીં, નહીં તે શાસ્ત્ર તે શસ્ત્રપણે
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
પ્રણમે છે આમ શાસ્ત્રકાર કહે છે તે બરાબર છે. તમે ગુરૂ ગમ વગર શાસ્ત્ર વાંચો છો તેથીજ ખરે અર્થ જાણી શકતા નથી. આલોચના લીધા વગર કાલધર્મ પામે તે વિરાધક ગણ્યા. આ કાંઈ પ્રભુની પ્રતિમાજીને વંદન કર્યા માટે વિરાધક ગણેલ નથી, પણ એક સ્થાનથી બીજે સ્થાને જતાં રસ્તામાં જે જે પ્રમાદ વૃત્તિ થયેલ હોય તેને અંગે અપ્રમાદિ એવા સાધુને પણ ઈરિયાવહિય પ્રતિક્રમણરૂપ પ્રાયશ્ચિત કરવું પડે છે, તેમ વિદ્યાચારણ મુનિને પણ જે એક સ્થાનથી બીજા સ્થાને ગમનાગમન કરેલ છે તે સંબંધી ઈરિ યાવહિય પ્રતિક્રમણ કરવા રૂપ પ્રાયશ્ચિત જે તેઓ ન કરે તે તે સંબંધી તેમને દેષ લાગે છે. પણ પ્રભુની પ્રતિમાજીને વંદન કરવાથી કાંઈ દોષ લાગતું નથી, પણ મહાન કર્મની નિર્જરા તેઓને થયેલ છે. સારા કામ કરતાં પણ જે વિરાધક ભાવ આવશે તે પછી તમને પણ સામાયક, પિષહ, પ્રતિક્રમણ તેમજ ગુરૂવંદન માટે દૂરથી સંઘ કાઢીને આવવું વિગેરે સારા કામમાં વિરાધક પણું કેમ નહીં આવે? ન્યાય અને જગ્યાએ સમાન છે. રસ્તામાં ચાલવાથી થયેલ જીવની વિરાધના સંબંધી પ્રાયશ્ચિત તે દરેકને લેવું જોઈએ. પિતાની સ્થિતિ ના અનુસારે અન્યથા, વિરાધક ભાવ ઓછો વધતે તે દરેકને આવે છે, માટે પ્રભુપ્રતિમાજીને વંદન કરવાથી એકાંત તે મહાનુભાવ મુનિને કર્મની નિર્જરા ધયેલ છે વળી પ્રભુપ્રતિમાજીના દર્શનથી કર્મ ક્ષપશમ થવા સાથે જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન પણ થાય છે. અભય કુમારે મેલેલ જીની પ્રતિમાજીના દર્શનથી આદ્રકુમારને જેમ જાતિ
મરણ જ્ઞાન થયું તેમ. - तथाचतत्पाठः सुयगडांगसूत्रानयुक्ति २ श्रुतस्कंध अ-६
पीतीय दोण्हदुऊ पुछणमभयस्स पथ्थवेसोऊ तेणावि सम्मद्विद्वित्ति होज पडिमारहंमि गया ॥१०॥ द8 संबुद्धो ररिकऊ य आसाण वाहण पलात्तो પલ્લવંતો ધરિ અ નધિ જ ?? .
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભકિત.
અર્થ:–શ્રીમાન્ ભદ્રબાહુ સ્વામી ચાદપૂર્વધર કે જેઓશ્રી પરમાત્મા મહાવીર દેવ પછી ડાજ વર્ષ થયા છે અને જેમણે દશસૂત્રની નિયુક્તિ બનાવી છે તેઓશ્રી સુત્રકૃતાંગસૂત્રની નિર્યુકિતમાં આ કુમારના અધિકારમાં જણાવે છે કે, આદ્રદેશના રાજાએ શ્રેણિકરાજાની સાથે પોતાની જુની મિત્રતાઈ કાયમ રાખવા માટે ઉત્તમ પ્રકારના મણી, માણેક વિગેરે વસ્તુની ભેટ પિતાના માણસ સાથે આવેલા શ્રેણિકરાજાના માણસની સાથે મેકલાવે છે, તે વખતે આદ્રકુમાર શ્રેણિકરાજાના માણસને પુછે છે કે, તમારા રાજાને કઈ પુત્ર છે કે કેમ? જે હેય તે માટે પણ તેની સાથે મિઠાઈ કરવી છે. આથી આવેલા માણસે જણાવે છે કે અમારા રાજા સાહેબને બુદ્ધિને નિધાન એ અભયકુમાર નામને પુત્ર છે, આથી હષીત થઈને અભયકુમાર સાથે પિતાની મિત્રાઈ કરવાને એક મહા કીમતિ ભેટશું તે માણસોને અભયકુમારને આપવા સારૂ આપે છે. આ માણસે શ્રેણિક રાજાના દરબારમાં જઈ શ્રેણિક રાજાને તથા અભયકુમારને જુદા જુદા ભેટયું આપે છે અને આદ્રકુમારને સંદેશે મિતાઈ કરવા બાબતને અભયકુમારને જણાવે છે. આ સમાચાર સાંભળી ચાર બુદ્ધિને નિધાન અભયકુમાર વિચાર કરે છે કે, જે પણ મારી સાથે મિત્રતા કરવા ઈરછે છે તે અવશ્ય તે સમકિત દષ્ટિ હોવું જોઈએ. છતાં અનાર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન થયે છે માટે પૂર્વે તેણે ચારિત્રની વિરાધના કરેલ હેવી જોઈએ. આમ નિર્ણય કરી આદ્રકુમારને પ્રતિબંધ કરવા સારૂં એક સુંદર રત્નની જીન પ્રતિમાજીને એક ડાબડામાં પેક કરીને આવેલ માણસને આપે છે અને એકાંતમાં ખોલવા જણાવે છે. પછી શ્રેણિક રાજાએ આપેલ ભેટયું લઈને તે આવેલા માણસે આદ્રદેશમાં જાય છે અને જુદા જુદા બંને ભેટયું રાજાને તથા આદ્ર કુમારને આપે છે. આદ્રકુમાર એકાંતમાં પેટી ખોલી અંદરથી પ્રતિમાજીને બહાર કાઢે છે અને આ ઉત્તમ દાગીને કયાં પહેરું તેને વિચાર કરતાં કરતાં આવી વસ્તુ મેં પૂર્વે કયાં પણ જોયેલ છે. આમ વિચાર કરવા સાથે કર્મને ક્ષપશમ થતાં તત્કાલ જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન થાય છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४
શ્રી દે ભકિતમાળા પ્રકરણ. “હમ હમ કયા સંધ્યો”તે વાત આ પાઠથી સિદ્ધ થાય છે. એકાંતમાં જીનપ્રતિમા જેઈને પ્રતિબોધ પામ્ય અર્થાત્ તેણે જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી પિતાને પૂર્વ ભવ જે. અને પૂર્વ ભવમાં સ્ત્રીની સાથે પોતે અંગીકાર કરેલ ચારિત્ર તેમજ પાછળથી પિતાને સ્ત્રીની ઉપર થયેલ રાગ દશાને અંગે લાગેલ દૂષણનું પ્રાયશ્ચિત નહીં લેવાથી છેવટે પિતાને અનાર્ય દેશમાં ઉપવું પડ્યું છે, વિગેરે જાતિસ્મરણ જ્ઞાનથી જાણી તે તત્કાલ પ્રતિબંધને પામ્યો અને તેને ચારિત્ર લેવા ફરી ઈચ્છા થઈ. પણ અનાર્ય દેશમાંથી આર્યભૂમિમાં જઉ તે તે બને, આમ ધારી નીકળવા વિચાર કરે છે, પણ તેના પિતાને માલુમ પડી જવાથી ઘેડે સ્વારની ટુકડીથી તેનું રક્ષણ કરે છે. જ્યાં જાય ત્યાં ઘડે સ્વારે તેની પાછળ જાય છે. આખરે તે લોકોને વિશ્વાસ પમાડી, આગળ એક વિશ્વાસપાત્ર માણસ મોકલી, હાણ તૈયાર કરાવી તેમાં બેસી અનાર્ય દેશમાંથી નાશી છુટ અને આર્ય ભૂમિમાં આવી દીક્ષા પિ તાની મેળે લેવા લાગે. આ વખતે દેવતા હાજર થઈને તેને કહે છે કે, હજી તને ભગાવળી કર્મ બાકી છે, માટે તે ભેળવીને પછી દીક્ષા લેજે; છતાં આદ્રકુમાર કહે છે કે મને ભગાવળી કમ શું કરનાર છે? રાજ્ય કદીપણ હું કરનાર નથી. અને મારા જેવા જે દીક્ષા નહીં લે તે પછી બીજા કોણ લેશે? આમ કહી તેણે પિતાની મેળે દીક્ષા સ્વીકાર કરી. આખરે ભેગાવળી કર્મના ઉદયે ચારિત્ર મૂકી બાર વર્ષ સંસારમાં રહ્યા, પછી છોકરાના મેહને લીધે બીજા બાર વર્ષ સંસારમાં રહી ફરી દીક્ષા સ્વીકાર કરી, તે પ્રભુ મહાવીર દેવ પાસે આવે છે. આવતાં રસ્તામાં કેટલા એક દર્શનકારે મળે છે, તેના મતનું ખંડન કરી આખરે પ્રભુ મહાવીર દેવના ચરણે આવી નમે છે, ત્યાં શ્રેણિક રાજા તથા અભયકુમાર પણ આવીને તેને મળે છે. પ્રભુ પાસે ફરી દીક્ષા કરીકારે છે તથા અભયકુમારની મેકલેલ પ્રતિમાજીને અંગે થયેલ પિતાને ઉદ્ધાર વિગેરે કહી સંભળાવી તેને મહાન ઉપકાર માને છે. આ બીનાને જણવનાર ઉપરને પાઠ છે. તેમાં પ્રતિમાજી મોકલવા, એકાંતમાં દર્શન કરવું અને પ્રતિબોધ પામવું વિગેરે સ્પષ્ટ પાઠ છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભકિત.
વાદી
આકુમાર ને અભયકુમારે એ મુહપત્તિ મેકલાવી છે પ્રતિમાજી એકલાવ્યા સાંભળ્યાં નથી.
શાસ્ત્રકાર પ્રતિમાજી મેકલાવ્યા સાંભળો તે પાછા માનવા પડે. વળી દર્શન કરી કર્મ ક્ષોપશમ સાથે જ્ઞાનને લાભ થાય તે લાભ શા માટે તમારે લે અગર બીજાને લેવા દેવો જોઈએ? પ્રતિમાજી મેકલ્યા છે તે તે ઉપરના પાઠથી સાબીત કરી આપેલ છે. પણ ઓઘો, મુહપત્તિ મોકલ્યા છે તેને તમારે કઈ પણ સૂત્રના પાઠથી સાબીત કરી આપવું જોઈએ. ફોગટ મેઢાની વાત કામ ન આવે. ચઉદ પૂર્વધર મહા પ્રમાણિક યુગ પ્રધાન આચાર્ય કહે તે માનવું નહી અને કલ્પત વાત માનવી તે ઠીક ગણાય નહીં; માટે કલ્પત વાત એક બાજુ મુકી ઉપર જણાવેલ અનેક શાસ્ત્રના પાઠથી સિદ્ધ કરેલ જીન પ્રતિમાજી માનવી તેજ યુક્ત ગણાય.
વળી સૂત્રકૃતાંગ સૂત્રના બીજા કૃતસકંધના છઠ્ઠા અધ્યયનમાં જીનપ્રતિમાજીના દર્શનથી દશવકાલીક સૂત્રના બનાવનાર શ્રી સચ્યુંભવ ભટ્ટ પ્રતિબંધ પામ્યાને પાઠ છે.
• તથા તત્પત્રિઃ सिज्जभवंगणहरं जिणपडिमा दंसणेण पडिबुद्धं ॥ ..
અર્થ –શ્રીમાન સäભવ નામના આચાર્ય મહારાજ જીનપ્રતિમાજીના દર્શનથી પ્રતિબંધને પામ્યા છે. આ મુજબ સ્પષ્ટ પાઠ છે.
વાદી કઈ પણ શ્રાવકે જીન મંદીર બંધાવ્યું હોય અને તે બંધાવનારને 'ઉત્તમ ફળ મળ્યું હોય એમ કઈ શાસ્ત્રમાં લખ્યું હોય તે તે શાસ્ત્રના પાઠ સાથે જણાવો.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
શાસ્ત્રકાર આવશ્યકસૂત્રની ટીકામાં વળુર નામના શ્રાવકે મલીનાથ ભગવાનનું મંદીર બંધાવ્યાને પાઠ આગળ બતાવેલ છે તેમજ આવશ્યક સૂત્રની નિકિતમાં પણ ભરતરાજાએ મંદીર બંધાવ્યા અને ધિકાર સ્પષ્ટ છે. છે
તથા ૨ તા . आवश्यक सूत्र नियुक्ति, आगमसमितिर्नु पृ. १६६ . थूभसय भाउगाण चउवीसंचेवजिणहरे कासी ॥ ..
सजिणांणं पडिमा वरण पमाणेहिं निअएहिं ॥६५॥ - અર્થ: શ્રીમાન ભદ્રબાહુ સ્વામીએ આવશ્યક નિર્યુક્તિમાં શ્રીમાન રાષભદેવ પ્રભુનું જીવન વૃત્તાંત લખેલ છે. આખરે તેઓશ્રી આદિનાથ પ્રભુ અષ્ટાપદ તીર્થ ઉપર દશ હજાર મુનિઓ સાથે મેક્ષે જાય છે, તે વખતે ભરતરાજા તથા શઠ ઇંદ્ર વિગેરે હાજર થાય છે, અને શક પિતાના દેવે પાસે ત્રણ ચિતા તીર્થકર, ગણધર તથા બીજા સાધુઓ માટે કરાવી તેમાં તેઓના શરીર મુકી અગ્નિ સળગાવે છે. ત્યાર પછી મેઘ કુમાર દે વૃષ્ટિ કરી ચિતા બુજવે છે અને દાઢા વિગેરે ઇદ્રો લઈ નંદીશ્વરદીપે જઈ અડ્ડાઈ મહોત્સવ કરી પિતપતાને સ્થાને જાય છે. પછી ભરત રાજા તે જગ્યાએ પોતાના સે ભાઈઓ માટે સે સ્તુપ બનાવે છે. તેમજ વીશ તીર્થકરના ચોવીશ મંદીર બંધાવી તેમાં વીશ તીર્થકરની પ્રતિમાજીએ પોતપોતાના વર્ણ, પ્રમાણ સાથે ભરત રાજા પધરાવે છે. આ વાત “વવારંવ લિ
”િ આ પાઠથી સાબીત કરવામાં આવી છે. હવે આવા મહા પ્રમાણિક રોદ પૂર્વધર યુગ પ્રધાન આચાર્ય મહારાજના વચન કરતાં બીજું કયું પ્રમાણે તમારે જોઈએ છે? મંદીર બંધાવવાના સંબંધમાં આ સચેટ પુરાવો છે. વળી બંધાવનારને શું ફલ મળે છે તેના માટે ઉત્તર સાંભળે.
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ
काऊंपिजिणाययणेहिं मंडियं सर्वमेयणीवहं ॥ दाणा चउकेण सड्डोगच्छे अच्चुयंजाव ॥ १ ॥ (મહાનિશિથસૂત્ર.)
૪૭.
અર્થ :-જીન મંદીરથી પૃથ્વી પટને જે શ્રાવક વિભૂષીત કરે છે તેમજ દાન શીલ તપ અને ભાવથી જે યુક્ત છે તે શ્રાવક અંતે કાલધર્મ પામી ખારમા દેવલે ક સુધી ઉત્કૃષ્ટપણે જાય છે.
.c
મતલખ એ છે કે શ્રાવકના ઘર દાનને માટે સદા ખુલ્લા હાય છે. ગમે તે યાચક આવ્યા હાય તેને દાન આપવું તે ખાસ તેના ધર્મ છે, તેમજ શીલ-સદાચાર તપ યથા શક્તિ ઇચ્છાના નિરોધ કરવા અગર બાહ્યાભ્ય તર એ પ્રકારના તપ કરવા, તેમજ ભાવના ભાવવી આ ચાર શ્રાવકના સહજ ગુણ છે; પણ આરભાદિકથી જે દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરેલ છે તેના પણ સાથે સાથે સય કરવાની જરૂર છે. વળી એવા સ્થાનમાં સન્ધ્યય કરવા જોઇએ કે જેનાથી હજારા જીવાને પણ મહાન્ લાભ થાય, આમ ધારી ઉત્તમ શ્રાવકા જીનમદીર બંધાવે છે. તે આ જીન મદીર બંધાવનાર શ્રાવક કે જે દાનાદિયુક્ત છે તેની વધારામાં વધારે કઇ તિ થાય ?
આના ઉત્તરમાં ઉપલી ગાથામાં જણાવે છે કે સર્વ વિરતિન હાવાથી આવા શ્રાવકની ગતિ વધારેમાં વધારે ખારમા દેવલાક સુધી થાય છે; અર્થાત્ કાલધર્મ પામી તે શ્રાવક ખારમા દેવલાક પર્યં ત જાય છે. આ મુજબ મદીર બંધાવવાનું કુલ કહેલ છે, પણ ભરતરાજાની માફક મઢીર અંધાવવા સાથે જે સજમ સર્વવિરતિપણું સ્વીકારે છે તે તે તેજ ભવમાં મેલ્લે જાય છે. આ મુજબ મદીર મંધાવવાનું મહાન ફૂલ કહેલ છે. આજ મામતમાં બીજો પુરાવા આપે છે.
उक्कोसंदवत्थयं राहिय जाइ अच्चुयं जाव भावत्थण्ण पावड़ अंतमुहत्तेण निव्वाणं ॥ १ ॥
અર્થ :-પ્રાચીન આચાર્ય કૃત સિધ્ધાંતની આ ગાથા છે. આમાં જણાવે છે કે, દ્રવ્ય સ્તવનું ઉત્કૃષ્ટ કુલ ખારમાં દેવલાક સુધીનું મળે છે. ભાવસ્તવથી માણસ અંતર્મુહૂર્ત માં ગાક્ષ મેળવે છે. સારાંશ પ્રભુની
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
પૂજા કરવી તે તથા મંદીર બંધાવવું તે દ્રવ્ય રસ્તો છે. દ્રવ્યસ્તવમાં અમુક અંશે આરંભ હોવાથી તે ક્રિયાથી તે ભવમાં મેસેજ નથી, પણ ઉત્કૃષ્ટપણે બારમા દેવલોક સુધી જાય છે, પણ જેઓ શુધ્ધ ચારિત્ર પાળે છે તે ભાવસ્તવ છે અને આનાથી ઉત્કૃષ્ટપણે બે ઘડીમાંજ તેઓ મોક્ષ મેળવે છે. આથી ઉપરની વાતને ટેકો મળે છે કે જીનમંદીર બંધાવનાર બારમા દેવલેક સુધી જાય છે.
વળી મહાકલ્પસૂત્રમાં સાધુ તથા શ્રાવક હંમેશ પ્રભુદર્શન કરવા જીનમંદીરમાં ન જાય તે તેને પ્રાયશ્ચિત અમુક આવે છે, એમ સ્પષ્ટ જણાવેલ છે.
तथाचमहाकल्पसूत्र. " से भयवं तहारुवं समणंवा माहणं वा चेइय घरे गच्छेजा हंता गोयमा दिदिमेगच्छेजा से भयवंजत्थदिप्मेण गच्छेजा तोकिंपायच्छित्तंहवेज्जा ? गोयमा पमायंपड्डुच्च तहारुवंसमणंवा माहणंवा जोजणघरेनगच्छेजा, तोछठं अहवा दुवालसमं पायच्छित्तंहवेजा से भयवंसमणोवासगस्स पोसहसालाए पोसहिए पोसहवंभयारी किंजिणहरंगच्छेजा ? हंतागोयमा गच्छेजा सेभयवंकेणठेणंगच्छेजा ? गोयमा गाण दसण चरणहयाए गच्छेजा जेकेइपोसहसालाए पोसहवंभयारी जोजिणहरे न गच्छेजा तोपायच्छितंहवेजा ? गोयमा जहा साहू तहा भाणियब्वंछठं अहवा दुवालसमं पायच्छित्तं हवेजा."
અર્થ:-શ્રીમાનું સુધર્મા સ્વામી ગણધર પ્રણત મહાક૯૫ સૂત્રમાં પરમાત્મા મહાવીર દેવ પ્રત્યે ગૌતમસ્વામી પુછે છે કે હે પ્રભુ! તથા પ્રકારના ઉત્તમ શ્રાવકો અને સાધુઓ-ઉપલક્ષણથી શ્રાવકાઓઅને સાધ્વીઓ જીનમંદીરમાં પ્રભુના દર્શન કરવા જાય? હા, ગૌતમ હમેશાં જાય. હે ભગવન જે દીવસે દર્શન કરવા ન જાય તે દિવસે તેઓને કોઈ પણ પ્રાયશ્ચિત આવે ? ગતમ! જે શ્રાવક તથા શ્રાવક-અગર
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ. સાધુ તથા સાધ્વી પ્રમાદને લઈને જીનમંદીર દર્શન કરવા ન જાય તે તેઓને જઘન્યથી બે ઉપવાસ અને ઉત્કૃષ્ટથી પાંચ ઉપવાસનું પ્રાયશ્ચિત આવે છે. પિષધવાળાને અંગે હવે જણાવે છે. તે
હે ભગવન, જે શ્રમણોપાસક-શ્રાવક પૈષધશાળાએ આહારને ત્યાગ, સાવદ્ય વ્યાપારને ત્યાગ, શરીરની શુશ્રષાને ત્યાગ અને બ્રહ્મચર્ય વૃતના સ્વીકાર રૂપ જે પિષધ વૃતને સ્વીકારે છે, તેણે જીનમંદીર દર્શન કરવા જવું જોઈએ? હા, ગતમ! તેને પણ દર્શન કરવા જવું જોઈએ. હે ભગવન, તેઓએ દર્શન કરવા શા માટે જવું જોઈએ? ગતમ! જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રગુણની વૃદ્ધિ માટે દર્શન કરવા જાય.' હે ભગવન, જે પૈષધવૃતને લઈ દર્શન કરવા જીનમંદીર ન જાય તે શું તેઓને પ્રાયશ્ચિત આવે? હા, ગતમ! જેવી રીતે સાધુને પ્રાયશ્ચિત કહ્યું છે તે મુજબ પિષધવૃતવાળાને પણ બે ઉપવાસ તથા પાંચ ઉપવાસનું પ્રાયશ્ચિત આવે છે. જે દેરાસર દર્શન કરવા ન જાય તો. આ પ્રમાણે મહાકલ્પસૂત્રમાં સ્પષ્ટ જણાવેલ છે.
આ મહાકલ્પસૂત્ર તથા મહાનિશિથસૂત્ર સ્થાનકવાસી મતવાળા માનતા નથી, આ તેઓની મોટી ભૂલ છે. નદી સૂત્રને માનવું અને નંદી સૂત્રમાં કહેલ હકીકત ન માનવી એ કેવળ હઠવાદ નહીં તે બીજું શું કહેવાય? નંદીસૂત્રમાં ઉપર જણાવેલ સૂત્રે ગણાવ્યા છે તેમજ તે સિવાય બીજા પણ ઘણું સૂત્રે ગણાવ્યા છે જેમાંના આજકાલ કેટલાક છે અને કેટલાકને વિચ્છેદ થયો છે. આ મહા કલ્પસૂત્ર વિધિવાદ તરીકે ખાસ દર્શન કરવા સાધુ, સાધ્વી તથા શ્રાવક શ્રાવકાને ફરમાન કરે છે અને દર્શન ન કરે તે પ્રાયશ્ચિત જણાવે છે, તેમજ પિષધવૃતવાલાને પણ દર્શન કરવા ફરમાન કરે છે, શરીરાદિકની અશક્તિના પ્રસંગે દર્શન ન થાય તેને માટે પ્રાયશ્ચિત નથી, પણ પ્રમાદને લીધે દર્શન ન થાય તે પ્રાયશ્ચિત જ જણાવેલ છે. આ ખુલે સ્પષ્ટ દર્શન કરવા સંબંધીને પાઠ ૌતમસ્વામીના પ્રશ્નના ઉત્તર તરીકે મહાકલ્પ સૂત્રમાં છે. હવે આના
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦.
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
કરતાં બીજે વિધિવાદને કયે પુરા તમારે જોઈએ છે? પૂજા કરવાને અંગે પણ આજ સત્રમાં આગળ ચાલતાં શ્રાવકને આશ્રિ २५४ ५४ छे. ___तथाचतत्पाठः " तेणंकालेणं तेणंसमएणं, जावतुंगीयानयरीए बहवे समणोवासगा परिवसंति संखे सयए सियप्पवाले रिसीदत्ते दमगे पुक्खली निबद्धे सुप्पइठे भाणुदत्ते सोमिले नरवम्मे, आणंद कामदेवाइणो अन्नत्थगामे परिवसंति. अड्डा दित्ता विच्छिन्न विपुलवाहणा जावलद्धठा गहियठा चाउद्दस हुमुद्दिट्ठ पुण्णमासिणी सुपडिपुण्णं पोसह पालेमाणा निग्गंथाण निग्गंथिणय फासु एसणिजेणं असणादि ४ पडिलाभेमाणा चेझ्यालएसु तिसंझ चंदणपुप्फधृववत्थाइहिं अच्चणंकुण माणा जावजिणहरे विहरंति. सेतेणठेणंगोयमा जो जिणपडिमं पूएइ सोनरोसम्मदिहि जाणियव्यो, जोजिणपडिझनपूएइ सोमिच्छादिहि जाणियव्यो, मिच्छादिठिस्स नाणं नहवइ चरणंनहवइ मुक्खंनहवइ, सम्मदिठिस्स नाणं चरणं मुक्खंच हवइ, से तेणटेणंगोयमा सम्मदिहि सड्ढेहिं जिणपडिमाणं सुगंध पुप्फ चंदण विलेवणेहिं पूयाकायबा." ॥इति.
- अर्थ:-ते , मने ते समयमा तुजीय नामनी महासમૃદ્ધિવાળી નગરી હતી. તેનગરીમાં ઘણા શ્રાવકે રહેતા હતાં. જેઓમાં शभ, शत, सितास, ऋषिहत्त, म४, ०४ी, निमद्ध, सुप्रतिष्ठ, ભાનુદત્ત, મિલ, નરવરમા-વિગેરે મહા ધનવાનું મુખ્ય શ્રાવકે હતા, તેમજ આણંદ, કામદેવાદિ શ્રાવકે બીજા નગરમાં રહેતા હતા. ધનાઢ્ય-તેજસ્વી તેમજ ઘણું છે વાહન જેને એવા આ શ્રાવકે હતા... યાવત તેઓએ ગુરૂમહારાજ પાસેથી જીવ, અજીવ, પૂણ્ય પાપાદિ તને અર્થ ગ્રહણ કરેલ હતું. તેમજ ચતુર્દશી, અષ્ટમી, અમાવાસ્યા, પણીમા તિથિઓને વિષે પ્રતિપૂર્ણ પૈષધવૃતને કરતાં છતાં, તેમજ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
૫૧
સાધુ સાધ્વીઓને શુદ્ધ નિર્દોષ આહાર પાછું ચાર પ્રકારને પ્રતિલાભતાં છતાં તેમજ જીનમંદીરમાં ત્રણ કાળ ચંદન, પુષ્પ, ધુપ, વસ્ત્રાદિથી અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરતાં છતાં વિચરે છે. એટલા માટે હે ગૌતમ! જે માણસ જીન પ્રતિમાજીની પૂજા કરે છે તેને સમ્યક દષ્ટિ જાણ. જે માણસ જીન પ્રતિમાજીની પૂજા નથી કરતા તે માણસને મિથ્યા દ્રષ્ટિ જાણવે. મિથ્યા દષ્ટિને જ્ઞાન, દર્શન ચારિત્ર અને મેક્ષ મળતું નથી, સમ્યક્ દષ્ટિને જ્ઞાન દર્શન ચરિત્ર અને મોક્ષ મળે છે. તેટલા માટે, હે મૈતમ, સમ્યક્ દષ્ટિ શ્રાવકેએ જન પ્રતિમાજીની સુગંધ-પુષ્પ-ચંદન-વિલેપન વિગેરેથી અવશ્ય પૂજા કરવી. વિગેરે.
આ ચાલુ સૂત્રમાં તુંગીયા નગરીના શ્રાવકોનું વર્ણન કરવા સાથે તેઓની દિનચર્યા બતાવી છે. પ્રથમ પુછવામાં આવેલ છે કે, આણંદાદિ શ્રાવકેમાંથી કેણે જીન પ્રતિમાજી પૂજ્યા છે તેમજ કોણે મંદીર બંધાવ્યા છે? તેને આ પાઠમાં સ્પષ્ટ ખુલાસે છે. ખાસ નામાંકિત શ્રાવકોનાં નામ આપવા સાથે ત્રીકાળ અષ્ટ પ્રકારી પૂજા કરવાનો સ્પષ્ટ ખુલાસે છે. વળી જે માણસ પ્રભુજીની પૂજા કરતા નથી તેને મિથ્યા દ્રષ્ટિ ગણવા સાથે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને મેક્ષના લાભોને અભાવ જણાવ્યું છે. જ્યારે પ્રભુની પૂજા કરનારને સર:કિ દ્રષ્ટિ ગણવા સાથે દર્શન,જ્ઞાન,ચારિત્ર અને મોક્ષના લાભ તેને મળે છે. આ મુજબ આ પાઠમાં પરમાત્મા મહાવીરદેવ ગૌતમસ્વામીને ઉદ્દેશીને સ્પષ્ટ જણાવે છે. વિધિમાર્ગને આશ્રી આનંદ, કામદેવ, શંખ, પુષ્કલી વિગેરે શ્રાવકની દિવસ સંબંધી ચર્યામાં પૂજા તથા દર્શન તથા પિષધ વિગેરે ખાસ બતાવ્યા છે. હવે જે પૂજાની અંદર જીવહિંસા થવા સાથે નુકશાન તેઓને થતું હોત તો તેને પ્રભુ નિષેધ શા માટે ન કરે? તેમજ તેઓની દિનચર્યામાં પૂજાને અંગે જ્ઞાન, દર્શન અને મોક્ષને લાભ ભગવાન શામાટે બતાવે? વળી જ્યારે આનંદ, કામદેવવિગેરે પ્રતિજ્ઞાકરે છે અને વૃત ઉચ્ચરતી વખતે અરિહંતને તથા અરિહંતનાં ચૈત્યને - વંદન પૂજન કરવું બીજાને કરવું નહિ.આ વખતે ભગવાન શામાટે તેઓને ના પાડે નહી કે ભાઈ, પૂજામાં હિંસા થાય છે અને તેથી નરકાદિ
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૨
* શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
" મળશે માટે પૂજા કરવી નહીં, પણ આતે ઉટા પૂજા કરનારને મોક્ષ
પર્યંતના લાભે બતાવે છે. અને પૂજા નહીં કરનારને મિથ્યાત્વી ગણું મેક્ષના અભાવને તે જણાવે છે. આ મુજબ સ્પષ્ટ પાઠ પૂજાને મહાકલ્પસૂત્રમાં છે. હવે આના કરતાં વધારે ખુલાસો શું તમારે જોઈએ છે? જ્ઞાતા સૂત્રના પાઠથી જન પ્રતિમાજી વિદ્યમાન હોવાને ખુલાસે થઈ ગયો છે. આ પાઠથી તેમને પૂજનાર ભગવાનના મુખ્ય શ્રાવકે હતા. તે પણ ખુલાસે થઈ ગયા, તેમજ તેજ અનુકમ મુજબ વર્તમાન કાળમાં પણ પૂજાને રિવાજ ચાલુ જ છે. આ મુજબ શાસ્ત્રના દાખલાથી જીનપ્રતિમાજીની સિદ્ધિ કરવા સાથે પૂજા કરનારને મહાન લાભ તથા જીન દેરાસર બંધાવનારને બારમા દેવલોક પર્યંતની ગતિનું ફલ વિગેરે બાબતે સિદ્ધાંતના પાઠ સાથે સાબીત કરી આપેલ છે.
વાદી. - મહાનિશિથસૂત્ર તથા મહાકલ્પસૂત્રના પાઠથી જીનપ્રતિમાજીનાં દર્શન કરવા તથા તેની પૂજા કરવી સાબીત કરી આપી તેમજ દેરાસર બંધાવનાર બારમા દેવલોક પર્યત જાય વિગેરે બાબતે સાબીત કરી આપી, પણ તે સૂત્રે જ અમે માનતા નથી. વળી નંદીસૂત્રમાં તેઓના નામો છે તેમ જણાવ્યું, તે તે નામે ભલે જણાવ્યા હોય પણ તે રત્રે તે હાલ વિચ્છેદ ગયા છે. હાલ છે તે તે ફારફેરવાળા નવીન કવિપત જણાય છે. વાસ્તવિક બત્રીસ જ સૂત્ર છે, અને તેટલાજ અમો માનીએ છીએ.
શાસ્ત્રકાર. બત્રીસ સૂત્રે જ વાસ્તવિક હેવાથી તેટલાજ અમે માનીએ છીએ વિગેરે જે કહ્યું તેના માટે પુછવાનું કે-બત્રીસ સૂત્રે વાસ્તવિક શા હેતુથી છે અને બીજા અવાસ્તવિક શા હેતુથી છે? તથા બત્રીસ સૂત્રે માનવા અને વધુ ન માનવા તેને પણ કાંઇ હતુ કહી બતાવશે ?
વાદી. આનો ઉત્તર જણાવી ગયો છું કે બત્રીસ સૂત્ર સિવાયના બીજા બધા ફાફેરવાળા નીન કપિત છે. તેથી તે અમે માનતા નથી,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભકિત.
૫૩
શાસ્ત્રકાર, બત્રીસ સૂત્ર સિવાયના બધા ફારફેરવાળા કલ્પિત તથા નવીન છે એમ મેઢેથી માત્ર બેલી જવાથી ફાયદો શો? જેમ પ્રતિમાજી સંબંધી તમામ બીના શાસ્ત્રના પાઠથી અમે સિદ્ધ કરી આપી તેમ તમે પણ શાસ્ત્રના પાઠથી સિદ્ધ કરી આપો તે વ્યાજબી ગણાય. પતાની માન્યતા વિરૂદ્ધની સ્પષ્ટ ખુલ્લી રીતે બાબતે જેમાં હેય તે અમે માનતા નથી. એમ કહી દેવાથી તમારી માન્યતા સત્ય છે એમ કઈ સ્વીકારી શકશે ખરે? વળી નંદીસૂત્રમાં જે સૂત્રોના નામે છે તે વિચ્છેદ ગયા છે એમ જણાવ્યું. તે તે વાત પણ પ્રમાણથી સિદ્ધ કરી દેવી જોઈએ. શા માટે તેના તેજ સૂત્ર નથી? અમે કહીએ છીએ કે તેના તેજ ગણધર પ્રભુત સૂત્ર છે. જે આજકાલ છે તે. માત્ર પૂજા સંબંધી સ્પષ્ટ શ્રાવકની દિનચર્યા બતાવવાથી તે તમને ન રૂછ્યું એટલે મેઢેથી કહી દીધું કે તે ફરફેરવાળા અને નવીન કપિત છે આમ કાંઈ કપિત બની જતાં નથી. વળી બત્રીસ સૂત્રે વાસ્તવિક ગણ્યા. તે હું પુછુ છું કે તેમાં તે ફારફેર નથી થયોને. ?. તે તે યથાર્થ તેના તેજ છે ને. ?. તે જરા જણાવે. કારણ કે તેમાં પણ પ્રતિમાજી તથા પૂજાને અધિકાર છે. અને તે પાઠે આગળ ઉપર સ્પષ્ટ બતાવેલ છે.
વાદી. મારા સમજવા પ્રમાણે બત્રીસ સૂત્રે તે બરાબર યથાર્થ ગણધર પ્રણીત છે.
શાસ્ત્રકાર. | સમવાયાંગ સૂત્ર તમેએ વાંચ્યું છે.. અને જે વાંચ્યું હોય તે મને જરા જણાવે કે આચારસંગ સૂત્ર કેટલા પદ પ્રમાણનું તેમાં કહેલ છે. તેના કરતાં સૂયગડાંગ, ઠાણાંગ, સમવાયાંગ, ભગવતી, જ્ઞાતા, ઉવાસગદશાંગ, અંતગડદશાંગ, અણુતવવાઈ, પ્રશ્નવ્યાકરણ, અને વિપાક. સૂત્રોએ બધા સૂત્રોનું માન કેટલું કહેલ છે તે જરા જણાવે. આચારાંગ સૂવના જેટલા પદ છે તેના કરતાં સૂયગડાંગ સૂત્રના બમણું છે.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
અને આગળ દરેકના બમણું બમણું છે. આમ કહેશો તે હવે જરા અંતગડ તથા વિપાકસૂત્રની સંખ્યા હાલના સૂત્રમાં કેટલી છે તેને જરા ખ્યાલ આપે. ભાગ્યેજ ચારસો પાંચસે લેકથી વધુ હશે. પ્રથમની ગણત્રી મુજબ લાખ અને કરે કે અગર પદે આ સૂત્રમાં હેવા જોઈએ. તે હવે તમે તેને વાસ્તવિક યથાર્થ ગણધર રચિત અને ફારફેર વગરના તેના તેજ કેવી રીતે કહી શકશે.? માટે અમુક ફારફેરવાળા છે અને અમુક નથી વિગેરે કલ્પના છેડી દ્યો. અને ખરી વાત છે તે ખ્યાલમાં લ્યો. પ્રથમ બધાને કઠે સૂત્રે હતા બાર દુષ્કાલી પડવાથી જ્ઞાનનું વિસ્મરણ થવા લાગ્યું. તેથી દેવર્ષેિ ગણી ક્ષમાશ્રમાણે ૫૦૦ આચાર્યોને એકઠા કરી તેમની મદદથી જેની પાસે જેટલું શ્રુતજ્ઞાન હતું તેને નેંધ કરી આ સૂત્રોની રચનાતે મહાનુભાવે આપણું ઉપકારની ખાતર મહાવીર પ્રભુના નિર્વાણ પછી ૯૮૦ વર્ષે કરી છે, તે મહાનુભાવે આપણા ઉપર આટલે ઉપકાર જે ન કર્યો હત તે આ કળીકાળમાં આટલું પણ શ્રુતજ્ઞાન રહેવા પામત નહી. તેમજ આપણે કોના આધારથી આગળ વધી શક્ત? તેમજ જેટલા સૂત્રને નેંધ કરેલ છે તે પણ એક બિંદુ માત્ર છે? વળી તે મહાનુભાવને પરનાં હિતસિવાય કઈ પણ અશે સ્વાર્થ નહોતે. તેમજ તમારા મતની ઉત્પત્તિ પણ તેમના વખતમાં હતી જ નહીં કે જેથી તેમને પ્રભુ પૂજા માટે ખાસ જુદા પાઠો ઠવવાની ફરજ પડે. તેમણે તે જેને કંઠે જે જે શ્રુત જ્ઞાન હતું તે મુજબ કમસર પુસ્તકારૂઢ કર્યા છે. સ્વપરનાં હિતની ખાતર તે મહાનુભાવે આટલા પણ સૂત્રે પુસ્તક ઉપર લખ્યા ન હોત તો આજે આને પણ અંશ રહેવા આશા નહોતી. માટે તમારી કલ્પનાને દૂર મૂકી જરા બુદ્ધિથી વિચાર કરે કે આ ફારફેર હમણું થયે છે કે અસલ પુસ્તક લખાયા ત્યારે થયો છે? અને તે વખતે જે મુજબ લખાયા છે તે મુજબ હજુ સુધી ચાલ્યા આવે છે. માટે મહાકલ્પાદિ બધાં સૂત્રે પ્રભુ પ્રણીત માની તેને અનુસાર વર્તો. કે જેથી તમારું આત્મકલ્યાણ થાય. વળી બત્રીસ સૂત્રો સિવાય તમે આજકાલના સાધુઓએ બનાવેલ કઈક કડા તથા રામરાસાદિ માને છે. તે તેને માનવામાં વાંધો આવતે
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભકિત.
પપ
નથી. તો પછી આ સૂત્ર કે જેના માટે નંદીસૂત્રમાં ખાસ નેંધ છે તેને માન વામાં શું વાંધો આવે છે? પક્ષપાતકે બીજું કાંઈ? માટે પક્ષપાત છોડી દઈ અનેક શાસ્ત્રોમાં જણાવેલ જીનપ્રતિમાજીનાં દર્શન, પૂજા, સ્તવના કરી તમારા આત્માને પવિત્ર કરો કે જેથી જલદી તમારું કલ્યાણ થાય. વાદી..
. આ ચાલુ નવા જમાનામાં શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિ કરતાં ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિથી જન પ્રતિમાજી સિદ્ધ કરી આપો તે વધારે ઠીક ગણાય. શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિથી તમોએ પ્રતિમાજી સિદ્ધ કર્યા તે બરાબર છે અને તે હું કબુલ કરૂં છું.
શાસ્ત્રકાર, ' શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિથી જ્યારે તમે પ્રતિમાજી સિદ્ધ છે એમ કબુલ કરે છે તે હવે તે સંબંધી વિશેષ મહેનત ન કરતાં હવે ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિથી પ્રતિમાજી સિદ્ધ કરી આપું છું તે સાંભળે. ભાવનગર સ્ટેટના મહુવાગામમાં જીવીતસ્વામીની પ્રતિમા છે. આ પ્રતિમાજી પ્રભુ મહાવીરદેવની હયાતીમાં જ બનાવવામાં આવેલ છે. અને તેને લીધેજ જીવીત સ્વામીના દેરાસર તરીકે અત્યારે પણ તે વિદ્યમાન છે. તે વખતને શિલાલેખ પણ હયાત છે. - સંખેશ્વરમાં ગઈ વીશીની પાર્શ્વનાથ પ્રભુજીની મૂર્તિ છે. જે મૂર્તિના જલસ્પર્શથી જરાસંઘની મુકેલ જરા કૃષ્ણવાસુદેવના સૈન્યમાંથી ચાલી ગઈ. પ્રભુનેમનાથના કહેવાથી શ્રીકૃષ્ણ અઠ્ઠમની તપશ્ચર્યા કરી ધરણંદ્રનું આરાધન કર્યું આથી તે પ્રત્યક્ષ થઈ, પાતાલમાંથી શ્રી પાર્શ્વપ્રભુની મૂર્તિ લાવી શ્રીકૃષ્ણને આપી અને તેનાં જલના સ્પર્શથી ' જરા ચાલી ગઈ. તે પ્રતિમાજી હજી સુધી સંખેશ્વરમાં હયાત છે. સાચા મેતીને લેપ કરવાથી હજી સુધી મૂલ સ્થીતિમાં તે વિદ્યમાન છે. હજા” ભાવિક શ્રાવકે તેનાં દર્શન કરી પોતાના આત્માને પવિત્ર કરે છે.
ઔરંગાબાદમાં લગભગ વીશ વર્ષ કરતાં વધારે પહેલાનું - પદ્મપ્રભ સ્વામીનું જીનમંદીર હયાત છે. જેના માટે અંગ્રેજ ગ્રંથકાર પણ સાક્ષી આપે છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણે.
પાલીતાણામાં શત્રુંજયતીર્થ પ્રાયે શાશ્વત છે કે જેના ઉપર અનંતા જ અણસણ કરી મેક્ષે ગયાના પાઠ શાસ્ત્રમાં વિદ્યમાન છે. આ તીર્થ ઉપર હજાર વર્ષ પહેલાંના મંદીરે હજી સુધી વિદ્યમાન છે. અભવી જીવ કદી પણ આ તીર્થનાં ભાવથી દર્શન કરી શકતું નથી. એક વખત દર્શન કરવાથી ભવ્ય જીને આ તીર્થના અદ્ભુત મહિમાને પ્રભાવ માલુમ પડે છે. વળી તે સાથે આપણા પૂર્વજોએ પિતાની અગણિત મિલ્કતને કે સદવ્યય કરી પિતાના આત્માને ઉદ્ધાર કર્યો છે તેને પણ ખ્યાલ આવે છે.
જુનાગઢમાં ગિરનાર પર્વત વિદ્યમાન છે. જેના ઉપર નેમનાથ પ્રભુનાં ત્રણ કલ્યાણક થયા છે. ત્યાં પણ હજાર વર્ષ પહેલાંના જુના મંદીરે વિદ્યમાન છે અને કરડે રૂપીઆ તેને ઉપર ખર્ચવામાં આવેલ છે. - પરમાત્મા મહાવીર દેવ પછી ૨૯૦ વર્ષે અંતિદેશને અધિપતિ સંપ્રતિરાજા થયેલ છેઆ રાજા આર્ય સુહરતી ગુરૂમહારાજના પ્રતિબોધથી શ્રાવક બની સવા લાખ જીનમંદીર તથા સવા કેડ જીની પ્રતિમાજી નવીન બનાવેલ છે. તેમણે આખી પૃથ્વીને જીન મંદીરથી વિભૂષિત કરવા સાથે જૈનધર્મની મહાન જાહેરજલાલી કરેલ છે તથા અનાર્ય દેશમાં પણ જૈન ધર્મને ફેલા કરવા અનેક ઉપદેશકેને એકલી જૈનધર્મની જાહોજલાલી કરેલ છે. તેઓના બનાવેલ દેરાસર તથા જનપ્રતિમાજીએ અત્યારે પણ ઘણે ઠેકાણે વિદ્યમાન જોવામાં આવે છે. તેમજ ખોદ કામ કરતાં ઘણે ઠેકાણેથી જમીનમાંથી જન પ્રતિમાજીઓ નીકળે છે. જુનાગઢ, વણથલી, જોયણું, પાનસર, શેરીસા, લાડોલ, ડાભડા વિગેરે ઘણે સ્થલે નીકળેલ છે અને નીકળતી જાય છે. આજ પ્રતિમાજીની પ્રાચીનતાને પુરાવે છે.
એસ્ટિઆના હંગરી પ્રાંતમાં બુદાપેસ્ત શહેરમાં શ્રી મહાવીર પ્રભુની ઘણુંજ પ્રાચીન મૂર્તિ ખેદકામ કરતાં જમીનમાંથી એક અંગ્રેજને મળી છે. આ મૂર્તિને તે અંગ્રેજે એક સુંદર બગીચામાં એક છત્રી કરાવી તેની નીચે પધરાવી છેતે ઘણું જ અદ્દભુત મૂર્તિ છે
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
પ૭
તેને ફેટે આ દેશમાં એક માણસની પાસે વિદ્યમાન છે, આથી તમામ દેશમાં જૈનધર્મની જાહોજલાલી પૂર્વે ઘણું હતી તે તેની પ્રાચીન મૂર્તિના નીકળવાથી સાબીત થાય છે. * મદ્રાસની બાજુમાં ઉદયગીરિ ગુફામાં હાથી ગુફાના માથા ઉપર એક લેખ કતરેલ છે, તેમાં લખેલ છે કે નંદરાજા કે જે મહાવીર પછી થડાજ વર્ષે થયેલ હતા તે તથા ખારવેલ નામનો રાજા કે જે ઈ. ૧૨૭ વર્ષ પહેલા જન્મેલ હતું અને ઈ. ૧૦૩ વર્ષ પહેલા ગાદી ઉપર આવેલ હતોતે બન્ને જણ જૈનધમી હતા અને ઋષભદેવ પ્રભુની પ્રતિમાની નિરંતર પૂજા કરતા હતા. આબુજી ઉપર દેલવાડા તથા અવિચલ ગઢ ઉપર હજાર વર્ષના જુના મંદીરે મજુદ છે, તેની બારીક અને સુંદર કારીગરી જેવાને યુરોપમાંથી આવતા યુરોપીયને મંદીરરની ખાસ મુલાકાત લે છે અને દેરાસરની કારીગરી જોઈ આશ્ચર્યથી ચક્તિ થઈ જાય છે. જે દેરાસરમાં ગણતરી વગરના અબજો રૂપીયા ખર્ચાયા છે. એક વખત દર્શન કરવાથી ખાત્રી થશે કે તે લેકેએ આમાં અબજો રૂપીઆ ખરચ્યા છે તે તેમાં કાંઈ લાભ હશે એટલે ખર્ચા હશે, ફેગટના ખર્ચા નહીં હોય. આમ તમેને પણ સ્વાભાવિક સમજાશે. •
સાદરી પાસે રાણકપુરમાં એક વિશાલ ૧૪૪૪ થાંભલા જે મંદીરમાં આવેલ છે એવું એક જિનમંદિર છે. તે હજારો વર્ષ પહેલાંનું જુનું છે અને અબજો રૂપીઆ તેમાં લાગેલા છે જે હાલ વિદ્યમાન છે. આ મુજબ અનેક દાખલાઓ ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિથી આપણું નજર આગળ મેજુદ છે કે, જેની જાતે તપાસ કરવાથી ખાત્રી થશે કે જન પ્રતિમાજી કેટલા પ્રાચીન છે અને જૂના વખતથી પૂજાતા આવ્યા છે અને તેની પૂજા કરવી તે કેવળ આપણાં પિતાના ભલા માટે જ છે. આમ ચક્કસ તમારે સમજવું જોઈએ. આ મુજબ શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિથી તથા ઐતિહાસિક દ્રષ્ટિથી જનપ્રતિમાજી તથા તેની પૂજાની સિદ્ધિ જાણવી
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ,
વાદી.
શાસ્ત્રીય દ્રષ્ટિથી તથા ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી વિચારતાં જીનપ્રતિમાજી પ્રાચીન સિદ્ધ થાય છે, પણ નામાદિ ચાર નિક્ષેપાનાં નામ તથા ભાવનિક્ષેપા જેટલા લાભ દાયક છે . એટલા સ્થાપના નિક્ષેપે લાભદાયક નથી તે। પછી તે માનવાનુ` શુ` પ્રયેાજન છે ?
૧૮
th}}} }
શાસ્ત્રકાર.
લાભદાયક હશે ત્યારેજ પૂર્વના મહાન આચાર્ય તથા આન દાર્દિક શ્રાવકા માનતા તથા પૂજતા આવ્યા હશે. લાભ વિના કાઈ અબજો રૂપીઆ ખર્ચે ખરા ? એક પૈસા ખર્ચવા હાય છે તા પણુ ત્રણ વખત વિચાર કરે છે તેા પછી વગર વિચારે અગર વગર લાલે અબજો રૂપીઆ કોઇ ખર્ચે ખરા ? એને જરા તમેા વિચાર કરી જુઓ.
વાદી.
નામ નિક્ષેપાથી સવારમાં વેળાસર
મન સ્થિર થવા સાથે મન સાક્ષાત્ ખીરાજમાન હોય
ઉઠી પ્રભુ સ્મરણ કરવાથી પવિત્ર થાય છે. ભાવનિક્ષેપામાં તા પ્રભુ અને તેની દ્વારા દરેક માણસને લાભ મળે છે તે તા પ્રત્યક્ષ સિદ્ધજ છે, પણ સ્થાપના નિક્ષેપાર્થી શું લાભ થવાના છે ?
છે
·
શાસ્ત્રકાર.
નામના જાપ માત્રથી તે ફક્ત મનજ પવિત્ર થાય છે, પણ સ્થાપના નિક્ષેપા રૂપ પ્રતિમાજીથી તેા મન, વચન અને કાયા ત્રણે પવિત્ર બને છે. પ્રથમ પ્રતિમાજીને જોવાથી પ્રભુનું સ્મરણ થાય છે, પછી તે પ્રભુના ગુણાનું સ્મરણ થાય છે. પછી તે પ્રભુ આગળ કેવી રીતે વધ્યા તે સ ંબંધી તેઓશ્રીના ચરિત્રનું ભાન થાય છે અને પછી તે મુખ વ વાને હૃદયમાં ભાવના થાય છે. આથી પ્રથમ મન પવિત્ર થાય છે, પછી તેઓશ્રીની સ્તુતિ કરવા મન લલચાય છે અને વચનથી પ્રગટ સ્તુતિ કરતાં વચન પવિત્ર બને છે અને કાયાથી તેમના જેવા થવા પ્રભુની સેવા ભક્તિ પૂર્વી કરતાં કાયા પવિત્ર બને છે,
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
Anananananana
મુજબ પ્રભુ પ્રતિમાજીના દર્શન કરતાં મન, વચન અને કાયા ત્રણે પવિત્ર બને છે. અને શ્રદ્ધા પૂર્વક વારંવાર પ્રભુ પૂજા કરતાં મને વાંછિત ફલ પણ મળે છે. ધનુર્વિદ્યા મેળવવાની ઈચ્છાવાળા ભિલ્લને જેમ દ્રોણાચાર્યની મૂર્તિ બનાવી ત્રણ કાલ શ્રદ્ધાપૂર્વક તેની પૂજા કરતાં ધનુર્વિદ્યા પ્રાપ્ત થઈ તેની માફક. વળી આ વાત અનુભવ સિદ્ધજ છે. કે, આપણુ પ્રપિતાદિકની છબી અગર સ્મારક અથવા કોઈ પણ કામ આપણે નજરે જોઈએ છીએ કે તરતજ તેમની સ્મૃતિ આવવા સાથે તેમના ગુણે-તેમનું કર્તવ્ય તેમની લેકે પ્રત્યેની લાગણી
સ્મૃતિમાં આવે છે, તે પછી આતે ત્રણ લેકના નાથ જગતના જંતુ ઉપર અસીમ ઉપકાર કરનાર એવા પ્રભુના ગુણાદિકનું સ્મરણ તેમની મૂર્તિના દર્શન કરવાથી કેમ ન થઈ શકે? અલબત, થઈ શકે છે, માટે નામ કરતાં પ્રભુની પ્રતિમાજીના દર્શન કરવાથી મન, વચન અને કાયા ત્રણે પવિત્ર બને છે. માટે સ્થાપના નિક્ષેપે ખાસ ઉપગી છે.
- વાદી. પ્રતિમાજીના દર્શનથી દરેકને મન, વચન અને કાયા ત્રણે પવિત્ર થાય એ વાત કેમ સંભવે ?
( શાસ્ત્રકાર, નામને જાપ કરવાથી દરેકના મન પવિત્ર થાય એ વાત પણ કેમ ? સંભવે? ઘણાઓ વારંવાર મન ઠેકાણે નહીં રહેવા વિષે બુમ પાડે છે, છતાં જાપ કરતાં કોઈક દીન મન ઠેકાણે આવશે અને પવિત્ર બનશે તેમ જાણે છેઆ મુજબ પ્રભુ પ્રતિમાજીને પ્રભુ સમાન ગણી તેમની પૂજા કરનાર કેટલાક માણસના મન, વચન અને કાયા પવિત્ર બને છે, કેટલાકના હવે પછી ધીમે ધીમે મન, વચન અને કાયા પવિત્ર બનશે. એટલે નામ નિક્ષેપ કરતાં સ્થાપના નિક્ષેપ ઘણે દરજજે સારે લાભ આપે છે એ વાત પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. સ્ત્રીના નામ માત્રથી તેટલી પ્રીતિ ઉત્પન્ન થતી નથી જેટલી પ્રીતિ તેની છબી જેવાથી થાય છે. એ વાત સર્વને અનુભવસિદ્ધ જ છે. તે હવે કહે કોનાથી વધુ લાભ થાય છે?
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ,
વાદી:
પાષાણની અનાવેલ ગાય જેમ ખેલાવવાથી જવાબ આપતી નથી તેમજ દુધ પણ આપતી નથી. તેમ પાષાણની અનેલ મૂર્તિ આપણને જવાખ પણ આપતી નથી તેાપછી ઇચ્છિત કેવી રીતે આપશે ?
૧૦
શાસ્ત્રકાર.
મહાવીરાદિ જે નામ છે તેનાથી તમારૂ મન પવિત્ર કેવી રીતે થશે ? વળી તેને તમે ખેલાવશે છતાં તમાને જવાબ આપનાર નથી, છતાં શામાટે જાપ કરો છે? વળી પાષાણની ગાય ભલે તમાને જવાબ ન આપે પણ તમેને સાચી ગાયની સ્મૃતિ આપે છે. તેમજ મૂર્તિ ભલે જવામ ન આપે તાપણ તે પ્રભુની સ્મૃતિ તા કરાવે છે; તેમજ ઇચ્છિત ફળને આપે છે, તે વાત ઉપરનાં દ્રષ્ટાંતથી સિદ્ધ કરેલ છે. વળી નોટના કાગળ જડ છે, જવાબ આપતા નથી; છતાં હજારા રૂપીઆ અપાવે છે એ વાત પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. વળી છખીથી હૃદયમાં કાઇ પણ પ્રકારે ભાવ ઉત્પન્ન થતા ન હેાય તે દશવૈકાલિક સૂત્રમાં સ્રીના ચિત્રામણ જે સ્થળે ચિત્રલ હાય એવા સ્થળમાં સાધુએ રહેવું નહીં, તેમ તે ચિત્રામણવાળી ભીંત તરફ દ્રષ્ટિ આપવી નહીં એમ શા માટે લખ્યું ?
तथा च तत्पाठः
दशवेकालिक सूत्र - अध्ययने.
चित्ताभित्तिं न निज्झाए नारींवा सुचलंकि भरकरंपिव दवणं दिटिं पडि समाहरे (५५)
અર્થ.--ચિત્રામણવાળી ભીંતને સાધુએ જોવી નહીં; કારણકે તેના ઉપર સુંદર સ્ત્રીના ચિત્રામણ હેાવાથી વિકાર ઉત્પન્ન થાય છે. અકસ્માત્ દૃષ્ટિ પડી હોય તેા તત્કાલ દૃષ્ટિને પાછી ખેંચી લેવી. સૂર્યની સન્મુખ દૃષ્ટિ પડવાથી જેમ આપણે ખેચી લઇએ છીએ તેની માક. આ પાઠથી નિશ્ચય થાય છે કે સ્ત્રીની છખી વિકાર ઉત્પન્ન કરે છે અને
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
એ વાત અનુભવસિદ્ધ છે. ઉપર જણાવી ગયા છીએ કે સ્ત્રીના નામ કરતાં છબીથી પ્રેમ વધુ ઉત્પન્ન થાય છે, તેવી રીતે પ્રભુના નામને જાપ કરવા કરતાં પ્રભુની મૂર્તિનાં દર્શન-પૂજનથી વૈરાગ્ય ઉત્પન્ન થવા સાથે મન, વચન અને કાયાને પવિત્ર કરવારૂપ મહાન ફાયદા થાય છે. તે ઉપર ખુલાસા.સાથે જણાવેલ છે.
વાદી.. પ્રભુની પ્રતિમાજી પૂજવાથી જ્યારે આ મહાન ફાયદો થાય છે તે પછી સાધુઓ શામાટે પૂજા કરતા નથી?
શાસ્ત્રકાર, - સાધુઓ પ્રભુની ભાવપૂજા નિરંતર કરે છે. દ્રવ્યપૂજા કરવા માટે પ્રભુની આજ્ઞા નથી. શ્રાવક આશ્રી દ્રવ્યપૂજાની આજ્ઞા છે. વળી જેઓએ પંચ મહાવ્રતને ધારણ કરેલ છે તેઓ પાણી, અગ્નિ, વનસ્પતિને સ્પર્શ કરી શકતા નથી. વળી પ્રભુની પૂજા કરવામાં પ્રથમ સ્નાન કરવું જોઈએ તે સાધુથી કેવી રીતે બની શકે ?
વાદી. - અચિત જળથી સ્નાન કરી પૂજા કરે તે અડચણ શી? અગ્નિ તથા વનસ્પતિને ભલે ન અડે.
શાસ્ત્રકાર, પંચ મહાવ્રત ધારણ કરનાર બ્રહ્મચારિ સાધુને સ્નાનાદિ કરવા કપેજ નહીં. કહ્યું છે કે – “સુણસ્થા ન વë, તપુર્વ નર્મદનું, दंतकाष्टं सुगंधं च, ब्रह्मचर्यस्य दूषणं ( १)
અર્થ–બ્રહ્મચારિ મહાત્માને સુંદર શય્યા, સુંદર વસ્ત્ર, તાંબુલ, સ્નાન, આભૂષણ, દાંતણ, સુગંધી અત્તર કુલેલાદિ પદાર્થ વિગેરે બીલકુલ ખપી શકે નહીં, કારણ કે તે વસ્તુ બ્રહ્મચર્યને દૂષિત કરે છે, એટલા માટે બ્રહ્મચારી મહાત્માઓ સ્નાન બકુલ કરી
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ. શકે નહીં, તે પછી પૂજા કેવી રીતે કરી શકે? વળી જેઓએ મહાવતને ધારણ કરેલ છે તેવા મહાત્માઓને ભાવપૂજા કરવાની પ્રભુની આજ્ઞા છે, પણ દ્રવ્ય પૂજા માટે આજ્ઞા નથી.
तथाचतत्पाठः उपदेशमालायां, कंचनमणि सोवाणं, थंभसहस्सुस्सुअं सुवन्नतलं । जोकारिज जिणहरं, तऊवि तव संयमो अहिऊ ॥ ८६६ ॥
અર્થ:—શ્રીમાન ધર્મદાસ ગણ મહારાજ જણાવે છે કે, કોઈ માણસ સુવર્ણ અને મણિના પગથીઆ છે જેમાં, હજારે ખંભે કરી વિસ્તારવાળું અને સુવર્ણને છે તળીઆને ભાગ જેમાં એવું જીનમંદીર બંધાવે અને જે તેને ફાયદો થાય તેના કરતાં તપ અને સંયમ અધિક છે. ભાવાર્થ-જેન મંદીર બંધાવવું એ દ્રવ્યભક્તિ છે અને તે સંસારના અનેક આરંભેમાં મગ્ન થયેલા શ્રાવકેને માટે ઘણું જ ઉપયોગી છે, પણ જેઓએ સર્વથા આરંભને ત્યાગ કરી પંચ મહાવૃત સ્વીકાર્યા છે, એવા મહાત્માઓને તે પિતાના સ્વીકારેલ વૃત પાળવા અને પ્રભુની સ્તુતિ કરવારૂપ ભાવપૂજા કરવી, તે દ્રવ્ય પૂજા કરતાં અધિક છે. એ મુજબ પ્રભુની આજ્ઞા હોવાથી સાધુઓ પ્રભુની દ્રવ્ય પૂજા કરતા નથી, કારણ કે તેમાં અમુક અંશે આરંભ રહેલ છે અને સાધુઓએ તે સર્વથા આરંભના પચ્ચખાણ કરેલ છે, એટલે તેમને દ્રવ્ય પૂજા કરવાની જરૂર નથી; પણ ગૃહસ્થોએ આરંભના પચ્ચખાણ કરેલ નથી, માટે ખાસ તેઓને તે દ્રવ્ય પૂજા ઉપગી છે. જ્યારે તેઓ પંચ મહાવૃત સ્વીકારે ત્યારે તેઓને પણ દ્રવ્ય પૂજા કરવાની જરૂર નથી, પણ જ્યાં સુધી તેઓ તેવી સ્થીતિમાં આવ્યા નથી ત્યાં સુધીમાં આ અપૂર્વ લાભ તેઓએ છેડે તે બીલકુલ વ્યાજબી નથી. વળી સાધુ તથા શ્રાવકને એક સરખો રેગ નથી. શ્રાવકને પ્રથમ અવિરતિ નામને રેગ છે, તે દુર કરવા પ્રથમ ચિ લઈ કેડે સાફ કરે જઈએ. વૈદ્યો પણ રેગીને રેગ મટાડવા માટે પ્રથમ રેચ આપે છે અને પછી શરીરને પુષ્ટ, મનહર, કાંતિ
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભક્તિ.
વાળું બનાવવા માટે માત્રા આપે છે ત્યારે તેને મહા ફાયદા થાય છે. પણ પ્રથમ રેચ આખ્યા વગર જે માત્રા આપવામાં આવે તે તે માત્રા આખા શરીરે ફૂટી નીકળે છે, માટે પંચ મહાવ્રત ધારણ કરવાને જ્યાં સુધી પોતે સમર્થ બન્યા નથી ત્યાં સુધી તેને પ્રભુની પૂજા કરી અનાદિ કાળના ખરાબ સંસ્કાર રૂપ મળ કાઢી નાખવાની જરૂર છે. પ્રભુ પૂજા ખરાબ વાસના રૂપમળને કાઢી નાખવા એક ખરેખર રેચનું કામ સારે છે. સાધુ મહાત્મા પુરૂષએ તે પ્રથમજ કઠો સાફ કરેલ હોવાથી હવે તેમને કેડે સાફ કરવાની જરૂર નથી, પણ ગૃહસ્થને કે સાફ થયેલ ન હોવાથી પ્રભુ પૂજા દ્વારા સાફ કરવાની ખાસ જરૂર છે. સંસારમાં પર્યટન કરવા રૂપ રેગ જે કે બંને સરખો છે. દવા શરીરને અનુકૂલ અપાય છે. સાધુ પુરૂષેના શરીર મળ રહિત હોવાથી માત્રાને તે લાયક છે. જ્યારે ગૃહસ્થના શરીર મલીન વાસના રૂપ હોવાથી તેને તે કાઢવાની પ્રથમ ખાસ જરૂર છે અને તે મળ પ્રભુપૂજાથી દૂર થાય છે.
વાદી. '. સામાયક, પ્રતિક્રમણ, પિષધ વૃતાદિથી પણ મલીન વાસના રૂપ મળ દૂર થાય છે, તે આ નિર્દોષ રેચ મુકી સદેષ પ્રભુ પૂજા રૂપ રેચ લેવાની શું જરૂર છે?
શાસ્ત્રકાર. સામાયિકાદિ અલબત રેચનું કામ સારે છે, છતાં સામા આલબન દ્વારા જે હૃદયમાં આનંદ થાય છે તથા અંતઃકરણ પવિત્ર બને છે, તેવિના આલંબન રૂપ સામાયિકાદિથી કદિ બની શકે નહીં. સામાયિક, પ્રતિક્રમણ કરતાં ચિત્તવૃત્તિ ક્યાંય ફરવા ચાલી જાય છે. પણ સામું આલંબન હોય તે એટલે દરજજો મન જતું નથી, કારણ કે તે આનંબન ભૂત પ્રભુ પ્રતિમાના સન્મુખ એક તાર દૃષ્ટિ થઈ જવાથી મન ત્યાં સ્થિર થાય છે એ વાત અનુભવ સિદ્ધ છે. વળી સામાયિદિક્રમાં નિર્દોષપાનું જણાવ્યું અને પૂજામાં સદેષપણું જણાવ્યું કે તે માત્ર મનની કલ્પના છે. પ્રથમ જ કહે છે કે એવું એક પણ કાર્ય નથી કે જેમાં પ્રથમ અ૫ દેપ ન લાગતો હોય? સામાયિદિકમાં પણ ઘરેથી
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
કરવી. સમાજમાં આવેલ છે
પણ એ
ચાર થાય છે
ઉપાશ્રયે જતાં રસ્તામાં જીવની વિરાધના થવાની છે, વળી ક્રિયા કાંડમાં પણ વાયુકાયાદિકની વિરાધના થવાની છે, માટે નિર્દોષપણાની ભાવના રાખવી તેજ સારી છે. બાકી પ્રભુની આજ્ઞાને ખાસ વિચાર કરી ને જે કામ કરવામાં આવે છે તે જ લાભદાયક છે. પ્રભુની પૂજા કરવી તે ખાસ પ્રભુની આજ્ઞા છે તે આગળ વિસ્તારથી કહેવામાં આવેલ છે, માટે પ્રભુભક્તિના ટાઈમે પ્રભુ ભક્તિ કરવી. સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પષધવૃત નિયમ વિગેરે પણ પિત પિતાના અવસરે કરવાથી ઘણે ફાયદો થાય છે. સામાયિકાદિકજ કરવા અને પૂજાદિક ન જ કરવા એ નિષેધ કરે તે કઈ પણ રીતે વ્યાજબી ગણાય નહીં. પૂજાદિકને નિષેધ કરવાથી પ્રભુ આજ્ઞા ભંગ કરવાને દોષ તમારા શીર પર આવે છે. પ્રભુ આજ્ઞા વગર જમાલી વિગેરે નિન્હ એ ઘણું વર્ષ પર્યત ચારિત્ર પાળ્યાં છતાં છેવટે નીચી ગતિમાં ગયા હતા. માટે પ્રભુ આજ્ઞા મુજબ ચાલવું તેજ શ્રેષ્ઠ છે. વળી ભાવ નિક્ષેપ રૂપ જે સાક્ષાત્ પ્રભુ છે તેમનું પણ બહુ માન તેજ માણસ કરશે કે જે પ્રભુની સ્થાપના તથા દ્રવ્ય નિક્ષેપાને માનતે હશે. સ્થાપના રૂપ પ્રભુ પ્રતિમાજીનું જે બહુમાન કરતું નથી તે સાક્ષાત્ પ્રભુનું પણ બહુ માન કરવાનું નથી. વળી જે પ્રભુ પ્રતિમાજીને પૂજે છે તે કાંઈ મૂર્તિ માનીને પૂજતા નથી, તે તે સાક્ષાત્ પ્રભુ માનીને જ પૂજે છે અને એથી સાક્ષાત્ પ્રભુપૂજનથી જે ફળ મળવું જોઈએ તેજ ફલ સ્થાપનાથી તેને મળે છે. વળી ગુણ ગાય છે, સ્તવના કરે છે, તે પણ સાક્ષાત્ પ્રભુનાજ ગવાય છે, તે પછી તેમની મૂર્તિ ઉપર દ્વેષ કરવો કે નિષેધ કરે તે સાક્ષાત્ પ્રભુનું જ અપમાન કર્યા બરાબર સમજવું અને તે અપમાન કરનારને ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવા રૂપ દંડ મળે છે, દ્રષ્ટાંત તરીકે દિલ્હી દરબાર વખતે નામદાર ' શહેનશાહ જે પાતે હાજર નહોતા થયાં, છતાં તે નામદારની છબી ને શહેનશાહ જે માની હિંદુસ્થાનના તમામ રાજાઓએ તથા હિંદિ સરકારે પુષ્પાદિકના હાર પહેરાવી નમસ્કાર કરવા વડે કેટલે બધે સત્કાર કર્યો હતે, તે કઈ પણની નજર બહાર નહીંજ,
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ ભકિત.
૬૫
હાય, પશુ છબી ને કાગળના ટુકડા માની કાઇ તેનુ અપમાન કરે તે પછી જુઓ તેા ખરા કે કેવા તેના હાલ થાય છે. જ્યારે એક માશુસની છબીના અપમાનથી આવી દુર્દશા થાય છે તે પછી ખાતા ત્રણ જગતના પ્રભુ તેની છબીના અપમાનથી કેવી ગતિ થશે તે તે તમે પાતેજ વિચાર કરો. સત્ય જે હાય તેને ગ્રહણ કરે. આ મુજખ અનેક શાસ્ત્રોથી સિદ્ધ કરી આપેલ એવી પ્રભુ પ્રતિમાજી ના ઃર્શન, પૂજન તથા સ્તવનાદિક જ્યારે તમે પ્રભુની આજ્ઞા છતાં કરતાં નથી તેા પછી આ કાળના સાધુએ કે જેના માટે ચાર ગતિ સિવાય હાલ મેાક્ષ તા નથી તેઓના ફોટા પડાવવા, તેના દર્શન કરવાં અને ઘરમાં તેના ફોટા મઢાવી ને રાખવા એનુ નામ સ્થાપના નિક્ષેપ કે ખીન્તુ કાંઇ ? તે જરા વિચાર કરી ને કહેા. આ ચાલુ નવા જમાનામાં ભાગ્યેજ એવા કાઇ મનુષ્ય હશે કે જેણે પેાતાના અગર પેાતાના કુટુંઅના ફોટા ખેંચાવી પાતાના ઘરમાં નહીં રાખ્યા હાય ? પાતાના વડીલેાના સ્મરણ તરીકે દરેક જણ ફાટા રાખે છે, તેા પછી આપણા વડીલા તીથ રાદિનાં સ્મરણ તરીકે, તેમની પ્રતિમા, ફાટા રાખવામાં આવે, અને તેમનાં દર્શન, પૂજન તથા સ્તંત્રનાદિ કરવામાં આવે તે તેનાથી ફાયદો છે કે ગેરફાયદો ? તેને જરા વિચાર કરી. વળી મારવાડમાં એક સ્થાનકવાસીના સાધુ કાળધર્મ પામ્યા તે જગ્યાએ તેના ભક્ત લેકે તેની પાદુકા સ્થાપન કરેલ છે અને સેંકડા માણસો તે પાદુકાના દન કરવ જાય છે. તો આ પાદુકા સ્થાપના નિક્ષેપ છે કે બીજું કંઇ ? પાંચમા આરામાં આ ક્ષેત્ર આશ્રી મેાક્ષદ્વાર બંધ છે એવું પ્રભુનુ ક્રુમાન છે, તેા હવે ચાર ગતિમાંથી કોઇ એક ગતિમાં તે મુનિ ગયા હશે એ ચાસ છે, તા ચાર ગતિમાં પર્યટન કરનારને પૂજો છે, દર્શન કરી છે, તેના માટે સંઘ કાઢા છે. તેનાં કરતાં પ્રભુ તે ચાસ માક્ષે ગયા છે તો તેમની પ્રતિમાજી ને પૂજે, બહુ માન કરો, દર્શન સ્તવના કરો કે જેથી પાતાના સમકિત ને નિર્મલ કરવા સાથે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
w
w
wwwww --~
~
જ્ઞાન, દર્શન, ચરિત્ર રૂપ ઉત્તમ ગુણે પ્રાપ્ત કરી છેડાજ ભવમાં મોક્ષના અધિકારી બની શકે. પુષ્પાઘર્ચા આ નામની પ્રથમ ભક્તિ પૂર્ણ કરતાં સારાંશ જણાવે છે કે, અનેક શાસ્ત્રથી તથા ઐતિહાસિક દૃષ્ટિથી, તથા અનુભવથી કહેવામાં આવે છે કે, વર્તમાન કાલમાં પ્રભુના અભાવે પ્રભુની પ્રતિમાજીની સેવાભક્તિ, પૂજા દર્શન, સત્કાર, સન્માન વિગેરે કરવાં તે આપણું પિતાને માટે ઘણું જ ઉપયોગી છે. વીતરાગ દશા પ્રાપ્ત કરવાને, આ કળીકાળમાં જે કોઈ અપૂર્વ ઉપાય હેય તે આ પ્રભુની પ્રતિમાજ છે. તે આલંબનથી જ આપણે આગળ વધવાના છીએ, એમ ચોકકસ માની પ્રભુ પ્રતિમાને સાક્ષાત્ પ્રભુ સમાન માની તેમની પૂજા અષ્ટ પ્રકારથી કે સત્તર પ્રકારથી આપણી શક્તિ મુજબ કરવી કે જેથી આ મળેલ મનુષ્યને જન્મ સફલતાને પામ્ય ગણાય.
प्रथम भक्ति समाप्त.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
देवभक्तिमाला प्रकरणे. द्वीतीय तदाज्ञा भक्ति.
બીજી ભકિત.
OT==
T
हरइ दुहं कुणइ सुहं जणइ जसं सो सए भवसमुदं इह लोए परलोए सुहाण मूलं च नवकारो ॥१॥ याताः प्रयांति यास्यति, पारं संसार वारिधेः । परमेष्टिनमस्कारं, स्मारं स्मारं घना जनाः ॥ २॥ તરાગ દેવ પ્રણીત અને ચાદ પૂર્વના સાર રૂપ નમ સ્કાર મંત્રને જેઓ રાત દિવસ જપે છે તેઓના દુઃખને નમસ્કાર મંત્ર હરે છે, સુખ ને કરે છે, જશ ઉત્પન્ન કરે જ છે, ભવરૂપી સમુદ્રને શોષે છે, અને આ લેક અને છે પરલોકના પણ સુખનું મૂલ પણ તેજ છે. (૧) આ પરમેષ્ટિ નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરીને ઘણું જ આ સંસાર રૂપી સમુદ્રના પારને પહોંચ્યા છે, પહોંચે છે તથા પહોંચશે. આ સંસાર રૂપી સમુદ્ર જન્મ, જરા, મરણનાં દુખેથી ભરપૂર છે. આ સમુદ્રને તરી જવા તેમજ દુઃખને દુર કરી સુખ ભેગવવાની ઈચ્છા હોય તેણે નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ જરાપણ વાર વિલંબ કર્યા વગર રાત દિવસ કરવું. આ પ્રમાણે સર્વ મનઃ કામના પૂર્ણ કરવામાં સમર્થ એવા નમસ્કાર મંત્રનું સ્મરણ ધ્યાન કરીને પ્રભુ આજ્ઞા નામની બીજી ભક્તિનું સ્વરૂપ અત્રે કિંચિત્ માત્ર જણાવું છું.'
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણું.
"6
तदाज्ञा च
""
પરમાત્મા વીતરાગ દેવની પાંચ પ્રકારની ભક્તિમાંથી પ્રથમ પુષ્પાદિકથી થતી ભક્તિ અને તેનાથી થતા ફાયદા માટે સવિસ્તર પ્રથમ બતાવવામાં આવેલ છે, હવે પરમાત્માની આજ્ઞા માનવી એ નામની ત્રીજી ભક્તિ બતાવવામાં આવેલ છે; રાગાદિના કારણને લઇ અગર વિશેષ ઉપાધિના કારણને લઇ કદાચ પરમાત્માની પુષ્પાદિકથી દ્રવ્ય પૂજા કરવામાં અશક્ત હૈાય એવા મનુષ્યે આ ખીજી ભક્તિ અવશ્ય કરવા લાયક છે. પ્રથમની ભક્તિ સાથે આ બીજી ભક્તિ હાય તા ઘણાજ ફાયદા કરે છે, પણ કારણ પ્રસંગને લઇ પ્રથમ ભક્તિ કદાચ ન બની શકે તે પણ પ્રભુની આજ્ઞા પાળવા રૂપ આ બીજી ભક્તિ તે અવશ્ય કરવી, કારણકે પ્રભુની આજ્ઞા વગર કરેલ તમામ ક્રિયા પણ સારૂ કુલ આપતી નથી. જમાલી વિગેરે નિન્હેવા ચારિત્ર સારી રીતે પાળતાં છતાં પણ સારી ગતિમાં ન ગયા તેનુ મુખ્ય કારણ પ્રભુની આજ્ઞા ન પાળી એજ છે. વળી પ્રભુની પૂજા કરવી તે પણ આજ્ઞાને લઇને જ છે. એક બાજુ આપણે પ્રભુની પૂજા કરીએ, બહુ માન કરીએ અને ખીજી માજી તેએશ્રીની આજ્ઞા ન માનીએ, તો પછી તે પૂજા–મહુ માન કર્યું કામનું નથી.
यदुक्तमागमे
आणा खंडणकारी जइवि तिकालं महाविभूईए । पूएइवीयरायं सर्व्वपि निरत्थयं तस्स ॥ १ ॥
અર્થ: શ્રી વીતરાગ દેવની આજ્ઞાનું ખંડન કરવાવાળા માણુસ જો કે, મેટી સ'પદ્મા વડે કરીને ત્રણે કાલ વીતરાગ દેવની પૂજા કરે, તે પણ તે સર્વે ક્રિયા જેની પૂજા કરવી છે તેની આજ્ઞાથી બહાર હાવાથી નિરર્થક છે, કારણ કે આજ્ઞાપૂર્વકની થેડી પણ ક્રિયા સફલતાને પામે છે, પણ આજ્ઞા વગરની લાખા રૂપીઆ ખચીને ગમે તેટલી સત્ ક્રિયા પણ નિરર્થક જાય છે. પ્રથમ ભકિતમાં આપણું કહી ગયા
..
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી ભક્તિ
છીએ કે આજ્ઞાએ સંજમ, તપ, દાને વિગેરે હોય તે જ ફલ આપે છે. અન્યથા નકામા છે. આજ વાત કરી જણાવે છે.
जहतुसखखंडण मय मंडणाइ रूगणाइ सुन्नरश्रमि । क्हिलाई तह जाणसु प्राणा रहियं अपुट्ठाणं ॥२॥
અર્થ જેમ તરાનું ખાંડવું, મડદાને શણગારવું, અરણ્યમાં રેવું નિષ્ફલ છે, તેમ આજ્ઞા રહિત કરેલ અનુષ્ઠાન પણ નિષ્ફલ જાણવા. મતલબ કે ફેતર ખાંડવા નકામાં છે, મડદાને આભૂષણથી શણગારવું તે પણ નકામું છે. તેમજ અરણ્યમાં રવાથી કે આપણી દાદ ફરી થાદ સાંળલતું નથી તેથી તે પણ નકામું છે, તેની માફક પ્રભુની આજ્ઞા વગર કરેલ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, તપ, જપાદિ ક્રિયાઓ પણ નકામી છે. આમ સમજી પરમાત્માની આજ્ઞા મુજબ ચાલવા પ્રયત્ન કરે.
હવે પ્રભુ આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલનારને થતા લાભ અને આજ્ઞા મુજબ નહીં ચાલનારને થતે ગેર લાભ જણાવે છે.
वीतरागतव सपर्यातस्तवाज्ञाराधनं परं । तवाज्ञाराद्धा विराद्धा च शिवाय च भवाय च ॥ १॥
( હેમચંદ્રાચાર્ય ત વીતરોત્ર.) અર્થ: શ્રીમદ્દ હેમચંદ્રાચાર્ય મહારાજ વીતરાગ ઑત્રમાં પ્રભુની સ્તવના કરતાં જણાવે છે કે, હે વિતરાગ ! હે પ્રભે! તમારી પૂજા કરવી તેના કરતાં પણ તમારી આજ્ઞા પાળવી તે ઘણું બળવાન છે, કારણ કે તમારી આજ્ઞાના આરાધક જે છે તે મોક્ષને મેળવે છે. ત્યારે તમારી આજ્ઞાના વિરાધક જે છે તે ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં પર્યટન કર્યા કરે છે. સારાંશ એ છે કે એક માણસ ઉત્તમ જાતના કેશર, ચંદન, પુષ્પ, દીપ, ફૂલ, નૈવેદ્ય અને અક્ષતથી આ પ્રકારી તથા સત્તર પ્રકારી પ્રભુની પૂજા કરે છે, ભાવના ભાવે છે, સામાયક, પ્રતિક્રમણ, પિષધ, વ્રત, તપ, જપ વિગેરે કરે છે, છતાં પ્રભુની આજ્ઞા પાળવા તરફ બે દરકાર રહે છે, જે કાંઈ પણ કરે તે માત્ર લેકને
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦.
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
દેખાડવા ખાતર અને પિતાની વાહવાહ લેકમાં કેમ થાય એ માટે જ બધી ક્રિયા કરે છે, જ્યારે બીજે માણસ પ્રભુની પૂજા વિગેરે ઉપાધિના કારણને લઈને કરતે નથી, છતાં પ્રભુની આજ્ઞા પાળવા તરફ ખાસ લક્ષ આપે છે, અને જે ક્રિયા પતે કરી શકતા નથી તેના માટે હૃદયમાં પશ્ચાતાપ કરે છે. તે આ બેમાંથી બીજે માણસ આરાધક ભાવને પામે છે અને છેડા વખતમાં મોક્ષને મેળવે છે. જયારે પહેલો માણસ પ્રભુ આજ્ઞા પાળવા તરફ બેદરકાર હોવાથી ક્રિયા કરતાં છતાં પણ વિરાષકપણાને પામી ચાર ગતિમાં રઝળે છે. આ સમજી પ્રભુ આજ્ઞા આરાધવા તરફ લક્ષ આપવું. રાજાની આજ્ઞા ભાંગવાથી એકજ ભવમાં વિપાક ભેગવ પડે છે, પણ પ્રભુ આજ્ઞા ભાંગવાથી ભવોભવમાં વિપાક ભેગવ પડે છે,
- તવાહ શામે रनो आणा भंगे, इकुचिय होइ निग्गहो लोए । सवन्नु आण भंगे अणंतसो निग्गहो होई ॥ ३ !।
અર્થ: આ લેકને વિષે રાજાની આજ્ઞાને ભંગ કરવાથી એકજ વાર નિગ્રહ-દંડ થાય છે, પરંતુ સર્વજ્ઞ પ્રભુની આજ્ઞાને ભંગ કરવાથી અનંતિ વાર નિગ્રહ થાય છે. એટલે બહુ જન્મને વિષે છેદન, ભેદન. જન્મ, જરા, મરણ, રેગ, શક, આધિ, વ્યાધિ અને ઉપાધિ રૂપ દંડને પામે છે.
શાદ શ્રીમદ્ ધર્મદાસજી: વાવાતા – आणं स. जिणाणं भंजइ दुविहंपहं अइक्कतो । आणंच अइक्तो भभइ जरामरण दुग्गंमि ॥ ५०० ॥
અર્થ: શ્રીમાન્ મહાવીર પ્રભુના શિષ્ય ધર્મદાસ ગણિ મહારાજ જણાવે છે કે, જે માણસ બે પ્રકારને માર્ગ–એટલે સાધુ ધર્મ અને શ્રાવક ધર્મરૂપ માર્ગનું ઉલ્લંઘન કરે છે, અને ગુરૂ મહારાજની આજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કરે છે, તે માણસ અનંતા તીર્થકરેની આજ્ઞાને
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીજી ભક્તિ.
૭૧
ભાંગે છે અને આજ્ઞા ભાંગવાથી તે માણસ જન્મ જરા મરણું કરી અતિ ગહન એવા ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે.
વિવેચન—સાધુ ધર્મ અને શ્રાવકધર્મ એ એ પ્રકારના ધર્મ છે. સાધુધર્મ માં પંચ મહાવ્રતા છે, જ્યારે ગૃહસ્થધર્મમાં શ્રાવકના ખાર વ્રત છે. આ વ્રતાને અણુવ્રતા કહે છે એટલે સાધુઆને મહાવ્રતા હાય છે, તેઓની અપેક્ષાએ ગ્રહસ્થાને નાના વ્રતા હોય છે. સાધુના પાંચ મહાવ્રતા,
પહેલુ' મહાવ્રત-ત્રસ તથા સ્થાવર બન્ને પ્રકારના જીવાનુ રક્ષણ કરવું.
બીજું' મહાવ્રત- સર્વથા સત્ય વચન બેલવું તે પણ સામાને દુ:ખ થાય તેવું નહીં.
ત્રીજું' મહાવ્રત–કાઇની કાંઇ પણ વસ્તુ આપ્યા વગર લેવી નહીં. ચાથું મહાવ્રત–સર્વ થા સ્ત્રીસેવન કરવું નહીં. બ્રહ્મચર્ય પાળવું. પાંચમું મહાવ્રત-સર્વથા ધનધાન્ય સુવર્ણરજત મણિમાણેકના ત્યાગ કરવા. રાત્રિભાજનના ત્યાગ કરવા અને સત્ય પ્રરૂપણા કરવી. પ્રભુ આજ્ઞા મુજબ આ સાધુધર્મ છે.
ગૃહસ્થધર્મ, સભ્યત્વપૂર્વક ખારવ્રત,
વસ્તુના યથાર્થ બધ–એનું નામ સમ્યક્ત્વ છે. અથવા યથાર્થ, દેવ, ગુરૂ, અને ધર્મ ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા તેને વ્યવહારથી સમ્યકત્વ કહે છે. નિશ્ચય સમ્યકત્વ તે મિથ્યાત્વાદિ સાત પ્રકૃતિના ક્ષયાપશમક્ષય વા ઉપશમ—થાય તેને કહે છે.
૧ સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ વ્રત, જીવાને હણવાની બુદ્ધિએ સંકલ્પથી હણવા નહીં. આરંભ, અપરાધી-અને મારાપણાની અપેક્ષાએ જીવની વિરાધના થાય તેની જયણા છે.
૨ સ્થૂલ મૃષાવાદ વિરમણુ વ્રત, પાંચ મેટા અસત્ય ખેલવા નહીં ૧ કન્યા, ૨ ગાય ભેંસ વિગેરે જાનવર, ૩ જમીન,૪
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ર
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ. થાપણ સંબંધી, ૫ અને સાક્ષી. આ પાંચ સંબંધી અસત્ય બોલવું નહીં.
૩ સ્થૂલ અદત્તાદાન વિરમણ વ્રત, રાજદંડ થાય તેવી ચોરી કરવી નહીં.
૪ સ્થલ બ્રહ્મચર્ય વ્રત, પરસ્ત્રી સાથે મૈથુન સેવનને ત્યાગ અને પિતાની સ્ત્રી સાથે પણ અમુક પર્વતિથિએ ત્યાગ.
૫ સ્થલ પરિગ્રહ વિરમણ વ્રત. પિતાની સ્થાવર તથા જંગમ તમામ મીલકતને નિયમ કરે. આટલાથી વધુ થાય તે શુભ માગે તે ખરચવી.
૬ દિશાવત, દિશા તથા વિદિશામાં અમુક માઈલથી વધુ ન જવું.
૭ ભેગે પગ વ્રતઇંગાલકદિ પંદર પ્રકારના કર્માદાનને યથાશક્તિ ત્યાગ કરે. અભય, અનંતકાય, દારૂ, માંસ, મધ, માખણ, રાત્રિભેજન વિગેરેને ત્યાગ કરે અને પિતાના ઉપગની વસ્તુને અમુક નિયમ કરે.
૮ અનર્થદંડ વિરમણ વ્રત, પાપનો ઉપદેશ ન આપ અને વગર પ્રજને જેનાથી જીવને વિનાશ થાય તેવા હળ હથીયાર બીજાને આપવા નહીં. અપધ્યાન ધ્યાવું નહીં અને પ્રમાદ વડે જીવ વિરાધનાદિ થાય તેમ ન કરવું. - ૮ સામાયિક વ્રત. હંમેશ એક સામાયિક કરવું. અગર બાર માસમાં અમુક સામાયક કરવા તે નિયમ.
૧૦ દિશાવગાસિક ગ્રત લીધેલ વતેને વિશેષે છઠ્ઠા વ્રતને સંક્ષેપ કરે ચાદ નિયમ ધારવા અગર એક દિવસમાં દશ સામાયિક કરવા એ નિયમ.
૧૧ પિષધ વ્રત. બાર માસમાં અમુક પિષધ કરવા એ નિયમ.
૧ અતિથિ સંવિભાગ ત્રત. બાર માસમાં અમુકવાર સાધુ મહારાજને વહેરાવીને પછી જમવાને નિયમ.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીજી ભક્તિ
૭૩
આ મુજમ શ્રાવકના ખાર વ્રત છે. આ ત્રતા જેમ અને તેમ અતિચાર ન લાગે તેવી રીતે પાળવા પ્રયત્ન કરવા. સમ્યકત્વવ્રતની અંદર હંમેશાં પ્રભુની પૂજા કરવી, દર્શન કરવા, ખાર માસમાં એકાદ વખત તી યાત્રા કરવી અને લીધેલા વ્રતાને હંમેશા સ્મૃતિમાં રાખવા કે જેથી કરીને પેાતાના સમકિત ગુણને નિર્મૂળ કરવા સાથે જ્ઞાન ગુણમાં વધારા થાય. આ મુજબ ગૃહસ્થના ધર્મ છે. આ બે પ્રકારના માર્ગનું જે ઉલ્લંધન કરે છે, એટલે સાધુપણું લઇ ને પછી મૂળ ગુણ મહાવ્રતાદિમાં અને ઉત્તર ગુણ પ્રતિ લેખનાદિકમાં જે રાષા લગાડે છે, તેમજ એકજ ઠેકાણે ઇતિ શક્તિએ પડ્યા રહે છે, નવ કલ્પી વિહાર કરતાં નથી અને ઉત્સૂત્રની પ્રરૂપણા કરે છે, તે અનંત તીર્થંકરોની આજ્ઞા ઉલ્લુ ધન કરે છે; તેમજ જે ગૃહસ્થા પણ પેાતાના લીધેલ તાદકને પાળતા નથી, વ્રત લેવા પ્રયત્ન કરતાં નથી, અને જે વ્રત લે છે તેઓને તેડી પાડવા પ્રયત્ન કરે છે, તેમજ સાધુ મહાત્માએ કે જેએ દેશકાલને અનુસરી વર્તન કરે છે, ચારિત્રપાત્ર છે તેની પણ નિંદા કરવાને ચુકતા નથી તેવા ગૃહસ્થા પણ અનંત તીર્થંકરા ની આજ્ઞા નું ઉલ્લંધન કરે છે.
એક તીર્થંકરની જે આજ્ઞા છે તેજ અનંતા તીર્થંકરની આજ્ઞા છે. એક તીર્થંકરે સાધુ તથા ગૃહસ્થને જે વ્રત નિયમ માટે ક્રમાન કરેલ છે તેજ મુજબ અનંત તીથંકરનું ક્રમાન છે. આથી એક તીર્થંકરની આજ્ઞાનું ખંડન કરવાથી અનંત તીથ કરની આજ્ઞાનુ ખંડન થાય છે, અને આજ્ઞાનું ખંડન કરનાર જન્મ, જરા, મરણુ, આધિ, વ્યાધિ, અને ઉપાધિથી ભરપૂર ચાર ગતિરૂપ અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણ કરે છે. આમ સમજી પ્રભુ આજ્ઞા પાળવા પ્રયત્ન કરવા.
आणाइ चिय चरणं, तभ्भंगे जाण किं न भग्गति । आणंच अकंतो कस्सारसा कुरणइ सेसं । ५०५ ॥
અ:-પ્રભુની આજ્ઞા પાળવી તેજ ચારિત્ર છે. પ્રભુની આજ્ઞા ભાંગે છેતે, હે શિષ્ય ! તું સમજ કે તેણે શું ભાંગ્યુ નથી,
૧૦
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણુ.
અથાત્ પ્રભુની આજ્ઞાને ભંગ કરે છતે તેણે તમામ ભાંગ્યુ જ સમજવું. વળી પ્રભુની આજ્ઞાનું ઉલ્લંધન કરતા છતા તે માણુસ હવે કાના આદેશથી ખાકીનું તમામ અનુષ્ઠાન કરશે?
વિવેચન.—પ્રભુની આજ્ઞા લક્ષમાં રાખીને જ દાન, શીલ, તપ, ભાવ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વિગેરે : અનુષ્ઠાન કરવાના છે અને પ્રભુ આજ્ઞા મુજબ તે કરવામાં આવે તાજ તેનુ કુલ મળે છે; જેમકે દાન સુપાત્રમાં દેવ, બીજે ઠેકાણે અનુક ંપા બુદ્ધિથી દેવુ, શીલ– સ્વદાર સતાષ તથા શુદ્ધ આચાર પાળવા,તપ ઇચ્છા નિધિ રૂપ, અગર ખાહ્ય, અભ્યંતર રૂપ, ભાવ- શુદ્ધ અંત:કરણ રાખવું, અગર પ્રશસ્ત પ્રભુસ્તવનાદિ કરવા, ખરાબ વિચાર આવવા દેવા નહીં. જ્ઞાન–જેનાથી હેય, જ્ઞેય, અને ઉપાદેયનું સ્વરૂપ સમજાય, અને તે પ્રમાણે વરતાય, દર્શન-યથાસ્થિત વસ્તુ ધર્મના બેધ, અગર યથાસ્થિત દેવ ગુરૂ અને ધર્મ ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા. ચારિત્ર–તે અષ્ટ કર્મ રૂપ જે થય તેને જે રિક્ત કરે-ખાલી કરે તેનુ નામ ચારિત્ર. તે દેશવિરતિરૂપ અને સર્વવિરતિરૂપ. સર્વવિરતિરૂપ ચારિત્રથી વિશુદ્ધ અધ્યવસાયને લઇને અનેક ભવના એકઠાં કરેલાં કોના ક્ષય થાય છે. આ વિગેરે અનુષ્કાના જે પ્રમાણે પ્રભુએ જણાવેલ છે તે પ્રમાણે કરવા તેજ પ્રભુની આજ્ઞા છે. જેથી પ્રભુ આજ્ઞાએજ દાન, શીલ, તપ, ભાવ, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, વ્રત-નિયમ, જપ, દયા, તીયાત્રા, મહાત્સવ, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પૂજા અને પૈાષધ તમામ સત્કૃત્યા આજ્ઞારૂપ જ છે. મતલબ કે, આજ્ઞાપૂર્વકની જે દયા તેજ દયા. આજ્ઞાપૂર્વક જે ચારિત્ર તેજ ચારિત્ર; પણ જેણે પ્રભુની આજ્ઞાનું ખંડન કર્યું તેણે પૂર્વોક્ત તમામ અનુષ્ઠાનનું ખંડન કર્યું જાણવું. તે આજ્ઞા ખંડન કરનાર માણસની અંધ માણસની માફક ગતિ થાય છે; કારણકે પ્રભુઆજ્ઞા તા તેણે માથે ધારણ કરેલ નથી. વગર વેાળાવે આગળ વધવા પછી અધરૂપ તે નરકરૂપ ખાડાને બુરે છે, અગર તિર્યંચમાં જવારૂપ હાથ પગ ભાંગે છે. એ એ સિવાય ત્રીજી તેની ગતિ નથી; તેમજ પ્રભુ પ્રતિમાજીનાં દર્શન પૂજાના નિષેધ કર
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
બીજી ભક્તિ.
૭૫
નારે પણ આ વાત ખાસ લક્ષમાં લેવાની જરૂર છે કે–પ્રભુને ધર્મ આજ્ઞામાં જ છે, પણ દયામાં નથી. આ વાત ઉપરના પાઠથી સિદ્ધ થાય છે. આજ્ઞાપૂર્વકની દયા તેજ દયા છે. આજ્ઞા સિવાયની દયા પણ હિંસા જ છે. આજ્ઞાપૂર્વકની હિંસાવાળી કિયા પણ દયા જ છે. નદી ઉતરતાં જીવહિંસા થાય, છતાં પ્રભુએ આજ્ઞા આપી છે, પણ જે પ્રભુને કેવળ ધર્મ દયામાં જ હતા તે તેઓશ્રી નદી ઉતરવા આજ્ઞા આપતા નહીં. તે બતાવે છે –
આવા સૂત્રસ્ય દ્વિતીયકૃત ઝયને' भिक्खु गामाणुगामं दुइजमाणे अंतरा से नई आगच्छेन्ज एगं पायं जले किच्चा एगं पायं थले किच्चा एव एहं से तरई ॥
અર્થ:–શ્રીમાન સુધર્મા ગણધર મહારાજ સાધુઓના આચાર વિચારને જણાવતાં આચારાંગ સૂત્રમાં, વિહાર કરતા એવા સાધુઓને એક ગામથી બીજે ગામ જતાં રસ્તામાં નદી આવે તે આ વિધિથી નદી ઉતરવા ફરમાન કરે છે કે, સાધુઓએ અગર સાધ્વીઓએ એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતાં વચમાં જે નદી આવે તે, તેઓએ એક પગ જળમાં રાખવા અને એક પગ સ્થળમાં રાખે. એટલે એક પગ જળમાં ચલાવે અને બીજો પગ અદ્ધર રાખો. એકી સાથે બને પગ પાણીમાં ચલાવવા નહીં. બન્ને પગ એકી સાથે પાણીમાં ચલાવવાથી પાણી ઘણું ઓળાઈ જાય છે અને સંઘન ઘણું થવાથી ઘણું જીવની વિરાધના થાય છે. એક પગ ઉંચે રાખીને ચાલવાથી પણ નદી સુખેથી ઉતરી શકાય છે, તેમજ જીવની વિરાધના ઘણુ ઓછી થાય છે. ઢીંચણ લગભગનું પાણી હોય તો આ મુજબ ઉતરવામાં કાંઈ પણ અડચણ આવતી નથી, પણ સાથળ સુધી જે પાણુ હોય તે આ વિધિથી નદી ઉતરવી મુશ્કેલ પડે છે. આથી બે ચાર ગાઉને ફેર ખાઈને પણ નદી ઉતરવી પડે ત્યાં જવા જરૂર છે, અથવા થોડું પાણી હોય ત્યાં નદી ઉતરવા જરૂર છે. જે હોડી ચાલતી હોય તો તેમાં બેસીને ઉતરવું તે વધારે સારું છે, પણ હેડી ચાલતી ન હોય અને બીજે કઈ પણ રસ્તો ન હોય તે પછી જય
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ
ણાએ નદી ઉતરવી અને ઉતરતી વખતે પણ પાણીના જીવની જેમ વિરાધના ઓછી થાય તેમ કરવું. આ વિધિથી નદી ઉતરનાર સાધુ અગર સાધ્વી જીવની વિરાધના કરવા છતાં પ્રભુ આજ્ઞાથી તેમ કરતા હેવાથી તેઓ આરાધક ગણાય છે, તેમજ પ્રભુઆજ્ઞા છે કે મળમૂત્રત્સર્ગની હાજત થઈ હોય તે વરસતા વરસાદે જવું, પણ તે હાજતને રેકવી નહીં. હાજત રેકવાથી આત્મવિરાધના થાય છે, તેમજ રેગાદિકની ઉત્પત્તિ પણ થાય છે. હવે મળમૂત્રેત્સર્ગ કરવા જતાં રસ્તામાં પાણીના જીવની ચોક્કસ વિરાધના થવાની, તે પછી દયા એ ધર્મ ક્યાં રહ્યો ? વળી ગુરૂ મહારાજે શિષ્યને આજ્ઞા કરી કે આ પેશાબની કુંડી બહાર પરઠવીઆવ ! હવે બહારના ભાગમાં વરસાદને લીધે ચારે બાજુ પાણી ભરાઈ ગયેલ છે, જેથી કરી પેશાબ પરઠવે તે અસંખ્ય પાણીના જીવની વિરાધના થાય છે અને જે નથી પરઠવતે તે ગુરૂની આજ્ઞાનું ખંડન થાય છે, તે હવે તમારે કહેવું જોઈએ કે તેણે શું કરવું સારૂં ? ગુરૂની આજ્ઞા પાળવી તે સારી કે કાચા પાણીમાં પિશાબ ન પરઠવે તે સારે? અલબત, તમારે કહેવું જ પડશે કે આજ્ઞા પાળવી તેજ સારી છે. તે પછી તમે દયા એ ધર્મ માને છે તે વાત કયાં ગઈ? આ જગ્યાએ પ્રત્યક્ષ જીવ વિશધના થયા છતાં પણ પ્રભુની આજ્ઞા હેવાથી ગુરૂ મહારાજની આજ્ઞાથી તેમ કરનાર શિષ્ય આરાધકજ થાય છે. પણ જે તે જીવ દયાને વિચાર કરી ગુરૂની આજ્ઞા માન્ય ન કરે તે જીવ દયા પાળતાં છતાં પણ વિરાધક જ ગણાય. પ્રભુને માર્ગ સ્યાદ્વાદ છે, પણ એકાંત નથી. આ સ્યાદવાદપણાને લઈને કાચા પાણી ને સાધુ એ સ્પર્શ ન કરવો. આમ મુખ્ય માર્ગ બતાવ્યું, પણ જંગલ જવું પડે, નદી ઉતરવી પડે, વિગેરે કારણેને લઈને પાછી રજા આપી કે તેવા પ્રસંગે કાચા પાણીને સ્પર્શ થાય તે પણ અડચણ નથી. વળી સાધુએ સ્ત્રીને સ્પર્શ પણ કરે નહીં એમ મુખ્ય માર્ગ ને લઈ ને આજ્ઞા કરી, પણ કારણવશાત્ સાધ્વી નદીમાં બુડતી હોય અગર કાદવમાં ખુંચી ગઈ હોય તે તેને અડીને પણ નદીમાંથી તથા
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખીજી ભક્તિ.
કાદવમાંથી બહાર કાઢવી, આવી પણ પ્રભુની આજ્ઞા છે. આનું નામજ સ્યાદ્વાદ માર્ગ છે. આ વાતને શાસ્ત્રના પાઠથી સ્પષ્ટ કરે છે. 'श्री ठाणांगसूत्रस्य पंचमस्थाने. '
50
ग्गिंथेग्गिंथं सेयंसिवा पंकंसिवा पणगंसिवा उदगंसिवा उक्कस्समार्णि वा उवुञ्जमाणि वा गिएहमाणे अवलंबमाणे गातिकमति ||
અ:—શ્રીમાન સુધર્મા ગણધર મહારાજ ઠાણાંગ સૂત્રના પાંચમાં સ્થાનમાં જણાવે છે કે, ગાઢ કાદવની અંદર, અગર પાતળા કાદવની અંદર, પાંચ વર્ણની લીલફૂલની અંદર અને પાણીની અંદર જો સાધ્વી ખુંચી ગઇ હાય અથવા પાણીની અંદર તણાતી હાય તા તે સાધ્વીને સાધુ આલખન આપીને બહાર કાઢે, અગર નદીમાં પડીને પણ તેને બહાર ખેંચી કાઢે, તે પણ તે પ્રભુની આજ્ઞાનું ઉલ્લંધન કરતા નથી, પણ પ્રભુની આજ્ઞાના તે આરાધક થાય છે. આ પાઠથી
સ્પષ્ટ સમજાય છે કે યામાં ધર્મ નથી, પણ આજ્ઞામાં ધર્મ છે. જો દયામાં ધર્મ હાત તા પ્રભુએ શામાટે સાધ્વીને નદીમાંથી તથા કાઢવ તથા લીલફૂલમાંથી કાઢવાને ફરમાન કર્યું ? પાણીમાં અસંખ્ય જીવા, લીલસ્કૂલમાં અનંત જીવા રહેલા છે એમ પ્રભુએ જ જણાવેલ છે; છતાં આજ્ઞા આપી. આથી નિશ્ચય થાય છે કે પ્રભુના ધર્મ આજ્ઞામાંજ છે, પણ કેવળ યામાં નથી. આજ્ઞા પૂર્વકની દયા તેજ વાસ્તવિક દયા છે. સારાંશ એ છે કે લાભ હાનિ જોઇને પ્રવૃત્તિ કરવી, એવી પ્રભુની આજ્ઞા છે. સાધ્વીને બચાવતાં જોકે બીજા નાના ઘણા જીવાના વિનાશ થવાના છે, છતાં એકેન્દ્રિય કરતાં પંચદ્રિયને બચાવવાનુ પુન્ય ઘણું છે. તેમાં વળી સર્વ વિરતિવાળી સાધ્વી કે જે ઘણા જીવાને સારે રસ્તે ચડાવનાર છે, એવા એક ઉત્તમ જીવનીખાતર ખીજા નાના જીવા તરફ લક્ષ આછું અપાણું તેનું ખાસ કારણુ લાભ અને હાનીતુજ છે. એમ સમજી દરેક જગ્યાએ લાલ અને હાની ખ્યાલમાં રાખી પ્રવૃત્તિ કરવી. આજ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
ને ૩પશ માdયાં છે सुक्काइय परिसुद्धे, सइलाभे कुणइ वाणिउ चिठं । एमेव य गीयथ्यो , आयं दटुं समायरइ ॥ ५२७॥
અર્થ–શ્રીમાન ધર્મદાસ ગણિ મહારાજ ઉપદેશમાલામાં જણાવે છે કે, દેશકાળના જાણકાર એવા જ્ઞાની ગુરૂએ વાણીઆની માફક લાભ હાની જેઈને પ્રવૃત્તિ કરવી. વાણીયે અનેક પ્રકારના કરિયાણું ભરીને દેશાવરમાં વેપાર માટે જાય છે, અને ત્યાં જઈને રાજાનું દાણ યથાર્થ ચુકવી લાભને માટે વેપાર કરે છે. જે તે ગામમાં પોતાનાં કરિયાણુને સારે લાભ મળે તે ત્યાં પડાવ કરે છે, અન્યથા ત્યાંથી ઉપાડીને લાભ માટે બીજા ગામમાં જાય છે. અને લાભ મળે તેજ વેપાર કરે છે. આ દષ્ટાંતની માફક દેશકાળના જાણકાર જ્ઞાની ગુરૂ પણ જે કામ કરવામાં તેઓને લાભ જણાય તે કામ કરવા તીર્થકરની આજ્ઞા લક્ષમાં રાખીને શિષ્યાદિને પ્રેરણા કરે છે. મતલબ કે જે કામ કરવામાં દેષ એ છે લાગતું હોય અને લાભ વધારે થતો હોય એમ પિતાને જણાય, તે તે મુજબ પિતે ચાલે અને શિષ્યને પણ તે મુજબ ચાલવા સૂચના કરે.
ચાલતા વિષમ કાળની અંદર તથા પ્રકારના સંઘયણના અભાવે તથા તેવા જ્ઞાની ગુરૂના અભાવે પ્રભુની આજ્ઞા મુજબ યથાર્થ ચાલવું તે ઘણું જ દુર્ઘટ છે છતાં પ્રભુની આજ્ઞા મુજબ ચાલવાની ભાવના રાખવામાં આવે તે પણ ઘણેજ લાભ થાય છે. વળી જે મહાત્માઓ પ્રભુની આજ્ઞા મુજબ ચાલે છે તેઓને ધન્ય છે “મારે કયારે તે દીવસ આવશે કે હું પણ પ્રભુની આજ્ઞા મુજબ ચાલીને મારા આ ત્માને કૃતાર્થ કરીશ.” એ મુજબ ગુણવાનના ગુણનું બહુમાન કરનાર અને પિતાનામાં લઘુતા જેનાર જે શુદ્ધ પ્રરૂપક હોય છે તે પણ કર્મની નિર્જરા કરે છે. પ્રભુની આજ્ઞા મુજબ જે માણસ ચાલી શકો નથી, પણ ચાલવાને ખપ કરે છે, તથા ગુણવાનના ગુણનું બહુમાન
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
ખીજી ભક્તિ.
કર છે, અને જે શુદ્ધ પ્રરૂપક છે. તે પણ આરાધક બને છે. અને કર્મની નિર્જરા કરે છે. તે માટે ઉદ્દેશમાના માં કહ્યું છે કે—
हीस्सवि सुद्धपरुवगस्स संविग्गपख्ख वायस्स । जा जा हविज जइणा सा सा से निजरा होइ ।। ५२६ ।।
અ:—શ્રીમાન ધર્મદાસ ણિ મહારાજ જણાવે છે કે; જે મૂલગુણુ પંચ મહાવ્રત ખરાખર પાળે છે, પણ ઉત્તમ ગુણ જે પ્રતિ– લેખના તથા શુદ્ધમાન આહારાદ્વિ માટે ગવેષણા વિગેરેમાં જે સાધુ હીન છે, એટલે વખત સર્ પ્રતિલેખનાદિ ક્રિયા કરતા નથી, તેમજ ગોચરીના દાષા ટાળતા નથી, છતાં પણ તે પ્રભુની આજ્ઞામુજમ ઉપદેશને આપે છે, યથાર્થ વક્તા છે, જે ઉત્સૂત્રની જરા પણ પ્રરૂપણા કરતા નથી તેમજ મેક્ષ માર્ગના અભિલાષી ગુણવાન મહાત્માઓને પક્ષપાત કરે છે, તેઓના ગુણ્ણાની અનુમાદના કરે છે એવા સાધુઓની, મહુ દોષવાળી વસ્તુને ત્યાગ કરે છે અને અલ્પ દોષવાળી વસ્તુના સ્વીકાર કરે છે, આ રૂપ જે યતના છે તે યતના અને શુદ્ધ પ્રરૂપણા તેમજ ગુણાનુરાગપણું છે, તેને કર્મ નિર્જરા કરવામાં કારણભૂત અને છે. એટલે તે શુદ્ધ પ્રરૂપણાદિ ગુણાને લઇને આગળ વધે છે, અને આખરે તમામ કર્મના ક્ષય કરી પરમપદ મેળવે છે. આમ સમજી શુદ્ધ પ્રરૂપણુક અને સત્યના ખપી થવું, પણ અસત્યને પેાષણ આપી વિષને વઘારવા જેવું કરવુ નહીં. હવે અેવટે પ્રભુ આજ્ઞા નામની ભક્તિને સમાપ્ત કરતાં ફલિતાર્થે જણાવે છે—
आचारांगसूत्रस्य पंचमाध्ययने.
राणा एगे सोवद्वाणे आणाए एगे निरुवद्वाणे एवं ते माहोउ. અર્થ:—શ્રીમાન સુધર્મા ગણધર મહારાજ જણાવે છે કે હું શિષ્ય ! તને તારા આત્માનું ભલું કરવાની ઇચ્છા હાય તે તું પ્રભુ આજ્ઞાની બહાર જરા પણ ઉદ્યમ-પ્રયત્ન કરીશ નહીં, તેમજ પ્રભુ આજ્ઞા પાળવામાં જરા પણ આળસ કરીશ નહીં, અન્યથા કરીશ તે
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
કર્મ બંધ થશે. એટલે પ્રભુ આજ્ઞાની બહાર ઉદ્યમ કરવા, અને પ્રભુ આજ્ઞામાં આળસ કરવું એ બન્ને કર્મ મધનનાં કારણ છે. આમ ન થાય તેમ તારે વર્તવું ઉચિત છે.
બીજી ભક્તિ પૂર્ણ કરતાં ટુકામાં ગુરૂમહારાજ આપણા ભલાને માટે જણાવે છે કે હે શિષ્ય ! તને તારા આત્માનું ભલું કરવાની ઇચ્છા હોય તા તુ પ્રભુની આજ્ઞામુજબ પ્રવૃત્તિ કર. પ્રભુ આજ્ઞાની બહાર જે જે ક્રિયા તું કરીશ તે તામલી તાપસની માફ્ક નકામી છે. તામલી તાપસે હજારા વર્ષ પર્યંત ઘાર તપશ્ચર્યા અજ્ઞાન ભાવથી કરી તેનું ફૂલ માત્ર દેવલાકનું સુખ મળ્યું. પણ જો તેણે પ્રભુ આજ્ઞા પૂર્વક તેટલી તપશ્ચર્યા કરી હાત તા તેજ ભવમાં મોક્ષ મેળવી શકત. આમ સમજી પ્રભુ આજ્ઞાપૂર્વકની ઘેાડી પણ તપશ્ચયો િસત્ ક્રિયા મહાન્ ફ્લને આપે છે. વળી પ્રભુ આજ્ઞા તથા ગુરૂ આજ્ઞાનું યથાર્થ પાલન કરવામાં આળસ પણ કરીશ નહીં. પ્રભુ આજ્ઞા તથા પ્રભુ આજ્ઞા પૂર્વકની ગુરૂ આજ્ઞાનું પાલન કરવામાં તુ બેદરકાર રહીશ અને સ્વચ્છંદે ચાલીશ તે આ ઉત્તમ ચારિત્ર તથા ચિંતામણિ રત્ન સમાન મનુષ્ય જન્મને તું હારી જઇશ. અને ચાર ગતિ રૂપ મહા વિકટ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરીશ. આમ સમજી પ્રભુ આજ્ઞા પાળવામાં તુ ' અને તેટલા ઉદ્યમ કર, કે જેથી કરીને તું જન્મ, જરા, મરણુ, આધિ, વ્યાધિ, અને ઉપાધિથી મુક્ત થઇ થાડા જ કાળમાં પરમ . સુખરૂપ મેાક્ષપદને પામી શકે.
इति देवभक्तमाला प्रकरणे द्वितीया तदाज्ञारूप भक्तिः समाप्ता ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
Try
देवभक्तिमाला प्रकरणे तृतीया देवद्रव्य
रक्षणभाक्तिः
.
ये कारयति जिनमंदिरमादरेण बिंबानि तत्र विविधानि
વિધાયિંતિ છે संपूजयंति विधिना सततं जयंति, ते पुण्यभाजनजना जनित
મોવાર છે ?
માણસે આદર પૂર્વક અને મંદિરને બંધાવે છે, તથા w! તેમાં વિવિધ પ્રકારનાં બિંબનું સ્થાપન કરે છે અને
તેઓને હંમેશાં વિધિપૂર્વક પૂજે છે તે પુણ્યશાલી તથા હર્ષને ઉત્પન્ન કરનારા જ આ જગતને વિષે જયવંતા વતે છે.
વિવેચન–જે મહાનુભાવે આ જગતમાં ઉત્પન્ન થઈને પૂર્વ પુણ્યકર્મના ભેગે મળેલ પુણ્યાનુબંધ લક્ષ્મીને જીનમંદિર બંધાવીને લ્હાવો લે છે, તેમાં અનેક પ્રકારના સુવર્ણ, રત્ન, રૂપું, પીતળ તથા પાષાણની પ્રતિમાઓ ભરાવીને પધરાવે છે, વિધિ પૂર્વક ત્રણે કાળ પ્રભુજીની પૂજા કરે છે તેમજ ચતુર્વિધ સંઘ, દેરાસર, જીનપ્રતિમા, અને જ્ઞાન એ સાત ક્ષેત્રમાં છૂટથી પોતાની લમી વાપરીને તેને અપૂર્વ લાભ લે છે તેજ જીવે આ જગતમાં જયવંતા વતે છે અને તેજ છે પોતાને મળેલ આ અપૂર્વ મનુષ્ય જન્મ સાર્થક કરે છે. આવા ભાગ્યશાળી છવાનું ગ્રંથારંભે સ્મરણ કરવું તે પણ કલ્યાણ કારક છે. આમ ધારી દેવદ્રવ્ય રક્ષણુ ભકિત નામની ત્રીજી ભક્તિ જણાવવા પૂર્વે તેઓનું સ્મરણ કરી તે ભકિતનું સ્વરૂપ અત્રે હું જણાવું છું. ૧૧
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ,
॥ સકળનાં ॥
ધ્રુવ સંબંધી નિર્માણ થયેલ દ્રવ્યનું રક્ષણ કરવુ એ ત્રીજી ભક્તિ છે. ઉપર જણાવેલ એ ભકિત જેટલી ઉપયાગી છે તેટલીજ આ ત્રીજી ભકિત પણ ઉપયાગી છે. આજ કાલ તેવા ઉદાર ગૃહસ્થા રહ્યા નથી કે જેઓ દેરાસરમાં પૈસાની જરૂર પડે કે તરતજ લાખા રૂપીઆ કાઢી આપે. એટલા માટે ટીપે ટીપે સચિત થયેલ દેવદ્રવ્યનુ રક્ષણ કરવુ તે ઘણું ઉપયાગી છે; કારણ કે કોઇ વખત અકસ્માત વિજળી પડવાથી, ધરતીના કપ થવાથી દેરાસરા તુટી જાય છે કે કાળ આશ્રી જીણુ બને છે તેથી એના ઉદ્ધાર માટે દેવદ્રવ્યની ખાસ જરૂરીયાત છે.
ર
વાદી.
તીર્થંકર દેવ ત્યાગી વૈરાગી હાવાથી તેને દ્રવ્ય કેવી રીતે હાઇ શકે ? કે જેથી દેવદ્રવ્યની ભક્તિ રક્ષણ કરવા રૂપ તમે જણાવા છે તે સમજાવા. લાકે દીક્ષા લેતી વખતે પેાતાની પાસેના તમામ દ્રવ્યના ત્યાગ કરીને જ દીક્ષા લે છે. તથા ૬ ૫-વિજ્ઞાન વિદ્યાદિપાં વિદ્યા સુવાં હત્યાવિ કલ્પ સૂત્રમાં જણાવેલું છે કે લોકો ધન, ધાન્ય, રૂપ, સાનુ વિગેરેના ત્યાગ કરી દ્વીક્ષા લે છે અને નિપરિગ્રહ વ્રત ધારણ કરી છેવટે પરમ કૈવલ્યજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. તેા પછી ધ્રુવ તા દ્રવ્યના ત્યાગ કરે છે. અને તમાતા વળી દેવને ગળે ફ્રી દ્રવ્ય વળગાડા છે. એ કેટલી બધી વિચિત્રતા કહેવાય ?
શાસ્ત્રકાર.
અલખત, તમારા કહેવા મુજબ ભાવદેવ માટે જો આ દ્રવ્ય હાય તા વિચિત્રતા કહેવાય; કારણ કે દ્રવ્ય છે તેજ સંસારનું મૂળ છે. દ્રવ્ય અનેક પ્રકારના અનર્થ ઉભા કરે છે. ઝગડાનું કોઈ પણ કારણ હાય તા તે દ્રવ્યજ છે. અઢાર પાપસ્થાનક પણ આ દ્રવ્યને માટેજ સેવવા પડે છે. તેને લઈને પ્રભુજીએ સૈાથી પહેલાંજ વર્ષીદાનમાં દ્રવ્યના ત્યાગ શરૂ કર્યો, અને છેવટે દીક્ષા લીધા પહેલાં સર્વ ઉપાધી રૂપ દ્રવ્યના પણ સર્વથા ત્યાગ કર્યા તા પછી તેમને દ્રવ્ય હાયજ
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભક્તિ.
૩
શાનું? આ વાત સર્વ કાઇ પણ જાણી શકે છે. દેવદ્રવ્યમાં દેવશબ્દ ચૈત્ય વાચક છે. ચૈત્ય એટલે જીન મદ્ઘિર અને તેમાં ખીરાજ માન જીનપ્રતિમા. જીનપ્રતિમાજીની ભક્તિ નિમિત્તે કાઢેલ જે દ્રવ્ય તેનું નામ દેવદ્રવ્ય કહેવાય છે. હવે અહીં સ્થાપનારૂપ જીનપ્રતિમાજીની ભક્તિ માટે કાઢેલ દ્રવ્યનું રક્ષણ કરવા રૂપ ભકિત કહેવાથી ભાવજીન રૂપ સાક્ષાત્ તીર્થંકરને દ્રવ્ય સાથે કશા સબંધ નથી. હવે દેવદ્રવ્ય એટલે દેવનું કમાયેલ દ્રવ્ય કે દેવની સત્તાવાળુ દ્રવ્ય, એવા અર્થ થતા નથી. ઉપર અમે કહી ગયા છીએ તેમ પ્રતિમાજીની ભકિત નિમિત્તે શ્રાવકે કાઢેલ જે દ્રવ્ય તેનુ નામ દેવદ્રવ્ય સમજવું. તેની રક્ષા કરવી તે દેવદ્રવ્ય રક્ષણુ ભકિત કહેવાય છે.
વાદી
કાઇ મૂળ સૂત્રમાં દેવદ્રવ્ય સંબંધી વાતજ નથી. તેા પછી દેવ દ્રવ્ય રક્ષણ કરવારૂપ ભકિત તમે કયાંથી ખતાવી ?
શાભકાર
કોઇ મૂળ સૂત્રમાં દેવદ્રવ્ય નથી એમ તમા જણાવા છે તે શુ તમે બધા સૂત્રા વાંચ્યા છે ? તેમજ મૂળ સૂત્રામાં નથી એમ કહેા છે. તે શુ' તમે પંચાંગીને પ્રમાણુ ગણતા નથી ? એકલા મૂળ સૂત્રને માના છે ? તા અનુમાન થાય છે કે સ્થાનકવાસી લેાકેા પંચાંગી માનતા નથી તે પ્રમાણે તમે પણ માનતા હૈ। તે તે ભૂલ છે, કારણુ કે મૂળ સૂત્રામાં જ પચાંગી માનવી કહેલ છે અને તે પ્રમાણે આગળ પણ પંચાંગીની સિદ્ધિ પણ થઈ ચુકી છે. જેથી પંચાંગીતા માનવીજ પડશે, વાદી
ઠીક ત્યારે પંચાંગી અમારે પ્રમાણ છે, છતાં મૂળ સૂત્રથી દેવદ્રવ્ય સંબંધી ખુલાસા થાય તેને હું વધારે પ્રમાણભૂત ગણું છું. વળી કાળને લઇને કેટલાક ગ્રામાં ફેરફાર થયેલા કહેવાય છે. તા પ્રમાણિક આચાર્ય શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરીશ્વર જેવા મહાન પુરૂષા વિગેરે વિરચિત ગ્રંથાના પુરાવા આપશે તે મારે કબુલ છે,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
શાસ્ત્રકાર મૂળ સૂત્ર તથા પંચાંગી તથા હરિભદ્રસૂરિ કૃત ગ્રંથથી દેવદ્રવ્યની સિદ્ધિ કરી બતાવું છું તે સાંભળો. તે સાથે દેવદ્રવ્યનાં રક્ષણથી, વિનાશથી, વૃદ્ધિથી, તથા ઉપેક્ષાથી કેવાં ફળ મળે છે તે પણ જણાવું છું. .
શ્રી જ્ઞાતિ સૂત્રમાં સૂર્યાભ દેવની માફક રાજકન્યા દ્વિપદીએ જીની પ્રતિમાની સત્તર ભેદી પૂજા કર્યાને સ્પષ્ટ અધિકાર છે. આમાં દ્રોપદીએ કિંમતી વસ્ત્રયુગલ તથા આભરણે જીન પ્રતિમાને ચડાવ્યા છે. આ દેવદ્રવ્ય ગણાય છે. માપણા પર્યભામાં શ્રાવકોએ પિતાનું દ્રવ્ય સાતક્ષેત્રમાં વાપરવું એવું ફરમાન કરેલું છે.
तथा च तत्पाठः
भत्तपञ्चक्खाण पयन्नासूत्र. अनियाणो दारमणो हरिसवस विसट्ट कंबुय करालो पूराई गुरु संघं साहम्मी अमाइ भत्तीए ॥ ३० ॥ निअदव्व भउव्व जिणिंद भवण जिणबिंब वर पइटासु विअरइ पसत्थ पुत्थय सुतित्थ तित्थयर पूआसु ॥ ३१ ॥
અર્થ-મૂળ સૂત્રના કર્તા શ્રીમાન સુધર્મા ગણધર મહારાજ જણાવે છે કે, નિયાણા વગરને, ઉદાર મનવાળો, હર્ષને લઈને વિકસ્વર થયેલા છે કપોલાદિ જેના એ શ્રાવક ગુરૂ, સંઘ, તથા સાધમીભાઈઓની ભક્તિપૂર્વક સરલ હદયથી પૂજા કરે, સત્કાર કરે, તેમજ પિતાનું દ્રવ્ય અપૂર્વ જનભુવન, જીનબિંબ અને પ્રતિષ્ઠામાં ખર્ચ તેમજ શ્રેષ્ઠ પુસ્તક, તીર્થ, અને તીર્થકરની પૂજા બહુ માનમાં પિતાનું ધન ખર્ચે. આ પાઠમાં જીનભુવન તથા જીનબિંબ એ બે ક્ષેત્રમાં પણ પોતાનું ધન વાપરવા શ્રાવકને ફરમાન કરેલ છે. આ દેવદ્રવ્ય કે બીજું કાંઈ?
ठाणांगसूत्रना ४ ठाणे ४ उद्देसे टीकायां. श्रांति पचंति तत्वार्थ श्रद्धानं निष्ठा नयंतीति श्रा स्तथा
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભકિત.
૫
वपंति गुणवत् सप्तक्षेत्रेषु धनबीजानि निक्षिपंतीति व स्तथा किरति क्लिष्टकर्मरजो निक्षिपतीति का स्ततः कर्मधारये श्रावका इति भवंति |
અર્થ:—શ્રીમાન્ અભયદેવસૂરિ મહારાજ ચેાથા ઠાણાના ચેાથા ઉદ્દેશમાં શ્રાવક શબ્દના અર્થ કરતા જણાવે છે કે, તત્વાર્થની શ્રદ્ધામાં જે એકકા છે, તેને ‘ શ્રા ’ કહીએ, તથા ગુણવાન સાતક્ષેત્રમાં ધનરૂપ બીજોને જે વાવે છે. તેને ‘ વ ’ કહીએ અને ક્લિષ્ટ કર્મીરૂપ રજને જે ફેકી દે છે તેને ‘ કે ’ કહીએ. ત્યારપછી કર્મધારય સમાસ કરવાથી શ્રાવકા અને છે. આ પાઠમાં શ્રાવકશબ્દના વ્યુત્પત્તિ યુક્ત અર્થ બતાવતા સ્પષ્ટ જણાવે છે કે, પેાતાનાં દ્રવ્યને સાતક્ષેત્રમાં જે ખર્ચે છે તે શ્રાવક કહેવાય છે. આ સાતક્ષેત્રમાં જીનદેરાસર તથા જીનષિઞ એ બે ક્ષેત્રામાં દ્રવ્ય ખર્ચવા ક્માન કરવાથી તેજ દેવદ્રવ્ય છે એમ ચાક્કસ થાય છે.
निशिथचूा ११ उद्देश के.
astri वा तद्दव्व विणासे वा संजइकारणे वा अनम्मिय कमवा कज्जे याहीणे सो राया तंकजं न करेइ सयंवा बुग्गहि वा तस्साउंट निमित्तं दगतीरे आयविज्जा ॥
અર્થ:—શ્રીમાન્ ચાદ પૂર્વધર ભદ્રમહુસ્વામી વિરચિત નિશિથપૂર્ણિમાં જણાવેલ છે કે, ચૈત્યના, અથવા ચૈત્યદ્રષ્યના વિનાશ થતા હાય, સાધ્વીપર બળાત્કાર થતા હાય, અથવા ખીજું પણ રાજા સ્વાધીન કાર્ય હાય અને તે કાર્ય રાજા પાતાની મેળે અથવા કાઇના ભમાવ્યાથી ન કરતા હાય તા તળાવની પાસે કે જ્યાં ઘણા માણસાની દૃષ્ટિ પડે એવા સ્થળે જઇ સાધુ આતાપના લઇ તેને વશ કરે.
નીચેના પાઠમાં પણ ચૈત્યદ્રવ્ય ના સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ છે.
वसुदेवहिडि प्रथम खंड.
जेण चेवं विणासियं तेरा जिगविंग पूजा दंसणाणं
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
दितहिअयाणं भवसिद्धिप्राणं सम्मइंसण सुश्र ओहि मणपज केवलनाण निव्वाणलामा पडिसिद्धा जाय तप्पभवा सुरमाणुसरिद्धि जाय महिमागमस्स साहुजणाओ धम्मो वएसो वि तस्सणु सजणाय सावि पडिसिद्धा तो दीह काल ठिति दसण मोहणिजं कम्मं निबंधइ असाय वेयणिशं च ॥"
અર્થ–પ્રાચીન આચાર્ય મહારાજશ્રીએ વસુદેવ હિંડિ નામને ગ્રંથ બનાવેલ છે. એ ગ્રંથમાં દેવદ્રવ્યના નાશથી કે અનર્થ થાય છે તે બતાવતાં જણાવેલું છે કે, જે માણસ ચૈત્યદ્રવ્યને નાશ કરે છે તે જીન પ્રતિમાની પૂજા અને દર્શનથી આનંદિત થનારા ભવ્ય જીના સભ્ય ગદર્શન, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યય, અને કેવળજ્ઞાન તથા નિર્વાણના લાભને પ્રતિષેધ કરે છે. વળી તેથી પ્રાપ્ત થનારી દેવ મનુષ્યની ઋદ્ધિ, આગમને મહિમા, સાધુઓથી થનાર ધર્મોપદેશ અને તેનું પ્રવર્તન એ સર્વને પણ નિષેધ કરે છે. તેથી તે દેવદ્રવ્યને વિનાશ કરનાર દીર્ધકાલની સ્થિતિવાળું દર્શન મેહનીય અને અશાતા વેદ નીય કર્મ બાંધે છે. આ પાઠની અંદર ચૈત્યદ્રવ્ય સંબંધી સ્પષ્ટ ખુલાસા છે. તે પણ સાથે જણાવેલ છે.
વાદી. આ પાઠમાં કેવળજ્ઞાન તથા મેક્ષ જેવા ઉત્તમ લાભને દેવ દ્રવ્યના વિનાશથી પ્રતિષેધ થાય છે એમ જણાવેલ છે. એ વાત બહુજ મનન કરવા જેવી છે. તે ચેત્યદ્રવ્યમાં એવી કઈ શક્તિ છે કે જેનાથી મેક્ષ જેવા લાભ તથા દેવ મનુષ્યની ઋદ્ધિ તથા પરમ જ્ઞાન સુધીના લાલે તે મેળવી આપે ? આ બાબત ને સ્પષ્ટ ખુલાસો કરવાની જરૂર છે.
શાસ્ત્રકાર, અલબત, એ વાત ઘણી જ વિચારણીય છે, કારણ કે દેવ દ્રવ્ય ને ઉપગ ક્યા ક્યા ખાતામાં કરે એને સ્પષ્ટ ખુલાસે તેમજ ચાલતી અવિચ્છિન્ન પરંપરા અદશ્ય થયેલ હોય તેમ જણાય છે. અને
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
તતીયા ભક્તિ.
૮૭
આ અદશ્ય થવાનું કારણ પણ પ્રબળ હોય એમ લાગે છે.) આગળ ઉપર જણાવવામાં આવતી ગાથાઓમાં જણાવેલ બીનાથી તથા ઉપરના પાઠથી દેવદ્રવ્ય પ્રવચનની વૃદ્ધિ કરવામાં તથા જ્ઞાન દર્શન ગુણોની શોભા (વૃદ્ધિ) કરવામાં વપરાતું હોવું જોઈએ એ વાત નિષ પવયે ફ્રિ આ વિગેરે ગાથાઓથી સાબીત થાય છે. એટલે જીન પ્રવચનની વૃદ્ધિ તથા જ્ઞાનાદિ ગુણેની વૃદ્ધિ કરવામાં દેવદ્રવ્યને ઉપયોગ કેવી રીતે કરે છે જેથી ઉપર જણાવેલ અપૂર્વ લાની પ્રાપ્તિ થાય, તે હાલ તાદશ ગુરૂગમની ખામીને લીધે આપણે કહી શક્તા નથી, છતાં એ પ્રણાલિકાને પણ સકારણ નાશ થયેલ હશે એમ જણાય છે. જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરવાને બદલે લોકે દેવદ્રવ્ય પિતાના ઉપયોગમાં લેવા લાગ્યા હોય, અને ત્યારથી એ પ્રણાલિકા બદલવા માટે દ્રવ્યસપ્તતિ વિગેરે ગ્રંથ લખાયા હોય તે તે સંભવિત છે. બીજી રીતે આ પાઠને વિચાર કરતાં એમ પણ સમજાય છે કે જીર્ણોદ્ધારાદિ કાર્યમાં એ દ્રવ્ય ખર્ચાય, નવીન જીનપ્રતિમાજી ભરાવાય અને જ્યાં દેરાસર ન હોય ત્યાં નવીન દેરાસર સગવડ મુજબ બનાવવા માં આવે, એવા કામમાં દેવદ્રવ્યને વ્યય થવાથી તેમાં પધરાવેલા જીન પ્રતિમાજી દ્વારા ઘણા ભવ્ય છ દર્શન પૂજા વિગેરેને લાભ લઈ પિતાનાં સમક્તિને નિર્મળ કરે તેમજ જ્ઞાનાદિ ગુણેને પણ નિર્મળ કરે, વળી દેરાસરને લઈને ઘણું જ ધર્મની અંદર ટકી રહેવાના ઘણુ દાખલાઓ મોજુદ હેવાથી તેમની જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ તથા જ્ઞાનાદિગુણની વૃદ્ધિ થવાને પણ સંભવ રહે છે. આથી દેવદ્રવ્ય ઘણું જ ઉપયોગી છે તે ચક્કસ થાય છે પણ જે તે દેવદ્રવ્ય એક દેરાસરવાળા બીજા દેરાસરના જીર્ણોદ્ધારાદિ કાર્યમાં ન આપતા હોય અને મમતાથી પિતાનું માની તેના ઉપર સત્તા ચલાવતા હોય, તેને સદ્વ્યય ન કરતા હોય તે પછી દેવદ્રવ્યને ઉપર જણાવેલ અપૂર્વ લાભ તેઓ કેઈને આપી શકતા નથી, અને તેને પરિણામે અનેક ભાંજગડે ઉભી થવા સંભવ રહે છે. અને થતી જોવામાં આવે છે. એમ અમને જણાય છે.
વળી તે માટે બીજા ગ્રંથમાં શું કહ્યું છે તે બતાવું છું. ૧૪૪
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
ગ્રંથન કર્તા શ્રીમન્ હરિભદ્રસૂરિ મહારાજ સબધપ્રકરણમાં દેવદ્રવ્ય સંબંધી જણાવે છે કે, . .
. . नहुं देवाणविदव्वं संगविमुक्काणजुञ्जए किमवि । " નિયસેવાવૃદ્ધિ ષય વચ્ચે તે છે હ૦ |
અર્થ:–નિઃસંગ એવા પરમાત્માને માટે કાંઈ પણ દ્રવ્ય જોઈતું નથી, પણ પિતે ભક્ત છે એમ ધારી કઈ પિતાનાં દ્રવ્યમાંથી અમુક ભાગ ભક્તિ માટે કલ્પી કાઢે તેને દેવદ્રવ્ય કહેવામાં આવે છે. ૯૦
किजइपूया णिचं वुच्चिजइ मे कया जिणिदाणं । . . - પૂજ્ય તહેવ તેવાહમિર તોય માતા (૨)
અર્થક–જનેશ્વર દેવની પૂજા નિત્ય કરાય છે, અને કરનાર કહે છે કે મેં જીનેશ્વરની પૂજા કરી, પણ તેથી જીનેશ્વરને સરાગપ
ને પ્રસંગ આવતા નથી. તેમ જીનભક્તિ નિમિત્તે કલ્પેલું દ્રવ્ય લેક ભાષામાં દેવદ્રવ્ય કહેવાય છે, પણ તેથી દેવને સરાગપણાને પ્રસંગ આવતું નથી. ૯૨
अज्ज्ञप्पनाण दंसण सासयसिरिपयडणत्थ मेसविही। . नीइसमजियं सुद्धं दव्वं ठाविज भक्तिकए (६३)
અર્થ:–ગૃહસ્થને માટે અધ્યાત્મ જ્ઞાન, દર્શન અને શાશ્વત લક્ષ્મીને પ્રગટ કરવાની એ વિધિ છે કે, નીતિથી કમાયેલું શુદ્ધ દ્રવ્ય દેવની ભક્તિ નિમિતે સ્થાપવું. ૩ - . अग्गपूयजणियं निम्मलं असइ भोगनई जं । છે તો તેમના વ્યમિ વિઝા (૪) ' અર્થ—અપૂજામાંથી ઉત્પન્ન કરેલું નિર્માલ્ય, અનેક વાર ભેગવવાથી બગડી ગયેલું અને લેકમાં માનહાનિ કરનારું દ્રવ્ય દેવવ્યમાં સ્થાપવું નહીં. મતલબ કે નિર્માલ્ય વેચી પૈસા ઉપજાવી દેવવ્યમાં નાખવા નહીં. ૯૪
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા શક્તિ.
..पवरगुणहरिसजणयं पहाणपुरिसेहिं जं तयाइमं । .. - एगाणेगेहिं कयं धीरा तं बिंति जिणदव्वं (६५)..
अर्थ:-उत्तम उपने ४२नारा, प्रधान पाये भायरे। તથા એક અથવા અનેક વ્યક્તિઓથી એકત્ર થયેલા દ્રવ્યને ધીર પુરૂષે જીન દ્રવ્ય કહે છે. ૫.
मंगलदव्वं निहिदव् सासयदव्वं च सव्वमेगठा ।
आसायण परिहारा जयणाए. तं खु ठायव्वं (६६)
અર્થ:–મંગલદ્રવ્ય, નિધિદ્રવ્ય અને શાશ્વતદ્રવ્ય એ સર્વ ચૈત્યદ્રવ્યના સમાનાર્થ પર્યાય નામે છે. એ દ્રવ્યને નાશ ન થાય તેવી રીતે જાણ પૂર્વક રાખવું. ૯૬
जिणपवयणबुड्विकरं पभावगं नाणदंसणगुणाणं . वुडतोजिणदव्वं तित्थयरत्तं लहइ जीवो (६७)
અર્થ–જનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર, જ્ઞાન દર્શનના ગુણેને શોભાવનાર, એવા જીનદ્રવ્યને વધારનાર જીવ ઉત્કૃષ્ટ ભાવે તીર્થકર પદને પામે છે. ૯૭ जिणपवयण बुड्डिकरं पभावगं नाणदंसणगुणाणं । .. रक्खतो जिणदव्वं परित्तसंसारिओ होइ (६८) ..... जिणपवयणबुढिकरं पभावगं नाणदंसणगुणाणं । जिणधम्म मुविक्खमाणो दुल्लहबोहिं कुणइ जीवो (88) जिणपवयण वुढिकरं पभावगं नाणदंसणगुणाणं । । भक्खंतोजिणदव्वं अणंतसंसारीओ होइ (१००) जिणपवयण वुड्डिकरं पभावगं नाणदंसणगुणाणं । दोहंतो जिणदव्वं दोहिचं दुग्गय लहइ (१०१)
અર્થ-ઇન પ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર, જ્ઞાન દર્શનના ગુણેને શભાવનાર એવા જીનદ્રવ્યની રક્ષા કરનાર જીવ અલ્પસંસાર કરે
१२ ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ,
છે. (૯૮) જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાનદર્શનના ગુણાને શાભાવનાર એવા જીનધનની ઉપેક્ષા કરે તા જીવ આધિ બીજ–સમક્તિને દુર્લીલ કરે છે. (૯) જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાનદર્શનના ગુણાને શાભાવનાર એવા જીન દ્રવ્યના નાશ કરનાર જીવાને અનંતસંસારી કહ્યા છે. ( ૧૦૦ ) જીનપ્રવચનની વૃદ્ધિ કરનાર અને જ્ઞાન દર્શનના ગુણ્ણાને શાભાવનાર એવા જીન દ્રવ્યના વ્યાજ દ્વારા નફા ખાનાર જીવ દુર્ભાગ્ય અને દરિદ્રાવસ્થાને પામે છે. (૧૦૧) વિવેચન—આ પાંચ ગાથામાં સ્પષ્ટ જણાવવામાં આવેલ છે. કે–જીનપ્રવચન તે ચતુવિધ સંધ અને જ્ઞાનદર્શન રૂપગુણાને ગેભાવનાર એવા દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવાથી જીવા તીર્થંકર નામગાત્ર ખાંધે છે. તેનું રક્ષણ કરનાર અલ્પસ’સાર કરે છે. ઉપેક્ષા કરનાર દુર્લભ ધીપણું કરે છે. તેના નાશ કરનાર અનંત સંસાર વધારે છે. અને તેનું વ્યાજ ખાનાર ક્રુતિને પામે છે. આ મુજખ હરિભદ્રસૂરીશ્વર મહારાજના સ્પષ્ટ શબ્દ છતાં દેવદ્રવ્ય તે કલ્પીત છે અને આધુનીક છે વગેરે વાતા કરી દેવદ્રવ્યના સંબંધમાં તમારે કાંઇ પણ શંકા રાખવાની જરૂર નથી. દેવદ્રવ્યના સંબંધમાં આ વિગેરે પાઠા તથા આગળ મતાવવામાં આવતા અનેક પાઠાથી દેવદ્રવ્ય સિદ્ધ જ છે. માત્ર તેના ઉપયોગ કેવી રીતે કરવા કે જેથી ઉપર જણાવેલ ચતુર્વિધ સાંધ તથા જ્ઞાનદર્શન ગુણાની શાલા વધે, તેજ માત્ર પ્રશ્ન છે. આ ગાથાએના સઐ ધમાં મારા ખ્યાલ મુજબ મેં ઉપર લેખ કરેલ છે, છતાં વિશેષ ખુલાસો કાઇ મહાત્મા તરફથી બહાર પાડવામાં આવશે તે ચતુર્વિધ સંઘ ઉપર મહાન ઉપકાર થશે. ( ૧૦૧ )
जिणवर आणारहियं वद्धारंतावि जिणदव्वं યુવ્રુતિ મવલમુદ્દે મૂઢા મોઢે અબાણી ( ૨૦૨) चेइयदव्वं साहारणंच भक्खे विमूढमणसावि । परिभम तिरियजोणी अमाणित्तं सया लहड़ (१०३) भक्खे जो उविक्खेइ जिणदव्वंतु सावो । पाहणो भवे जीवो लिप्पर पाव कम्मुखा ( १०४ )
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભક્તિ.
चेइयदव्व विणासे रिसिघाए पवयणस्स उड्डाहे संजईचउत्थवयभंगे मूलग्गी बोहिलाभस्स ॥ (१०५)
અર્થ—કેટલાક મેહમાં મુંઝાયેલા અજ્ઞાનીઓ જનાજ્ઞાની વિરૂદ્ધ જીન દ્રવ્યને વધારતાં છતાં પણ ભવસમુદ્રમાં ડુબે છે. તેથી જેમાં આરંભ ઘણે રહે છે, એવા ખાતામાં પૈસા ધરી દેવદ્રવ્ય વધારવું નહીં. (૧૦૨) ચિત્ય અને સાધારણ દ્રવ્યને જે અજ્ઞાનપણે પણ ભક્ષણ કરે છે તે માણસ તિર્યંચ નિ વિષે ભમે છે અને સદા અજ્ઞાનપણને પામે છે. (૧૦૩) જે શ્રાવક જીન દ્રવ્યને નાશ કરે છે અથવા તેની ઉપેક્ષા કરે છે તે બુદ્ધિહીન થાય છે અને પાપ કર્મથી લેપાય છે. (૧૦) ચૈત્ય દ્રવ્યને નાશ કરવાથી, ત્રાષિને ઘાત-હત્યા કરવાથી, પ્રવચનની હલકું કરવાથી અને સાથ્વીના ચેથા વૃતને ભંગ કરવાથી બોધિબીજને નાશ થાય છે. (૧૫)
चेइयदव्वविणासे तद्दव्वविणासणे दुविह भेए । साहू उविक्खमाणो अणंत संसारित्रो भणिो ॥ १०६॥ चेश्यदव्वं साहारणंच जो दुहइ मोहियमइओ। धम्मंच सो नयाणइ अहवा बद्धाउओ नरए ॥ १०७॥ जिणदव्वलेसजणियं ठाणं जिणदव्वभोयण सव्वं । साहूहिं चइयव्वं जइ तंमि वसिज पच्छित्तं ॥ १८ ॥
અર્થચત્ય દ્રવ્યના વિનાશમાં અથવા ચૈત્ય દ્રવ્યથી ઉત્પન્ન થયેલ દેરાસરને સરસામાન વિગેરેના નાશમાં છતિ શક્તિએ ઉપેક્ષા કરતા સાધુને પણ અનંત સંસારી કહ્યો છે. (૧૬) જે મૂઢમતિ મનુષ્ય ચેત્યદ્રવ્ય અથવા સાધારણ દ્રવ્યને નફે પિતે ખાય છે તે ધર્મને જાણતા જ નથી અથવા તો તેણે નરકગતિનું અયુિષ્ય બાંધી લીધું છે. (૧૦૭) જીન દ્રવ્યનાં લેશ માત્રથી પણ બનાવેલ ઉપાશ્રયાદિ મકાન અને અનદ્રવ્ય ખાનારના ઘરનું ભેજન એ બને સાધુએએ સર્વ પ્રકારે છોડવા જોઈએ. મતલબ કે જે મકાનમાં જીનદ્રવ્ય થોડું ઘણું પણ ખર્ચાયું હોય તેવા મકાનમાં સાધુઓએ બીલકુલ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
ઉતરવું નહીં, તેમજ જે માણસે દેવદ્રવ્યના નાશ કરેલ હાય તેના ઘરની ભીક્ષા પણ સાધુને લેવી ક ંપે નહીં અને કદાચ એવા ઉપાશ્રયાદિમાં ઉતરે તથા તેવા માણસનાં ઘરની ભીક્ષા લે તે તેને પ્રાયશ્ચિત લાગે છે. (૧૦૮) આ મુજબ અનેક સૂત્ર પંચાંગી તથા પ્રાચીન ગ્રંથામાં દેવદ્રવ્ય સંબંધી અધિકાર છે. આ વાત સિદ્ધ થઇ. હું ધારૂ છું કે હવે તમને દેવદ્રવ્ય બાખત શંકા નહી રહી હોય.
श्राद्धगुण विवरणे '
'
देवद्रव्येण या वृद्धि गुरूद्रव्येण यद्धनं । तद्धनं कुलनाशाय मृतोऽपि नरकं व्रजेत् ॥ १ ॥ અર્થ:—શ્રીમાન જૈન મડન ગણિ વિરચિત શ્રાદ્ધગુણુ વિવરણમાં તેઓશ્રી માર્ગાનુસારીના પાંત્રીશ ગુણનું વિવરણ કરતાં પ્રથમ ગુણુમાં દેવદ્રવ્ય સમંધી લખે છે કે, દેવદ્રવ્ય વડે જે માણસ પૈસાની વૃદ્ધિ કરવાને ઇચ્છે છે. તેમજ ગુરૂદ્રવ્યથી જે માણસ ધનવાન થવાને ઈચ્છે છે તે ધન તે માણસના કુળના નાશ કરનાર બને છે અને તે માણસને મરવા પછી પણ નરકમાં લઇ જાય છે આમ સમજી પેાતાનુ હિત ઈચ્છનાર દરેક માણસે દેવદ્રવ્યથી પોતાના ધનની વૃદ્ધિ કરવામાંથી દૂર રહેવું. અહીં દેવદ્રવ્યના ઉલ્લેખ સ્પષ્ટ છે.
‘ટુનલજે ’
፡
जिणभवण बिंब पुत्थय संघसरूवेसु सत्तरिवत्तेसु वविध पि जायइ सिवफलय महो अर्णतगुणं ॥ २० ॥
અર્થ:—દાનાદિ કુલકના કર્તા શ્રીમાન છનલાભકુશલ ગણિ પોતે જણાવે છે કે, જીનભુવન, જીનખિમ, પુસ્તક–અને ચતુર્વિધ સંઘ-સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક, શ્રાવીકા રૂપ–એ સાત ક્ષેત્રામાં ખર્ચેલ ધન અનતગણું ફળ આપે છે. સારાંશ કે શ્રાવકાએ પોતાનું ધન સાતક્ષેત્રામાં ખĆવુ કે જેથી કરીને અન ંતગણું ફળ મળે, અને
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભક્તિ.
८3
છેવટે મેક્ષ ફળ પણ મળે. આ પાઠમાં જીનભુવન અને જનબિંબમાં દ્રવ્ય ખર્ચવા જણાવેલ છે. તેજ દેવદ્રવ્ય છે.
'वस्तुपाल चरित्रे' द्वात्रिंशत द्रम्मलक्षैरेकदा रैवताचले । नेमीश्वरस्यानुपमा पूजां चके प्रमोदतः ॥१॥
અર્થ–શ્રીમાન જીનહર્ષ ગણિ વિરચિત વસ્તુપાલ ચરિત્રમાં જણાવેલ છે કે, વસ્તુપાલ અને તેજપાળ મંત્રી સંઘ લઈને ગિરનાર પર જાત્રા માટે ગયા હતા. તેજપાળની પત્ની અનુપમા દેવીએ બત્રીશ. લાખ સેનામેહેરની કિંમતના આભૂષણેથી એક દીવસે રેવતાચળ પર નેમિનાથ પ્રભુની પૂજા કરી હતી. અને ત્યાર પછી તે જોઈને તેજપાળે તથા લલિતાદેવીએ–પણ તેજ મુજબ પૂજા કરી હતી. તે ઉપરાંત ઘણે ઠેકાણે લાખો રૂપીઆ, ગામે તથા સુવર્ણના કળશ દેરાસરમાં બક્ષીસ કરતાં આવ્યા હતા. આ બધું દેવદ્રવ્ય જ છે. _ 'प्रश्नोत्तर समुच्चये ४ प्रकाशे'
देवद्रव्यभक्षकगृहे जेमनाय गन्तुंकल्पते नवेति ? गमनेवा तज्जेमननिष्क्रियद्रव्यस्य देवगृहे मोक्तुमुचितं नवेति ? अत्र मुख्य वृत्त्या तद्गृहे भोक्त्तुं नैव कल्पते यदि कदाचित् परवशतया जेमनाय याति तथापि मनसि सशूकत्वं रक्षति नतु निःशूको भवति जेमन निष्क्रिय द्रव्यस्य देवगृहे मोचने विरोधो भवति ततस्तदाश्रित्य दक्षत्वं विलोक्यते यथाग्रेऽनर्थ वृद्धि नै भवति तथा प्रवर्तते इति ॥ सु साधुना तनिश्रित माहारादिकं न ग्राह्यं ।
यतः-जिणदव्वरूणं जो धरेइ तस्य गेहंमि जो जिमइ सढो पावेण परिलिंपइ गिहांतोवि हु जइ भिख्रंक,
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રા દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
અર્થ: શ્રીમાન અકબર પાદશાહના પ્રતિ બેધક હીરવિજયજી સૂરિ મહારાજ સ્વકૃત અનેતર સમુચ્ચય નામના ગ્રંથમાં દેવ દ્રવ્યને આશ્રી જણાવે છે કે, દેવદ્રવ્યના ખાનારને ત્યાં જમવા જવું શ્રાવકને કપે કે નહીં? તેમજ કદાચ તેને ત્યાં જમ્યા તે તે પેટે અમુક દ્રવ્ય દેવદ્રવ્યમાં નાખવું એગ્ય છે કે કેમ? આ બે પ્રશ્નના ઉત્તરમાં તેઓ શ્રી જણાવે છે કે, મુખ્યત્વે કરીને દેવ દ્રવ્યના ખાનારને ત્યાં જમવુંજ કપે નહી, પણ કદાચ પરાધીનપણાને લઈ જમવું પડે તે મનમાં સશુકપણું રાખવું એટલેકે પશ્ચાત્તાપવાની વૃત્તિ રાખવી. પણ નિર્બસપણું રાખવું નહીં, તેમજ જમવા પેટે પૈસા દેવદ્રવ્યમાં નાખ વાની સામા માણસને ખબર પડવાથી જે વિરોધ થવાને સંભવ હોય તે તે આશ્રી ડહાપણભરી રીતે વર્તવું કે જેથી આગલ અનર્થ નીવૃદ્ધિ ન થાય. મતલબ કે નિäસપણું ટાળવા ખાતર જમવા પેટે પૈસા દેવ દ્રવ્યમાં એવીરીતે નાખવા કે સામાને ખબર પણ પડે નહીં, અને પિતાને નિવ્રુશપણું થવાને વખત પણ ન આવે.આ મુજબ વર્તવું. વળી–
_उपदेश तरंगिणी. पुष्पाद्यर्चा तदाज्ञा च तद् द्रव्यपरिरक्षणं । उत्सव स्तीर्थयात्राच भक्तिः पंचविधा जिने ॥ १॥
અર્થ –ઉપદેશ તરંગિણ ગ્રંથના કર્તા શ્રીમાન સેમસુંદર ગણિ જણાવે છે, કે પ્રભુની પાંચ પ્રકારની ભક્તિ કરનાર માણસ આખરે પરમ પદને પામે છે. પુષ્પાદિથી પ્રથમ ભક્તિ, પ્રભુની આજ્ઞા માનવી તે બીજી ભક્તિ, દેવ દ્રવ્યનું રક્ષણ કરવું તે ત્રીજી ભક્તિ, ઉત્સવ કરે તે ચેથી ભક્તિ, અને તીર્થની યાત્રા કરવી એ પાંચમી ભક્તિ છે. આ પાંચ પ્રકારની ભક્તિમાં ત્રીજી ભક્તિ દેવ દ્રવ્ય રક્ષણ નામની સ્પષ્ટ બતાવેલ હોવાથી તેમાં પણ દેવ દ્રવ્યને ઉલ્લેખ સ્પષ્ટ છે. આ ઉપરાંત શ્રાવક દીનકૃત્ય, દર્શન શુદ્ધિ, શ્રાદ્ધવિધિ, સંબંધ સપ્તતિકા, દ્રવ્ય સપ્તતિકા વિગેરે ગ્રંથમાં પણ દેવ દ્રવ્ય સંબંધી
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભક્તિ.
૯૫
સ્પષ્ટ અધિકાર છે. આ પ્રમાણે જૈન શાસ્ત્રકારા દેવ દ્રવ્ય સંબંધી જણાવે છે. વળી દિગખરાચાર્ય પણુ દેવદ્રવ્ય સંબંધી નીચે મુજબ કહે છે.
वरंहालाहलादीनां भक्षणं क्षणदुःखदं । निर्माल्यभक्षणं चैव दुःखदं जन्मजन्मनि ।
वरंदावानले पातः चुधया वा मृतिर्वरं । मुनिं वा पतितं वज्रं नतु देव स्वभक्षणं ॥ २ ॥ . ज्ञात्वेति जिननिग्रंथ शास्त्रादीनां धनं नही । गृहीतव्यं महापापकारणं दुर्गतिप्रदं || ३ || અર્થ—દિગંમરાચાર્ય દેવદ્રવ્ય સખ ંધી જણાવે છે કે, હાળાહલ ઝેર ખાવું તે ઘણું સારૂં છે; કારણકે તે માત્ર ક્ષણુ વાર દુ:ખ આપે છે પણ દેવ, નિર્માલ્યનું ભક્ષણ કરવુ ં તે સારૂં નથી; કારણ કે તે લવાભવ દુ:ખ આપનાર છે. દાવાનલમાં પડવું સારૂ છે, ક્ષુધાથી મરવુ' સારૂ છે, અને મસ્તક ઉપર જ પડે તે પણ સારૂ છે, પણુ દેવ દ્રવ્યનું ભક્ષણ કરવું તે સારૂ નથી, એમ જાણી તે દેવદ્રવ્ય મુનિ દ્રવ્ય, જ્ઞાન દ્રવ્ય, સાધારણ દ્રવ્ય વિગેરેનું ધન કદિપણું ગૃહણુ કરવું નહીં; કારણ કે તે મહા પાપનુ કારણ છે તથા દુર્ગતિ આપનાર છે. દિગંબરાચાર્ય પણ આ પ્રમાણે જણાવે છે.
વાદી.
હું કબુલ કરૂ છું કે દેવદ્રવ્ય શાસ્ત્ર સંમત છે અને ખાસ ઉપયાગી છે. હવે માત્ર એટલુજ જાણવા ઇચ્છું છું કે દેવદ્રવ્યના રક્ષણથી અને તેના નાશથી કાને ફાયદા થયા અને કાને ગેરફાયદો થયા અને તે કેવીરીતે થયા તે જણાવા.
શાસ્ત્રકાર
શાસ્ત્રમાં દેવ દ્રવ્યના રક્ષણ અને નાશને અંગે થતા ફાયદા અને ગેરફાયદા ઉપર અનેક દૃષ્ટાંતા આપ્યા છે, એ . ખતાવુ છું તે સાંભળેા અને કેવીરીતે ફાયદો થયે
તે
જણાવું છું.
તેમાંથી માત્ર
પણ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
આ ચાલતા કળીકાળની અંદર મનુષ્યને માત્ર જીન દેરાસર અને પ્રભુની વાણું એ બેને જ આધાર છે. આ બેમાં પણ જ્ઞાન કરતાં જીન પ્રતિમાને વધારે આધાર છે. જ્ઞાની માણસ વા બુદ્ધિવાળો માણસ શાસ્ત્રથી ફાયદે મેળવશે પણ જીન પ્રતિમાથી સામાન્ય બુદ્ધિવાળો પણ પ્રભુદર્શન કરી અમુક સમય શાંતિ મેળવે છે. જે દેરાસર ન હોય તે સંસારની અનેક ઉપાધિથી કંટાળેલ જીને શાંતિ માટે ક્યાં જવું? કયા આલંબનથી આગળ વધવું? માટે આનંબનની ખાસ જરૂરીયાત છે. મનુષ્ય પરમાત્માની સન્મુખ કલાક બે કલાક સુધી બેસી તેઓની શાંત પ્રકૃતિ નિરખી પિતામાં તે ગુણ પ્રાપ્ત કરવાને ઉજમાલ બને છે. પરમાત્માની પ્રતિમાને પરમાત્મરૂપ માની તેમાં આલંબનથી અનેક જી આ ભદધિ પાર પામ્યા છે અને પામશે. જે આ આલંબન ન હોય, કદાચ આલંબન હોય તે પણું જીર્ણ દશાને પામેલ હોય, વિનાશ થવાની તૈયારીમાં હોય, છિન્ન ભિન્ન દશામાં હોય તે પ્રભુદર્શન કે પૂજાથી એ આનંદ થતું નથી. જે આનંદ સુંદર જીનપ્રતિમાજી તથા સુંદર છનદેરાસરજીને જોઈને થાય છે. આ વાત અનુભવ સિદ્ધ છે. જે દીવસે આંગીપૂજા હોય છે તે દિવસે પ્રભુ પ્રતિમાજીને નિહાળીને અપૂર્વ આનંદ મળવા સાથે પ્રભુ જાણે સાક્ષાત્ સમવસરણમાં બીરાજમાન થઈ ભવ્ય પુરૂષને ઉપદેશ આપતા હોય એ ભાવ ઉત્પન્ન થાય છે. આવી ભવ્ય મૂર્તિ નિહાળીને અનેક ભવિજ પિતાનાં કર્મને ઓછા કરવા સાથે સમ્ય જ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ કરે છે અને અનુક્રમે જ્ઞાનથી આગળ વધતા વધે છેવટે પરમપદ પ્રભુના આલંબનથી મેળવે છે. આ પરમપદ પ્રાપ્ત કરવામાં આલંબનની ખાસ જરૂરીયાત છે. અને આલંબને જેમ બને તેમ સારા રાખવા કે જે જેવાથી માણસને અપૂર્વ આનંદ થાય. આ આલંબને સારા રાખવા સારૂ ખાસ ધનની જરૂરીયાત છે–આ ધનની હરવખતે જરૂરીયાત પડે છે, પણ આજ કાલ એવા ભાવિક શ્રાવકે રહ્યા નથી કે જે જરૂર પડે કે તરત ઘરના હજારે રૂપીઆ કાઢી આપે. એટલા માટે જ દેવદ્રવ્યની ખાસ આવક કરી જણાય છે અને તે દ્વારા કટકે કટકે જે રકમ એકઠી થઈ હોય છે તે પ્રતિમાજી-તથા
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભકિત.
૯૭.
દેરાસરના ઉપયાગમાં લેવામાં આવે છે. અને આ દ્રવ્યથી આલ અના ઘણા સારા રાખી શકાય છે. તેમજ આલખનથી અનેક ભવ્ય જીવેાના ઉદ્ધાર થાય છે. તેમજ સ્વધર્મ માં પણ આલંબનથી જ અનેક જીવા ટકી રહે છે. હવે આવા મહાન ઉપયાગી દેવદ્રવ્યની ઉપયેગીતા અને તેનું ફળ ખતાવે છે.
દ્રવ્ય સાતિકામાંથી પ્રચીન કૃત ગાથા. पमायमित्त दोसेण जिगरिच्छा जहा दुहं || पत्तं संगास सङ्केण तहा अनोवि पावही (६०) संकास गंधिलावs सकावयारंमि चेइए कहवि ॥
इयदव्व्वयोगी पमायो मरण संसारे ॥ ६१ ॥ અર્થ :—પ્રમાદ માત્ર દોષથી આલાયા નહીં લેનાર એવા સંકાશ નામના શ્રાવકે જેમ દુ:ખ પ્રાપ્ત કર્યું' તેમ તેની માફક વવાથી ખીજા લેાકેા પણ દુ:ખ પામશે. આ શકાશ નામના શ્રાવક ગધિલાવતી નગરીમાં રહેતા હતા, અને શક્રાવતાર નામના ચૈત્યની સંભાળ રાખતા હતા તેણે દેવદ્રવ્યના ઉપયોગ પ્રમાદથી પેતાના કા માં કર્યા, તેથી મરણ પામી ઘણા સંસારમાં ભમ્યા.
વિવેચન:—આ સકાશનામના શ્રાવક પ્રથમથીજ સંસાર ઉપરથી કંટાળેલ હાવાથી ધણા વૈરાગ્યવાન બન્યા હતા. તે શ્રાવકના વ્રત નિયમા ખરાખર પાળતા હતા, અને સારા વ્યવહારવાળા હતા. તે ગધિલાવતી નગરીમાં રહેતા હતા તેને ધર્મિષ્ઠ જાણી સંઘના માણુસાએ દેરાસરના તમામ વહિવટ સકાશને સોંપ્યા હતા અને તે સારી દાનતથી કામ કરતા હતા. કોઇ એક વખતે પેાતાને વેપારમાં ખાટ જવાથી તેની પાસે પૈસા ન રહ્યો, તેથી દેવદ્રવ્યના કેટલાક પૈસા પેાતાના ઉપયાગમાં લીધેા. આખર સ્થિતિએ તેણે વાપરેલા પૈસાને પાછા આપી શકયા નહીં, તેમજ સંધને તથા ગુરૂને જણાવી તેના દોષથી મુક્ત પૂર્ણ પણ થયા નહીં. જેથી એ સ્થિતિમાં મરણ પામી તેને અનેક ભવમાં ભ્રમણ કરવું પડયું. (૬૦-૬૧)
૧૩
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણું तगराए इभ सुत्रो जाओ तं कम्म सेसयाउन दारिदम संपत्ती पुणो पुणो चित्तनिव्वेओ ॥ ६२ ॥ केवलि जोगे पुच्छा कहणे बोही तहेव संवेरो किं इत्थ मुचित्र मिहिं पेइयदव्वस्स बुढित्ति ॥ ६३ ॥
અર્થ: અનુક્રમે તે સંકાશ શ્રાવકને જીવ કેઈ નગરમાં એક શેઠને ઘરે પુત્રપણે ઉત્પન્ન થયે, ત્યાં પણ પૂર્વે બાંધેલ કર્મ શેષ રહેલ હેવાથી તેને દારિદ્રય, નિર્ધનતા અને વારંવાર ચિત્તને ખેદના કારણે પ્રાપ્ત થયા. એક વખતે તેને કેવળી ભગવંતને વેગ થયે અને તેણે તેને પિતાનાં દારિદ્રપણાનું કારણ પૂછયું. કેવળીભગવાને તેના પૂર્વભવનું વૃત્તાંત તેને કહી સંભળાવ્યું. તેથી તે સમક્તિ તેમજ સંવેગ પામ્યું. પછી તેણે ગુરૂને પૂછયું કે “હવે મારે શું કરવું ઉચિત છે?” ગુરૂમહારાજે કહ્યું કે “ચત્ય દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કર.”
વિવેચન–આ સંકાશ નામના શ્રાવકને જીવ અનેક ભવમાં પર્યટન કરતા અકામ નિર્જરાના ચગે કાંઈક પુન્યની રાશિ વધવાથી કેઇ એક નગરમાં એક શેઠને ઘરે પુત્રપણે ઉત્પન્નથયે, પણ પૂર્વનું કર્મ હજી બાકી રહેવાથી પિતાનું તમામ ધન નષ્ટ થયું અને તે નિર્ધન દુઃખી થઈ ગયા. પછી કઈ શુભ કર્મના યોગે તેને કેવળી ગુરૂમહારાજને સમાગમ થતાં તેણે પિતાના પૂર્વભવનું વૃત્તાંત ગુરૂ મુખથી જાયું, અને દેવદ્રવ્યનાં વિનાશનું આવું નિકૃષ્ટ પરિણામ જાણી ગુરૂના કહેવાથી દેવદ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવા તરફ તેનું લક્ષ દેરાયું. એક બાજુ જેમ દેવ દ્રવ્યની વૃદ્ધિ કરવા લાગ્યું. તેમ બીજી બાજુ તેના પિતાનાં ધનની પણ વૃદ્ધિ થવા લાગી. છે ૬૨-૬૩
गासछायणमित्तं मुत्तं जं किंचि मज्झ तंसव्वं
चेझ्यदवं नेयं अभिग्गहो जावजीवाए ॥६४॥ · सुहभाव पवित्तीए संपत्ती भिग्गहमि निचलया चेइहर कारावण तत्थ सया भोग परिसुद्धी ॥ ६५ ॥ અર્થ–આ સંકાશ શ્રાવકે એ અભિગ્રહ લીધે કે “મારા
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભક્તિ.
પિતાના અન્ન વસ્ત્ર માટે જોઈએ તેટલું ધન બાદ કરી બાકીનું તમામ ઉપાર્જન કરેલ ધન દેવદ્રવ્ય તરીકે મારે આપી દેવું.” આ પ્રમાણે મહા અભિગ્રહ ગ્રહણ કરવા રૂપ તેણે પ્રાયશ્ચિત લીધું, તેથી તેના શુભ ભાવની વૃદ્ધિ થઈ અને તેને સંપદા પણ ઘણું મળી. તથાપિ અભિગ્રહમાં નિશ્ચલ રહી તે નગરીમાં તેણે એક નવીન ચૈત્ય કરાવ્યું અને તેમાં નિરંતર આશાતના વિગેરે ન થાય તેને માટે સંભાળ રાખવા લાગ્યા.
વિવેચન–જ્ઞાનીગુરૂના મુખથી પોતાને પૂર્વભવને વૃત્તાંત જાણું અને પિતે તે ભવમાં દેવદ્રવ્યને કરેલ ઉપગ અને તેને લીધે પિતાને અનેક ભવમાં પર્યટન કરવું પડયું, તેમજ મનુષ્યભવમાં પણ દ્રરિદ્વાવસ્થા મળી. આવો અનુભવ થયા પછી કયો માણસ દેવદ્રવ્યના દેવામાંથી નીકળવા વિચાર ન કરે? આ મુજબ અનુભવ થયા પછી ગુરૂમહારાજની સમક્ષ તેણે એ નિયમ લીધે કે ફક્ત મારા કુટુંબના નિર્વાહ માટે જે અન્ન વસ્ત્ર વિગેરેની જરૂર પડે તેને માટે જરૂર પુરતે પસે મારે મારા વેપારના અંગે ઉપાર્જન થયેલ નફામાંથી લે અને બાકીને તમામ નકે યાજજીવ સુધી જે કાંઈ મળે તે દેવદ્રવ્ય પૂર્વે મેં વાપરેલ છે તેના પ્રાયશ્ચિત રૂપે મારે દેવો. આ મુજબ શુભ ભાવનાના પ્રતાપથી તે દીવસથી તેની લક્ષ્મી વધવા લાગી અને છેડા વખતમાં તે એક મહાન ધનવાન પુરૂષ બની ગયે; છતાં પિતાના અભિગ્રહથી તે જરાપણ ચલાયમાન ન થયે. આજકાલ લેકે પરિ ગ્રહનો નિયમ લે છે, પછી કર્મ સંગે લીધેલા નિયમથી જ્યારે લક્ષ્મી ઘણી વધી જાય છે, ત્યારે તે લક્ષ્મી મારે માર્ગે ખર્ચવાને બદલે પોતાના પુત્ર વા સ્ત્રી વિગેરેના નામ પર અમુક રકમ ચડાવી મેળ સરખે રાખે છે, પણ આમ કરવું તે નિયમ ભાંગવા બરાબર છે. સંકાશ શ્રાવકે પોતાનો નિયમ ન ભાગતાં વધેલે તમામ પૈસે એક સુંદર મંદિર બંધાવવામાં ખચી નાંખે અને વળી પોતે જાતે જ દેરાસરની તમામ સંભાળ લેવા લાગ્યા. તે જરા પણ આશાતના થવા દેતે હેતે અને દેવદ્રવ્યની શુદ્ધ રીતે વૃદ્ધિ કરતે હતે. ૬૪–દપ. આથી તેને શું ફલ મળ્યું તે હવે બતાવે છે—
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
"
૧૦૦
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
इय सो महाणुभावो सवथ्थवि विहिभाव चारण चरि विसुद्धधम्मं खलिश्राराहो जाओ ।। ६६ ॥ संकासोवि विभित्तूर्णं कम्मगंठिं सुनिव्वुडो जाहिही सो उ निव्वाणं महासत्तो न संस ॥ ६७ ॥
અ—એ પ્રમાણે તે મહાનુભાવ સકાશના જીવ સર્વ ધર્મ કૃત્યાને વિષે અવિધિભાવના ત્યાગ કરી ચારિત્રરૂપ વિશુદ્ધ ધર્મનું આરાધન કરી અસ્ખલિત આરાધક થયા એટલે પછી તે નિર્વાણુ પદ્મ મેળવવાને લાયક બન્યા. ૫ ૬૬ ॥
આખરે મહાસત્વધારી સકાશના જીવ કમ ગ્રંથીને છેઠ્ઠી નિર્વાનેપામશે એમાં જરાપણ શંસય નથી. ૫ ૬૭ u
विधाय दीपं देवानां पुरस्तेन पुन र्नहि । गृहकार्याणि कार्याणि तिर्यक्ष्वेव भवेद्यत ॥ १ ॥
અદેવની પાસે દીપક કરી તે દ્વીવાથી ઘરનાં કામેા કરવા નહીં અને જો કરવામાં આવે તે તિર્યંચપણું મળે છે. દેવદ્રવ્યનાં ભક્ષણની વાત તા દૂર રહી; પણ દેવની પાસે દીપક કરી તેનાથી ઘરનાં કાર્યો કરવાથી પણ ધ્રુવસેનની માતા તિર્યંચપણુ પામી હતી તેજ વાત કહેવામાં આવે છે. દેવસેનની માતાનું દૃષ્ટાંત——
ઇંદ્રપુર નગરમાં દેવસેન નામે એક વેપારી પેાતાની માતાની સાથે રહેતા હતા. તેની પાડેાશમાં ધનસેન નામે એક ઉંટવાળે રહેતા હતા. અન્યઢા તેના ઘરમાંથી નીકળીને એક ઉંટડી હમેશાં દેવસેનને ઘેર આવવા લાગી. ધનસેન તેને ઘણા માર મારી ઘેર લઇ જાય, તા પણ પાછી ત્યાં જઈને ઉભી રહે. દેવસેન અને ધનસેનની વચ્ચે મિત્રતા હતી, તેથી દેવસેને મૂલ્ય આપીને ઉંટડી ખરીદી લીધી અને પેાતાને ઘેર રાખી. એક વખતે દેવસેને કાષ્ઠ જ્ઞાનીને તે ઉંટડીના સ્નેહનું કારણ પુછ્યુ, એટલે તે જ્ઞાનીએ ઉત્તર આપ્યા કે “ આ ઉંટડી પૂર્વભવે તારી માતા હતી. એક વખતે તેણીએ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
તૃતીયા ભક્તિ.
૧૦૧ જનપૂજા માટે દીપક કરી તેનાથી ઘરનાં કામર્યા હતા અને ધૂપના અંગારાથી ચુલે સળગાવ્યું હતું. જેથી તેનું પ્રાયશ્ચિત નહીં લેવાથી આ કર્મથી તારી માતા મરીને ઉંટડીપણે ઉત્પન્ન થઈ. આ વાત ચાલુ જમાનામાં નવાઈ ભરેલી લાગશે, પણ જ્યારે આપણે તેને વિચાર કરીએ છીએ, ત્યારે તે
ગ્ય જ લાગે છે, કર્મના ફલનો સિદ્ધાંત આપણા અભિપ્રાય ઉપર રહેલ છે. એકજ કર્મ બે જણ કરે છે, તેમાં એકને મંદ પરિણામને અંગે અ૫ ફળ ભેગવવું પડે છે, જ્યારે બીજાને તિવ્ર પરિણામને અંગે મહાન ફલ ભેગવવું પડે છે, પછી ભલે તે સારું હોય અગર ખરાબ હાય તેમજ એક ઘરને માલેક કાંઈ પણ ખરાબ કામ કરે અને એક સામાન્ય માણસ ખરાબ કામ કરે, એનાં ફળમાં પણ ઘણોજ તફાવત પડી જાય છે. આ બાઈ ઘરની માલીક થઈને જ્યારે દેવ સંબંધી દીવાથી ઘરના કામકાજ કરે છે અને અગ્નિથી ચૂલો સળગાવે છે, આ વાત આપણને નજીવી લાગે છે, છતાં પણ આ કૃત્યથી તેનાં સંતાનના ઉપર તેમજ આસપાસના પાડોશીઓ ઉપર તેની કેવી અસર થશે, તેને પણ તેને વિચાર કરવાની ખાસ જરૂર હતી. વળી એક વખત એક અકાર્ય કરવામાં આવે છે અને પછી તેની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે છે તે પરિણામે નિર્ધ્વસ પણું થાય છે અને તેના પરિણામે તિગ્રપણું મળે તે સ્વાભાવિક છે.
આ કારણને લીધે તારી માતા ઉંટડીપણે ઉત્પન્ન થઈ છે. વળી પૂર્વ ભવના સંબંધથી તારા ઉપર તેને સ્નેહ થયે તે ગ્રેજ છે. પછી તે ઉંટડીને જાતિ સ્મરણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થયું અને ગુરૂમહારાજ પાસેથી મેળવેલ ગ્ય પ્રાયશ્ચિત કરી સદ્ગતિને પામી. આ મુજબ શાસ્ત્રમાં અનેક દષ્ટાંતે પૂર્વના મહાન આચાર્યો આપી ગયા છે અને તેઓએ આપણા ઉપર મહાન ઉપકાર કરેલ છે; વળી આ જ કાલ આપણે દેરાસરમાં ભૂલથી કાંઈ પણ ખાદ્ય વસ્તુ લઈ જઈએ છીએ, તે તે વાપરવા શાસ્ત્રકાર મના કરે છે. પ્રભુની દૃષ્ટિ માત્ર પડવાથી તે ચીજ કાંઈ દેવદ્રવ્ય બની જતી નથી, તેમજ પ્રભુની દષ્ટિ ખરાબ પણ નથી, છતાં તે વાપરવા માટે નિષેધ કરેલ છે. તેનું કારણ પણ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
ખાસ મનન કરવા જેવું છે. તેમ નિષેધ કરવાને હેતુ એ છે કે આજે લેકે પ્રભુ દષ્ટિએ પડેલ અન્નાદિ વસ્તુ વાપરશે તે કાલે દેવદ્રવ્યની વસ્તુ ઉપાડવા ઇચ્છશે. તેથી પ્રભુ દષ્ટિએ પડેલ અશનાદિ કઈ પણ વસ્તુ શ્રાવકને ખાવી કલ્પે નહીં. આ પ્રથા હજી સુધી પણ ચાલે છે.
જ્યારે પિતાની વસ્તુ માત્ર ભૂલથી દેરાસરમાં ગયેલી પિતાને કલ્પતી નથી, તે પછી નિમિત્તક દેવદ્રવ્યને ઉપગ તે શ્રાવક પિતાના કાર્યમાં કરી શકે જ નહીં. આ વાત સ્પષ્ટ સમજાય તેવી છે. આજકાલ સાધારણ દ્રવ્યની આવક ઘણી ઓછી થઈ ગઈ છે, કે જેની દરેક કાળમાં જરૂર છે. તેમાં વર્તમાન સમયમાં તે તેની ખાસ જરૂર છે અને દેવદ્રવ્યની આવક વધી ગઈ છે. દેખાતામાં ખર્ચ ઘણે ઓછો છે,
જ્યારે સાધારણ ખાતામાં ખર્ચ ઘણે છે, કારણ કે સાધારણ ખાતામાંથી દરેક ખાતામાં દ્રવ્ય લઈ જઈ શકાય છે અને દેવખાતાનું દ્રવ્ય દેવ સિવાય બીજા કોઈ ખાતામાં કામ આવતું નથી એમ શાસ્ત્રકાર કહે છે. એટલા માટે શ્રાવકેએ ખાસ વિચાર કરી દેવદ્રવ્યની આવક કરતાં સાધારણ ખાતાની આવક આ જમાનામાં જેમ બને તેમ વધારવી, અને તે દિશામાં પ્રયત્ન વધારે કરવા જોઈએ. આજકાલ કેટલાક ગામમાં સાધારણની બિલકુલ આવક હેય નહીં છતાં તે ખાતે ખર્ચ થાય, ત્યારે લોકો દેવદ્રવ્યમાંથી સાધારણ ખાતે માંડીને ઉપાડે. પછી લાંબી મુદતે દ્રવ્યનું દેવું વધી જાય છે અને છેવટે આખું ગામ દેવદ્રવ્યનું દષીત બને છે, અને શ્રાવકે નિધન દશા પ્રાપ્ત કરે છે. માટે પહેલેથી જ સાધારણ ખાતાની આવક કરવા વધારવા જરૂર છે. આમ સમજી આત્મહિતને ઈચછનાર મનુષ્યએ જેમ બને તેમ દેવદ્રવ્યનું રક્ષણ કરવારૂપ ભક્તિ કરવા પ્રયત્ન કરે છે જેથી આ મળેલ ઉત્તમ મનુષ્ય જન્મ સફળ થાય.
इति श्री देवभक्तिमाला तृतीया प्रकरणे देवद्रव्य रक्षण नाम भक्तिः समाप्ता.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
चतुर्थी महोत्सवरुप भक्तिः
अष्टान्हिकादिमहिमा जिनपुंगवानां कुर्वति ये सुकृतिनः कृतिनः सुभक्त्या । कर्माष्टकं जगतिते हि भवाष्टकस्य मध्येविधूय शिवदं શિવધામ ચાંતિ ॥ ॥
જે
ભાગ્યશાળી જીવા ઉત્તમ ભક્તિથી શ્રી જીનેશ્વર પ્રભુના અઠ્ઠાઈ મહાત્સવાદિ મહિમા કરે છે, તે આ જગતમાં નિશ્ચે કરી આ ભવની અંદર આઠે કર્મના નાશ કરીને પરમ શાશ્ર્વત સુખને દેનાર એવા પરમપદને પામે છે. વિવેચન:—પરમાત્માને ઉદ્દેશિને આઠ દિવસને અગર અમુક દિવસના જે મહાત્સવ કરવા, તે પણ એક ઉત્સવ રૂપ ભક્તિ છે. પરમાત્માની ત્રણ પ્રકારની ભક્તિ પ્રથમ સવિસ્તાર બતાવવામાં આવેલ છે. જેટલી તે ત્રણ ભક્તિ ઉપયેાગી છે તેટલીજ આ ચેાથી ઉત્સવરૂપ ભક્તિ પણ કર્મ ક્ષય કરવામાં અને તીર્થંકર ગાત્ર બાંધવામાં મદદગાર છે. આજ વાતને સ્પષ્ટ ઉપરના બ્લાકથી શાસ્ત્રકાર મહારાજ કરે છે, કે જે ભવ્ય ભાગ્યશાળી જીવા પેાતાને મળેલ લક્ષ્મીના અપૂર્વ લાભ પરમાત્માના આઠ દિવસના મહેાત્સવ કરીને લીએ છે, એટલે આઠ દિવસ સુધી, આંગી પૂજા, ભાવના, ગીત, ગાન, નૃત્ય, વાદિત્ર વિગેરે ઠાઠમાઠથી મહાત્સવ કરી જીન પ્રવચનની પ્રભાવના કરી પોતાની લક્ષ્મીના અપૂર્વ લાભ લે છે, તે ભાગ્યશાળી
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ,
જીવા નિશ્ચે કરી ઘેાડાજ ટાઇમમાં લગભગ આઠે જ ભવમાં આઠે કર્મના ક્ષય કરી ( જ્યાં પરમ સુખ રહેલ છે કે જે સુખનુ વર્ણન કેવલી ભગવાન પણ કરી શકતા નથી એવા ) પરમ એકાંતિક અને આત્યંતિક સુખના કાયમને માટે તેએ અનુભવ કરે છે. કારણ કે અઠ્ઠાઇ મહાત્સવ કરનાર માણસ આ ઉત્સવથી અનેક પુણ્યની રાશી પાતે એકઠી કરી લે છે. તેમજ અનેક જીવા આ મહાત્સવના દર્શન કરવા સાથે અનુમેાદના કરી પોતાના સમ્યકત્વ ગુણને નિર્મળ કરી અનેક પ્રકારે પુણ્ય હાંસલ કરી લે છે. આ બધા જીવા અનુમાદના કરી જે લાભ મેળવે છે. તેમાં આ મહેૉત્સવ કરાવનાર જ નિમિત્ત કારણ બને છે. આ પુણ્યની રાશીથી તેઓ આગળ વધે છે અને દરેક ભવમાં અનેક પ્રકારની સારી સામગ્રી તે મેળવે છે અને પરંપરાએ આઠ ભવમાં અગર તેનાથી પણ પહેલાં મેાક્ષના સુખના અનુભવ લેનારા બને છે. આજ કાલ પણ આવા મહેાત્સવ કરનારા અનેક ભવ્ય જીવા હાલ વિદ્યમાન છે; છતાં ષ્ટિમાં ફારફેર થવાથી તેવા પ્રકારના મહાન ફળ તે મેળવી શકતા નથી. આ યિષ્ટ તે માનની ઈચ્છા છે. એટલે લેાકમાં પેાતાની વાહવાહ કહેવરાવવા ખાતર અનેક પ્રકારના મહેાત્સવ ઉજમણા વિગેરે કરે છે, તેમાં પણ જરૂરીયાતની ચીજો ઘણીજ આછી હાય છે. જ્ઞાન પંચમીનું ઉજમણું કરી દશ કે પન્નર સામાન્ય પ્રકારની મુકા મૂકે છે, જ્યારે ચંદુરવા પુઠીમાં તથા જમણુ વિગેરેમાં હજારો રૂપીઆ ખરચે છે. તે આમાં ખાસ સુધારો કરવા જરૂર છે. જ્ઞાન દર્શન અને ચારિત્રના ઉપગરણા સારા પ્રમાણમાં અને સારી જાતના રાખવા જોઇએ. અને પાછળ તેના તેવાજ વાંચવા ભણવા વગેરેમાં સદુપયોગ થવા જોઇએ અને લેાકેા પોતાના જશવાદ બેલે તે તરફ્ જરા પણ લક્ષ રાખવું ન જોઇએ, પણ માત્ર કર્મ ખપાવવા નિમિત્તેજ આવા મહાત્સવ કરવા તરફ ધ્યાન આપવામાં આવે, તેા આજે પણ ઉપર જણાવેલ ફળ ચાકસ મળે છે. સારી અગર ખાટી ગમે તે ક્રિયા કરીએ તેા તેનું ચાકસ ફળ તા મળવાનુ છેજ,લેશ પણ વિષ કે ગરલ ક્રિયા કરવી તેના કરતાં અમૃત ક્રિયા ને કરવામાં આવે તેા તેના
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાથી ભક્તિ.
૧૦૫
ફળની ગણત્રી નથી. એટલે કે આ લેકના કાંઈ પણ ફળની ઈચ્છા કરવી, જેવી કે લેકે મને સારે કહે, મારે જશવાદ ફેલાય, લેકમાં મારી વાહ વાહ થાય આવી ઈચ્છાથી જે મહત્સવાદિ ક્રિયા કરવામાં
આવે છે, તે વિષક્રિયા કહેવાય છે. જેમ વિષ ખાવા માત્રથી માણસને • મારે છે, તે પ્રમાણે આ ઉત્તમ ક્રિયાનું જે મહાન ફળ મળવાનું હતું તે બદલ લેકે જશવાદ બલવા માત્રથી પૂર્ણ થાય છે. તેમજ સર્પદિકની જે ગરલ તે જે તે વિષજ છે, છતાં આ ગરલ અમુક કાળે મારે છે, તેમ જે મહોત્સવાદિ ઉત્તમ ક્રિયા કરી દેવકના ફળની ઈચ્છા કરવી તે ગરલની માફક અમુક ટાઈમ પછી સ્વર્ગાદિકના ફળ મળવા માત્રથી ઉત્તમ ફળ જે મેક્ષ ભાવિ મળવાનું હતું તેને નાશ થાય છે તે મળતું નથી. પણ અમૃત ક્રિયા જે કરવામાં આવે તે તેના ફળને નાશ થતું નથી. આ કિયાને માત્ર મોક્ષના ફલની ઈચ્છાએ જ્ઞાનપૂર્વક કરવામાં આવે છે. તેથી જ તેને અમૃતક્રિયા કહે છે. આ ક્રિયાથી કર્મ ક્ષય કરવા સાથે ચેડા ટાઈમમાં મેક્ષ મળે છે. સારાંશ એ છે કે ખેડુત લોકની માફક મુખ્ય ફલની ઈચ્છા રાખવી. જેમ ખેડુતલેકે અનાજ માટે મુખ્યત્વે કરી ખેતી કરે છે, પણ ઘાસ વિગેરે તે વગર ઈચ્છાઓ-સ્વાભાવિક થાય છે. કાંઈ ઘાસ માટે ખેતી કરતા નથી, તેમ પુણ્યશાલી જીએ પણ મુખ્યત્વે કરી મેક્ષને માટેજ મહોત્સવાદિ ઉત્તમ ક્રિયાઓ કરવી, પણ આ લોકના સુખની ઇચ્છાએ જરા પણ ક્રિયા કરવી નહીં, કારણ કે વગર ઈચ્છાએ ઘાસની માફક રાજાદિકની ત્રાદ્ધિ તથા સ્વર્ગાદિકના સુખ સ્વભાવીકજ મળ્યા જશે. આમ સમજી અઠ્ઠાઈમહોત્સવ વિગેરે ઉત્તમક્રિયાઓ અમૃતરૂપ કરવા તરફ ખાસ ધ્યાન આપવા જરૂર છે. આ અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ છુટાકાળમાં જ્યાં ત્યાં કરવાથી જે ફલ મળે છે તેના કરતાં પણ છ અઠ્ઠાઈ અને તીર્થકરના જન્મ-દીક્ષાનાણ અને નિર્વાણ કલ્યાણકના ટાઈમે તથા તે કલ્યાણક જ્યાં થયા છે એવા ઉત્તમ તીર્થોપર જે કરવામાં આવે તે મહાન કુલ મળે છે. ૧૪ ' '
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
" વાદી,
અઠ્ઠાઈમહત્સવથી થતા ફાયદા અને તેને કરવાની રીત તથા સ્થલ બતાવ્યું, પણ આ પ્રમાણે અઠ્ઠાઈમહોત્સવ કરે કયા શાસ્ત્રમાં કહેલ છે? અને પૂર્વે કેણે કર્યો છે? કેને ફળ મળ્યું છે તે પ્રથમ જણાવવા ખાસ જરૂર છે. શાસ્ત્રના આધાર વિના માત્ર કલ્પનાથી તમે કહેતા હો તે કેણ જાણે!
: , શંકાનું સમાધાન– , અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ તે અનાદિ સિદ્ધ છે. શાસ્ત્રમાં મહત્સવ કરવાની પ્રભુની આજ્ઞા છે. અઠ્ઠાઈમહોત્સવ તીર્થકરના દરેક કલ્યાણક વખતે દેવતાઓ નંદીશ્વર દ્વીપે જઈને કરે છે. અને રાજાઓ તથા વિઘારે વિગેરે પિતપિતાના સ્થાને કરે છે, તેમજ બે શાશ્વતી અઠ્ઠાઈ–તથા ચાર અશાશ્વતી અઠ્ઠાઈ કહેલ છે. આ અઠ્ઠાઈમાં આઠ દીવસને મહોત્સવ દેવતાઓ કાયમ માટે કરે છે. અને બીજા પિત પિતાના સ્થાને મહોત્સવ કરે છે. આજ વાત ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની બૃહત્ વૃત્તિના પાઠથી સ્પષ્ટ કરે છે.
છે. હું ૩રરાધ્યયન વૃત્તૌ - __ दोसासयजत्ताओ तत्थेगा होइ चित्तमासंमि अठाईआईमहिमा बीआपुण अस्सिणे मासे ॥ १॥ एआरोदोविसासयजत्तानो करंति सव्वदेवावि नंदीसरंमि खयरा नरा य निअएसुठाणेसु ॥२॥ तह चउमासिथतिअगं पजोसवणा य तहयइअछकं जिणजम्म दिक्ख केवल निव्वाणाइसु प्रसासइया॥३॥ ' અર્થ–બે શાવતી યાત્રા કહેલ છે. તેમાં એક યાત્રા ચિત્ર માસમાં, તે ચૈત્ર સુદ આઠમથી પુનમ સુધીની અઠ્ઠાઈ કહેવાય છે. બીજી શાશ્વતી અઠ્ઠાઈ આશ્વિન માસમાં, તે આશ્વિન શુદ આઠમથી પુનમ સુધીની અઠ્ઠાઈ કહેવાય છે. આ બે શાવતી યાત્રાને મહોત્સવ તમામ દેવે કાયમ નંદીશ્વર નામના આઠમા દ્વીપમાં જઈને કરે છે,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચેથી ભક્તિ.
૧૦૭
ત્યાં બાવન જીનાલય શાશ્વતા છે. અને તેમાં જીનપ્રતિમાજીઓ પણ શાશ્વતી ઘણી છે, તેઓની સમીપમાં આઠ દીવસ પર્યંત પ્રભુની પૂજા આંગી, ગાયન, નૃત્ય, તેત્ર, સ્તુતિ, અષ્ટમંગલકનું આલેખન, આરતિ, મંગલીક દીપ વિગેરે કરવા પૂર્વક પોતાના જન્મને તેઓ કૃતાર્થ કરે છે-સફલ કરે છે, તેમજ આ શાશ્વતી અઠ્ઠાઈને મહત્સવ વિદ્યાધર તથા મનુષ્યો તિપિતાને સ્થાને દેવેની માફક કરે છે. તેમજ નીચેની ચાર અઠ્ઠાઈ અશાશ્વતી કહેલ છે (ત્રણ ચતુર્માસિક સંબંધીની તથા એક પર્યુષણ સંબંધીની) આ મુજબ કુલ છ અઠ્ઠાઈ કહેલ છે. તેમજ જીનેશ્વર ભગવાનના જન્મ દિક્ષા, કેવલજ્ઞાન અને નિવાણાદિ કલ્યાણકના દિવસેમાં થનારા અડ્ડાઈમહેન્સને પણ અશાશ્વત કહેલ છે. સારાંશ એ છે કે પ્રથમની બે અઠ્ઠાઈ શાશ્વતી હેવાથી તેને અઠ્ઠામહોત્સવ દે કાયમ માટે કરે છે. ' '
જ્યારે બીજી ચાર અઠ્ઠાઈમાં મહોત્સવ દે કાયમ કરતા નથી. કારણ કે ભરતાદિ દશ ક્ષેત્રમાં તીર્થકરેની ઉત્પત્તિ અવસપીણિના ત્રીજા આરામાં માત્ર એકની થાય છે, જ્યારે બાકીના ત્રેવીસ તીર્થકરે ચેથા આરામાં જન્મે છે. આ બે સિવાયના ચાર આરામાં કઈ પણ તીર્થકરને જન્મ થતું નથી, તેમજ દિક્ષાનાણ-નિર્વાણ પણ થતું નથી. દિક્ષાદિ કલ્યાણક-ત્રીજા આરાના છેડાથી તે ચોથા આરાની પૂર્ણાહુતિ સુધીમાં થઈ જાય છે. તે વખતે દેવે અઠ્ઠાઈ મહત્સવ કરે છે, તેમજ ચતુર્માસિક તથા પર્યુષણ પર્વ પણ નિયમીત નથી. પહેલા, બીજા સ્થા છઠ્ઠા આરામાં આ ચાર અઠ્ઠાઈમાંથી એક પણ રહેવાની નથી. આથી આ ચાર અઠ્ઠાઈ અશાશ્વત ગણેલ છે. મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં નિતર ચતુર્થ આરે વતે છે. આથી બાવીસ તીર્થકરેની માફક તેઓને આચાર વિચાર હોવાથી પહેલા તથા છેલા તીર્થકરની માફક તેઓને ચતુર્માસિક તથા પર્યુષ
દિ કલ્પ હોતું નથી. આથી ચૈત્ર તથા આશ્વિન માસ સંબંધી બે અઠ્ઠાઈ સિવાયની ચાર અઠ્ઠાઈ અશાવતી ગણેલ છે. આ અઠ્ઠાઈએમાં દેવે કાયમ મહોત્સવ કરતા નથી, પણ પ્રથમની બે અઠ્ઠાઈમાં
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ
કાયમ મહોત્સવ કરે છે. આ કારણને લઈને બે શાશ્વતી અઠ્ઠાઈ કહેલ છે અને ચાર અશાશ્વતી અઠ્ઠાઈ કહેલ છે. આ બન્ને અઠ્ઠાઈ એમાં તેમજ જીનેશ્વર પ્રભુના કલ્યાણકના દિવસોમાં આપણી શક્તિ મુજબ મહોત્સવ કરી જન્મ કૃતાર્થ કરે. દેવે પાસે ત્રાદ્ધિ સિદ્ધિને કાંઈ પણ પાર નથી, છતાં તેઓ જાણે છે કે આ બધી ઋદ્ધિમાંથી જરા પણ આપણી સાથે આવનાર નથી. આપણે સાથે જે કાંઈ આવનાર હોય તે માત્ર ધર્મ જ છે. અને ધર્મની ઉત્પત્તિ પ્રભુ ભક્તિથીજ થનાર છે. આ શરીરથી કાંઈ આ ભવમાં ચારિત્રને ઉદય આવવાને નથી, તેમજ કાંઈ પણ પચ્ચખાણ બનવાનું નથી, કારણ કે દેને અવિરતિપણાને ઉદય હોય છે. આથી ભવસમુદ્ર તરવાને પ્રભુ ભક્તિ સિવાય કેઈ ઉપાય નથી આમ ધારી તમામ નિકાયના દેવ પ્રભુની ભક્તિ તન મન અને ધનથી કરે છે. આજ વાત જીવાભિગમ સૂત્રના પાઠથી સ્પષ્ટ કરે છે.
છે તથા વો નીવામા આ " तत्थणं बहवे भवणवइ वाणमंतर जोइस वेमाणिया देवा तिहिं चउम्मासिएहिं पजोसवणाए अ अहाहिआयो महामहिमाओ करंतीति"
અર્થ:–ભવનપતિ, વ્યંતર, જ્યોતિષ, અને વૈમાનિક આ મુજબ ચાર નિકાયના અનેક દેવો મળીને ત્રણ ચતુર્માસિક સંબંધી ત્રણ અઠ્ઠાઈ તથા પર્યુષણ સંબંધી એક અઠ્ઠાઈ તથા શબ્દથી બીજી બે શાસ્વતી અઠ્ઠાઈ તથા પ્રભુના કલ્યાણકાદિના દિવસે નંદીશ્વરદ્વીપે જઈને ત્યાં રહેલ શાશ્વત જીન પ્રતિમાજીઓની પાસે મહા મહોત્સવ આઠ દિવસ પર્યત કરે છે. પ્રથમ જણાવી ગયા તે મુજબ સારાંશ એ છે કે જેઓની મુક્તિ ઘણી નજીક છે એવા નિકટભવિ દેવો પ્રભુના દરેક કલ્યાણકના વખતે જાતે હાજર થાય છે. અને સાક્ષાત્ પ્રભુની અનેક પ્રકારે ભક્તિ કરે છે અને ત્યાર પછી નંદીશ્વર દ્વીપે જઈ ત્યાં પણ મહામહોત્સવ કરે છે. તે મુજબ શાશ્વતી, અશાશ્વતી અઠ્ઠાઈમાં પણ મહામહોત્સવ કરે છે. તેમજ પોતપોતાના સ્થાને રહેલ શાશ્વતી
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોથી ભક્તિ
૧૦૯
જીની પ્રતિમાઓ તથા ડાબડામાં રાખેલ જીન પ્રભુની ડાઢાઓને પણ દેવતાઓ નિરંતર પૂજે છે. આ મુજબ પ્રભુ ભક્તિ કરીને પિતાને જન્મ દે કૃતાર્થ કરે છે. તે પ્રમાણે પૂર્વના મહાન રાજાઓ ભરત ચક્રવર્તિ–સુર્યપશા–દંડવિર્ય–શ્રીકૃષ્ણ–શ્રેણિક-ઉદાયન–સંપ્રતિ વિગેરે રાજાઓએ તથા સુલસા, રેવતી વિગેરે અનેક શ્રાવકાઓએ અનેક પ્રકારે પ્રભુને મહામહોત્સવ કરી તીર્થકર નામશેત્ર બાંધેલ છે. શ્રીપાલ કુંવર તથા મયણાસુંદરીને ઇતિહાસ તે જૈન કેમમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેઓએ ગુરૂમહારાજના વચનથી ચૈત્ર તથા આશ્વિના માસ સંબંધી બે શાશ્વતી અઠ્ઠાઈનું સમ્યક્ પ્રકારે અઠ્ઠાઈ મહોત્સવ તથા ઉજમણું કરી આરાધન કર્યું, કે જેના પ્રતાપે પિતાને થયેલ કેઠને રેગ ગયે અને ઠેકાણે ઠેકાણે અનેક કદ્ધિ સિદ્ધિઓ મળી છે. અને તે મુજબ હાલ પણ જૈન કોમમાં બન્ને અઠ્ઠાઈઓમાં આયંબિલની ઓળી કરી તે તપનું આરાધન થાય છે અને મહોત્સવ પણ થાય છે. સાધુઓ પણ આ મહોત્સવમાં છુટથી સારે ભાગ લે છે. જીન પ્રવચનની જેમ સારી શેભા થાય તેમ કરવા દરેકની ફરજ છે. જીનપ્રવચનની શોભા સારી થતી હોય. અને અનેક જી ધર્મમાં જોડાતા હોય તે લાભ હાનીને વિચાર કરીને સાધુઓ પણ પિતાની શકિતને ખાસ ઉપયોગ કરે તે તેમાં પ્રભુ આજ્ઞા છેઆ બાબતમાં કલ્પસૂત્રની ટીકામાં દશપૂર્વધર શ્રીમાન વજી સ્વામિનું દષ્ટાંત છે. તેઓશ્રીએ એક વખતે દુભિક્ષના સમયમાં સંઘને એક વિસ્તારવાલા વસ્ત્ર ઉપર બેસાડી આકાશગામિની વિદ્યાના બલથી સુભિક્ષ નગરમાં લઈ ગયા અને ત્યાર પછી પર્યુંષણની અઠ્ઠાઈના વખતમાં તે ગામના બેધરાજાએ પુછે જેનમંદિરમાં આપવાને માળી લેકેને મનાઈ કરી અને તમામ પુષ્પો પિતાના મંદિરમાં આપવા જણાવ્યું. આથી અઠ્ઠાઈમહત્સવમાં પ્રભુ ભક્તિ પુષ્પ વગર શોભા આપતી ન હોવાથી દેશકાળના જાણ મહા સમર્થ એવા ગુરૂ મહારાજને શ્રીસંઘ શાસનની ઉન્નતિ કરવા વિનંતિ કરી.
तीर्थोन्नतिकृतेनित्यं, उद्यतेसाधवोपिहि । तेनेह भवतास्वामिन् कार्यातीर्थ प्रभावना ॥१॥
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
અર્થ –શ્રી સંઘે શ્રીમાનું વજી સ્વામિને વિનંતિ કરી કે હે સ્વામિન્ ! તીર્થોની ઉન્નતિ કરવાને નિરંતર સાધુ પુરૂષે પણ ઉદ્યમ કરે છે, તે કારણથી આપશ્રીએ પણ તીર્થરૂપ જીનશાસનની પ્રભાવના કરવી જોઈએ. બૈધ રાજાએ જનમદિરમાં પુપે આપવાને માળી લેકેને મનાઈ કરવાથી પુષ્પ વગર પ્રભુભક્તિ કેવી રીતે કરવી? એટલા માટે આપ સર્વ વાતે સમર્થ છે, તેથી દેશકાળ લાભાલાભ જાણું આપશ્રીએ પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. આમુજબ સંઘની પ્રેરણાથી અને મહાન લાભ થવાને છે આમ શ્રુતજ્ઞાનથી જાણી, પોતે આકાશ ગામિની વિદ્યાથી માહેશ્વરી પુરીમાં ગયા અને તડિત નામના માળીના બગીચામાંથી તે માળીએ ઘણા પુષ્પો આપ્યા છે, તેમજ હિમવાનું પર્વત ઉપરથી શ્રી દેવીએ એક સહસ્ત્ર પત્ર કમળ આપ્યું. આ બધા પુષ્પો તિર્યફ જભક નામના દેવે બનાવેલ વિમાનમાં ભરી દેવો સાથે પોતે બડા આમંડબરથી વિમાન સાથે સુભિક્ષપુરમાં આવ્યા. વિમાન સાથે દે તથા પુષ્પને માટે સમુદાય જેઈ, બૈધરાજા પિતાને ગર્વ છોડી દઈ ગુરૂમહારાજના ચરણમાં પડયે, અને અનેક બૌધરીએ જૈનધર્મને સ્વીકાર કર્યો અને તમામ જીનમંદિરમાં આઠ દિવસપર્યત મહામહોત્સવ કર્યો. અનેક જીવો ધમાં દ્રઢ થયા. નવા અનેક છે ધર્મમાં દાખલ થયા, આ મુજબ જીનપ્રવચનની પ્રભાવના કરવી. સાંપ્રત કાલમાં ડાજ વર્ષ ઉપર થયેલા શ્રીમાન હીરવિજયજી સૂરિ મહારાજ તથા શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાયજી મહારાજે અકબર બાદશાહને જીવદયા સંબંધી ઘણે સરસ ઉપદેશ આપી જીવદયાની લાગણું હૃદયમાં ઘણું ઉત્પન્ન કરી હતી. આથી અનેક જીવો મારવા માટે એકઠા કર્યા હતા તે તમામ છોડી દીધા અને ગુરૂમહારાજના વચનથી પર્યુષણ પર્વની અઠ્ઠાઈમાં-દશ દિવસ સુધી અમારિ પટહ વગડાવ્યા. તેમજ ત્યારપછી શાંતિચંદ્ર મહારાજના અનેક ચમત્કારથી લગભગ છ મહિના સુધી જીવદયા પાળવાના ફરમાને તેના તમામ દેશમાં મોકલી દીધા અને શત્રુંજય, ગિરનાર, સમેતશીખરજી, આબુજી વિગેરે તીર્થો ભેટ તરીકે અર્પણ કરવાના
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાચી ભક્તિ.
૧૧૨
ફરમાના ગુરૂમહારાજને તત્કાલ કરી આપ્યા. આ મુજબ તેઓશ્રીએ અનેક પ્રકારે જીન પ્રવચનની પ્રભાવના કરી, તે પ્રમાણે આપણે પણ આપણી શક્તિ પ્રમાણે પ્રભાવના કરવી. પ્રવચનની પ્રભાવના કરવાથી તીર્થકર નામ ગાત્ર બંધાય છે ચદુભાગમે.
अपुव्व नाणगहणे सुयभत्ति पवयणे पभावणाए । एहिं कारणे हिं तिथ्थयरतं लहइ जीवो ॥ १ ॥
અર્થ:—શ્રીમાન્ મહાવીર દેવ પ્રભુ જણાવે છે કે, પૂર્વે પ્રાસ નહીં થયેલ એવુ આત્મવિષયક જ્ઞાન ગ્રહણ કરવાથી એટલે જડ અને ચેતન આ બન્નેનું ભિન્નત્વરૂપ અનુભવ જ્ઞાન ગ્રહણ કરવાથી શ્રુતજ્ઞાનની ભક્તિ કરવાથી એટલે શ્રુતજ્ઞાન ભણવુ ભણાવવું ભણુનારને મદદ કરવાથી, તેમજ શ્રુતજ્ઞાનવાન એવા જીવાની ભક્તિ બહુ માન કરવાથી, તેમજ જીન પ્રવચનની પ્રભાવના પ્રથમ કહી આવ્યા તે મુજબ કરવાથી આ જીવ તીર્થંકર નામ ગાત્ર મધે છે. સારાંશ એ છે કે આપણે આપણા પેાતાનુ ભલું કરવાની જો મરજી હાય તે। યથાશક્તિ તન, મન અને ધનથી જીન પ્રવચનની પ્રભાવના કરવા પ્રયત્ન કરવા. પછી તે પ્રભાવના અઠ્ઠાઇ મહેાત્સવથી કરી. ચમત્યારથી કરે. અગર પ્રભુ પાસે નાટક, ગીત, નૃત્ય, કરવાથી કરા, ગમે તે પ્રકારે પણ પ્રવચનની પ્રભાવના કરી મળેલ અપૂર્વ મનુષ્ય જન્મ કૃતાર્થ કરી લેવા જરૂર છે. આ મુજબ ચતુથી મહાત્સવરૂપ પ્રભુની ભક્તિ સ ંપૂર્ણ થઇ.
इति श्री महोत्सवरुप चतुर्थी भक्ति समाप्ताः
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
पंचमी तीर्थ यात्रारुप भक्ति:
श्रेयः श्रियं प्रविदधातु स नाभिसूनु र्यो दुर्जयारिविजयक्षम मुच्चदुर्गं ॥ एकांतवत्सलतया जगतांहिताय, शत्रुंजयं गिरिपतिं प्रगटीचकार ॥१॥
ઋષદેવ પ્રભુએ એકાંત વત્સલપણાથી જગતના જીવાના હિતની ખાતર દુ:ખે કરીને જીતી શકાય એવા અષ્ટકમ રૂપ ભાવ શત્રુ જીતવાને સમર્થ અને ઉંચા છે શિખરરૂપ કિલ્લો જેના અને તમામ પર્વતામાં એક રાજા સમાન એવા શત્રુંજય નામના તીને પ્રગટ કરેલ છે, તે નાભિરાજાના પુત્ર શ્રીમાન્ ઋષભદેવ પ્રભુ શાશ્વતી માક્ષ લક્ષ્મીને આપો.
વિવેચન—જેમ કાઈ રાજાદિક, શત્રુના વિજય કરવામાં સમર્થ અને એકાંત હિતકારી, જગતના તમામ જીવેાના રક્ષણ કરવામાં સમર્થ એવા એક મહાન્ કિલ્લાવાળા પર્વતને પામીને સુખે કરીને દ્રવ્ય શત્રુના નાશ કરે છે, તેમ અનંતાજીવા આ તીર્થ ઉપર મેલે જવાથી તેમજ ઋષભદેવપ્રભુ પોતાના ચરણ કમળથી પૂર્વ નવાણુ વાર આ તીર્થ ઉપર પધારેલ હેાવાથી, મહા પવિત્ર અને એકાંત હિતકારક વિ અનેક જીવાને તારનાર આવા મહા સમર્થ કિલ્લારૂપ શત્રુંજય તીને પામીને અનેક જીવા ભાવશત્રુ જીતવાને સમર્થ બન્યા છે. ખને છે અને અનશે. આવું મહા પવિત્ર તીર્થ જે ઋષભદેવ પ્રભુના પ્રથમ ચરણ કમલના સ્પર્શ થવાથી પ્રગટ થયું છે તે ઋષભદેવ પ્રભુ અમેાને શાશ્ર્વતી માક્ષ લક્ષ્મીને આપે। ।। ૧ ।
* અભિવ જીવા તેા કિંદ ભાવી દર્શન પણ કરી શકે નહીં.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમી ભક્તિ. .
૧ર૩
આ પ્રમાણે પ્રથમ મંગળાચરણ કરવા સાથે આ અવસપિ. ણમાં પ્રથમ તીર્થની ઉત્પત્તિ તથા ધર્માદિ નિતિની વ્યવસ્થા પણ બાષભદેવ પ્રભુથી જ થયેલ છેઆ વાત પણ જણાવવામાં આવેલ છે. વળી જે સ્થળમાં પ્રભુ વિચરે છે, તે સ્થળ પણ પ્રભુના ચરણ કમળેથી પવિત્ર બનેલ હેવાથીજ તીર્થ ગણવામાં આવે છે. તેમજ પ્રભુના જન્મ દિક્ષા-નાણુ અને નિવણરૂપ કલ્યાણ કે જે સ્થળને વિષે થયેલ હોય છે, તે સ્થળને પણ તીર્થ કહેવામાં આવે છે. આવા તીર્થની ભક્તિ કરવી તે પાંચમી તીર્થયાત્રારૂપ ભક્તિ છે. ચાર ભક્તિ પ્રથમ જણાવવામાં આવેલ છે તેનાથી જે ફલ મળે છે, તે જ પ્રમાણે આ પાંચમી ભક્તિથી પણ ફલ મળે છે, ચાર ભક્તિ સાથે આ પાંચમી ભક્તિ કરનાર માણસ મહાન ફલ મેળવે છે. જે કે ઉત્તરોત્તર ભક્તિ
જ્યાં હોય છે, ત્યાં પૂર્વની ભક્તિ ઘણે ભાગે હોય છે, કારણ કે જે માણસ તીર્થની યાત્રા કરશે, તે ચેકસ પ્રભુની પુષ્પાદિકથી ભક્તિ કરશે. વલી ભક્તિ કરનાર માણસ પ્રભુ આજ્ઞા મુજબ વિધિપૂર્વક કરવા પ્રયત્ન કરશે. તેમજ યથાશક્તિ દેવદ્રવ્ય વગેરેમાં વૃદ્ધિ કરશે. તથા યથાશક્તિ ગીત, નૃત્ય, પૂજા, આંગી કરવા રૂપ મહોત્સવ પણ કરશે. આમ એક બીજા સાથે ભક્તિને સંબંધ રહેલ છે. એટલે તીર્થ યાત્રા કરનાર માણસ પ્રાયે કરી પાંચ પ્રકારની ભક્તિ કરી મહાન લાભ મેળવે છે, માટે તીર્થ યાત્રા કરવા પ્રયત્ન કરે.
વાદી. તીર્થ કેને કહે છે? તીર્થના કેટલા ભેદ છે? તીર્થ યાત્રા કરવાને શો હેતુ? તીર્થ યાત્રા કરવાની શી વિધિ તથા તીર્થ સેવન તથા તીર્થ યાત્રાનું શું ફલ તે પ્રથમ જણાવવા ખાસ જરૂર છે.
પ્રશ્નને જવાબ અને તીર્થનું સ્વરૂપ. સામાન્ય પ્રકારે તીર્થ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ શબ્દાર્થ આ પ્રમાણે થાય છે. તાતે નેતિ તીર્થ જેના વડે તરી શકીયે તેને તીર્થ ૧૫
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
કહે છે. સામાન્ય પ્રકારે તીર્થ શબ્દના આ અર્થ છે. વિશેષ ભેદો જણાવે છે.
તીના ભેદો. नामंठवणातित्थं दव्वतित्थं च भावतित्थं चाइकिकमियत्तोऽगविहंहोइनायव्वं ॥ ११३ ॥
અર્થ:—નામ તીર્થ, સ્થાપના તીર્થ, દ્રવ્ય તીર્થ, અને ભાવ તીર્થ, આ પ્રમાણે તીર્થના મુખ્યત્વે કરી ચાર લે છે. તેમજ અકેકાના વલી અનેક પ્રકાર છે. તે જાણી લેવા.
વિવેચન—કાઈનું નામ તીર્થં રાખેલ હોય તે નામથી તીર્થ કહેવાય છે. શત્રુ ંજયાદિ તીર્થની જે છબી અગર ફાટા ખેંચેલ હાય તે સ્થાપના તીર્થ કહેવાય છે. દ્રવ્ય તીર્થં સશરીર, ભવ્ય શરીર, અને તદ્ વ્યતિરિક્ત રૂપ ભેદથી ત્રણ પ્રકારે છે. જ્ઞશરીર દ્રવ્યતીર્થ તે તીર્થ શબ્દાર્થના જ્ઞાતા, પણ હાલ તેનું નીર્જીવ શરીર પડેલ છે, તેને જ્ઞશરીર દ્રવ્ય તીર્થ કહે છે. ભવ્ય શરીર દ્રવ્યતી તે તીર્થ શબ્દાર્થને જાણકાર ભવિષ્યમાં થશે, હાલ ખાળક તરીકે હેાવાથી અજ્ઞ છે તેને ભવ્ય શરીર દ્રવ્યતીર્થ કહે છે. તબૃતિરિક્ત તે જહાજ, ખાટ, વહાણુ, સ્ટીમર વિગેરે કે જેનાથી નદી, સમુદ્ર તરી શકાય છે તેને તદ્દગૃતિરિક્તદ્રવ્ય તીર્થ કહે છે. ભાવતી તે જેના આલંબનથી સંસારસમુદ્ર સુખે કરી તરી શકીયે એવા શત્રુ જયાક્રિક તીર્થાને ભાવતી કહે છે. આ પ્રમાણે તીના અનેક ખીજા પણ ભેદા થાય છે. દ્રવ્યતીર્થ તથા ભાવતી બીજી રીતે પણ બને છે. આજ વાતને પ્રાચિન સિદ્ધાંતની ગાથાથી સ્પષ્ટ કરી જણાવે છે.
द्रव्यतीर्थ स्वरुप.
दाहोवसमं तन्हाइछेयणं मलपिवाहरांचेव ।
तिर्हित्थेहिं निउत्तं, तम्हा तंदव्वतित्थं ॥ ११४ ॥
અર્થ—દાહુના ઉપશમ કરવા, તૃષાના છેદ કરવા, અને
।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમી ભકિત. મેલને દૂર કરે એ ત્રણ અથે કરીને જે યુક્ત હોય તેને દ્રવ્યથી તીર્થ જ્ઞાની પુરૂષે કહે છે.
વિવેચન–ભાવતીર્થના આલંબનથી જેમ આઠ કર્મ રૂપ મળને ક્ષય થાય છે, તેવી રીતે લૈકિક તીર્થો કાશી, પ્રયાગ, ગંગા, જમના, સરસ્વતી, ગોદાવરી વિગેરે નદીઓને દ્રવ્યતીર્થ કહે છે, વલી દ્રવ્ય તીર્થમાં મુખ્યત્વે કરી ત્રણ ગુણ કહેલ છે. નદીરૂપ તીર્થમાં સ્નાન કરવાથી પ્રથમ બાહ્ય તાપથી તપેલા એવા શરીરને દાહ શાંત થાય છે, પાણી પીવાથી તૃષાને નાશ કરે છે અને શરીર ઉપરના મેલને સ્નાન કરવાથી દૂર કરે છે. આ મુજબ ત્રણ ગુણવાળું જે હોય તેને જ્ઞાની પુરૂષ દ્રવ્યતીર્થ કહે છે. હવે ભાવતીર્થના સ્વરૂપને બતાવે છે.
भावतीर्थ स्वरुप. कोहंमिउ निग्गहिए दाहस्स उवसमणं हवा तित्थं '
लोहंमिउ निग्गहिए तन्हाए छयण होई ॥ ११५ ॥ - अविहं कम्मरयं बहुएहिं भवेहिं संचियं जम्हा तब संजमेण धोवई तम्हा तं भावो तित्थं ॥ ११३ ॥
અર્થકોને નિગ્રહ થવાથી દાહના ઉપશમ રૂપ તીર્થ થાય છે. અને લેભને નિગ્રહ થવાથી તૃષ્ણના છેદનરૂપ તીર્થ થાય છે. તેમજ આઠ પ્રકારના કર્મરૂપી રજ ઘણું ભવે કરીને સંચય કરેલી તે તપ અને સંજમે કરીને ધોવાઈ જાય છે-દૂર થાય છે, તેથી તેને ભાવતીર્થ જ્ઞાની પુરૂષ કહે છે. જે
- વિવેચન-ત્રણ ગુણ જેવી રીતે દ્રવ્યતીર્થમાં જ્ઞાની મહારાજે કહ્યાં છે તે મુજબ ભાવતીર્થમાં પણ તે ત્રણ ગુણ કહેલ છે. ફેર એટલે કે દ્રવ્યતીર્થમાં કહેલ ત્રણ ગુણથી માત્ર બાહ્ય શાંતિ, તથા તૃષાને છેદ અને મેલ દૂર કરે છે, અને તે અમુક ટાઈમ જ થશે પછી પાછા હતા તેવાને તેવાજ મેલથી ભરપુર થવાના; પણ ભાવતીર્થમાં કહેલ - ત્રણ ગુણથી તે કાયમને માટે અપૂર્વ શાંતિ મળે છે. આ ત્રણ ગુણમાં
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
થી દેવભકિતમાળ પ્રકરણ.
પ્રથમ ગુણ કોધને નિગ્રહ કરે તે છે; કારણ કે આ જગતની અંદર આત્મિક અશાંતિને ઉત્પન્ન કરનાર અને આત્મિક ગુણને દાહ કરનાર ખરેખર જે કઈ શત્રુ હોય તે માત્ર કોયજ છે અને આ કોઇને પ્રથમજ આ ભાવતીર્થમાં નાશ કરવાને માટે જણાવેલ છે. કે જેથી પરમશાંતિ કાયમ માટે પ્રાપ્ત થાય. બીજો ગુણ લેભને નિગ્રહ કરવો તે છે. જગતના તમામ જી તૃષ્ણાને લઈ અનેક પ્રકારના કાર્ય કરવાને તૈયાર થાય છે. એક કુટુંબમાં અરસ્પરમાં ઝગડા થાય છે. રાજ્ય તૃષ્ણાને લઈ અનેક અનર્થો થાય છે અને ચાલતી લડાઈમાં કેડે જીવ મરાયા તે પણ તૃષ્ણાને જ આભારી છે. નાત-જાત અને ધર્મને એક બાજુ મુકી હજારે ગાઉ દૂર જાય છે. આ બધો પ્રતાપ તૃષ્ણ દેવીને જ છે; પણ જે માણસે લેભને નાશ કર્યો છે તે માણસને પછી આ તૃષ્ણા બીલકુલ અડચણ કરતી નથી. વળી ચારગતિમાં લઈ જનાર જો કોઈ હોય તે આ લેભજ છે. માટે ભાવતીર્થમાં લોભને નિગ્રહ કરવા માટે ખાસ જણાવેલ છે. - ત્રીજો ગુણ કર્મરૂપ મેલને દૂર કરવાનું છે. આ કર્મરૂપ મેલ કે જે અનેક ભ વડે એકઠા કરેલા તે તપ અને સંજમ વડે દૂર થાય છે. બાહ્ય અને અત્યંતર મળી બાર પ્રકારે તપ છે. અને સત્તર પ્રકારે સંજમ છે. આ બંને શુદ્ધ અંતઃકરણથી નિરતિચારપણે કરવામાં આવે તે અનેક ભવના એકઠા થયેલા કર્મરૂપ જેને પાણીની માફક સાફ કરી નાખે છે. ભાવતીર્થને આ ત્રીજો ગુણ કહેલ છે. સારાંશ એ છે કે જેના આલંબનથી ચાર ગતિ રૂપ સંસારમાં રજળવાનું મટી જાય અને પરમ સુખને લાભ થાય તેનું નામ ભાવતીર્થ જ્ઞાની મહારાજ કહે છે. શરીર ઉપર મેલ દૂર થવાથી અગર ઉપરથી અલ્પ શાંતિ પાણી રેડવાથી થઈ તેથી કાંઈ તે તીર્થ કહેવાય, નહીં, પણ કાયમ માટે મેલ દૂર કરી અને કાયમની શાંતિ જે આપે તેનું નામ ખરેખર તીર્થ છે. સ્થાવર અને જંગમ આ પ્રમાણે પણ તીર્થના ભેદે પડે છે. આમાં જે એક જગ્યાયે સ્થિર રહે તેને સ્થાવર તીર્થ કહે છે. શત્રુજ્ય, ગિરનાર, આબુ, અષ્ટાપદ, સમેત્તશીખર
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ ભકિત,
૧૭
વિગેરે સ્થાવર તીર્થ છે. અને જે એક ઠેકાણે સ્થિર રહેતા નથી પણ પ્રભુ આજ્ઞા મુજબ એક ગામથી ખીજે ગામ જે લેાકેાના ઉપર ઉપકાર કરવા માટે વિહાર કરે છે, એવા સાધુ મહાત્માઓને જગમ તીર્થ કહેલ છે. આજ વાતને સ્પષ્ટ કરતા કહે છે—
*
दंसणनाणचरित्ते सुनिउत्तं जिणवरेहिं सव्वेहिं ||
ree होइ तिथं ए सो अन्नवि पञ्जा ओ ॥ ११७ ॥ અથ—સમ્યક્ દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર વડે કરીને જે યુક્ત હાય તેને તમામ જીનેશ્વરાએ તીર્થં રૂપ કહ્યા છે. કારણકે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર રૂપ ત્રણ રત્ન પણાથી તીર્થ કહેવાય છે. આ મુજબ બીજા પણ તીર્થ શબ્દના પાંચા જાણવા. આ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ ત્રણ ગુણ વડે કરી જેએ યુક્ત છે તેજ અષ્ટકમ રૂપ મેલને દૂર કરવામાં સમર્થ બને છે, અને બીજાના મેલને પણ દૂર કરાવી શકે છે. પોતે પરમશાંતિના અનુભવ કરે છે. અને તેઓશ્રીના આલંબન લેનારને પરમ શાંતિના અનુભવ કરાવે છે. તેમને તીર્થંકરાએ જંગમ તીર્થં રૂપ ગણ્યા છે. શત્રુંજય ગિરનાર સમેતશીખર વિગેરે તીર્થોને તથા તીર્થંકરનાં જન્મ-દિક્ષા, નાણુ અને નિર્વાણ ભૂમિને સ્થાવર તીર્થ કહેલ છે. આ પ્રમાણે તીર્થના અનેક ભેદો થાય છે તે સ્વયં જાણી લેવા.
तीर्थ यात्रानो हेतु.
श्रीतीर्थपांथरजसा विरजीभवंति, तीर्थेषुवं भ्रमणतो न भवे भ्रमति । द्रव्यव्ययादिहनराः स्थिरसंपदः स्युः, पूज्याभवंति जगदीशमथार्चयंत
॥ ? ॥
તીર્થ માર્ગની રજના સ્પર્શથી પ્રાણીએ કર્મ રૂપી રજથી રહિત થાય છે. તીર્થભૂમીમાં કરવાથી આ સસારમાં ભમવુ'
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
શ્રા દેવભકિતમાળા પ્રકરણ.
પડતું નથી, તીર્થ ભૂમીમાં દ્રવ્યને વ્યય કરવાથી પ્રાણુઓ સ્થિર સંપદાવાલા થાય છે અને પ્રભુને પૂજનાર પણ પૂજનીક થાય છે ?
વિવેચન-તીર્થ યાત્રા કરવાને હેતુ જણાવતાં શાસ્ત્રકાર મહારાજ જણાવે છે કે, તીર્થભૂમી ઉપર અનેક મહાત્માઓ જ્ઞાન ધ્યાનમાં મગ્ન રહેલ હોવાથી તેમજ અનેક જીવ મેક્ષે ગયેલ હોવાથી તેમના ચરણકમલથી તેમજ તેમના પરમાણુઓથી તે જગ્યા પવિત્ર બનેલ છે, આ હેતુથી તીર્થભૂમિકાને પવિત્ર ગણવામાં આવે છે. આ પવિત્ર તીર્થભૂમિકાના રજને સ્પર્શ કરનાર માણસ પાપરૂપી રજથી રહિત થાય છે. પૈસા કમાવવા માટે જેમ કે દેશાંતર પર્યટન કરે છે, તેવી રીતે પિતાના આત્માના ભલા માટે જે લેક તીર્થભૂમિમાં પ્રભુના દર્શન કરવા માટે અને તે સાથે જ્ઞાની ગુરૂના દર્શન માટે પર્યટન કરે છે તે લેકે ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં કદી પણ ભ્રમણ કરતા નથી-રજળતા નથી. જે મનુષ્ય નાત, જાત વિવાહ અને લગ્નના પ્રસંગે પિતાની વાહવાહ કહેવરાવવા ખાતર હજાર રૂપિયાનું પાણું કરે છે, તેને બદલે લેકે વાહવાહ કરે તેટલો છે, પણ તેના કરતાં તે પૈસા તીર્થની ભૂમિમાં, સુપાત્રદાનમાં, પ્રભુભક્તિમાં અને અઠ્ઠાઈમહોત્સવ અગર જીર્ણોદ્ધાર તેમજ પઠન પાઠનમાં જે ખરચવામાં આવે તે તે લક્ષ્મી સ્થિર થાય છે, એટલે કાયમ માટે તેની પાસે લક્ષમી ટકે છે અને વૃદ્ધિ પામે છે. જે મનુષ્ય રાતદિવસ પૈસાના પૂજારી બને છે અને સારે ઠેકાણે ખરચતા નથી, તેઓ આખરે હેરાન થાય છે; પણ જેઓ પિતાને પૈસે પ્રભુની સેવાભક્તિ, બહુમાન અને તીર્થની પ્રભાવનામાં જ ખરચે છે, તેઓ પોતે જ આ લેકમાં પૂજનીક થાય છે. જોકે તેઓને સારે સત્કાર કરે છે, માન આપે છે અને પરલેકમાં પણ મહા પૂજનીક ઇંદ્રાદિકપણે ઉત્પન્ન થાય છે. આ બધે પ્રતાપ તીર્થભૂમિકાને છે. આવા સ્થળમાં છેડે વખત રહ્યા હોઈએ તે પણ મહાન ફાયદો થાય છે–પરમ શાંતિ મળે છે. તીર્થભૂમિકાનું વાતાવરણ ઘણું જ પવિત્ર હોય છે. વળી આ પવિત્ર સ્થળની સ્પર્શના કરવા અનેક મહાત્માઓ
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમી ભકિત.
- ૧૧૯
પણ આવે છે અને તેઓ દ્વારા ખાસ પિતાનું કર્તવ્ય જાણું તે અમલમાં મુકવાથી મહાનું ફાયદ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ફાયદે ઘર આગળ મળતા નથી, કારણ કે અનેક ઉપાધિઓ ઘર આગળ હેવાથી જરાપણું અવકાશ મળતું નથી, તે પછી પરમ શાંતિની આશા ક્યાંથી રાખવી? પણ તીર્થભૂમીમાં આવનાર તમામ ઉપાધિ તથા કામકાજ બધું ઘર આગળ મુકીને આવે છે. આથી યાત્રા કરનાર માણસ પ્રભુ પૂજા, દર્શન, ગુરૂસેવા, વિગેરે કરી પરમશાંતિ મેળવે છે; આ કારણને લઈ ખાસ તીર્થ યાત્રા કરવી જોઈએ. વિધિપૂર્વક જે તીર્થયાત્રા કરવામાં આવે તે હાલ જે ફળ મળે છે તેના કરતાં પણ મહાન કુલ મળે છે.
| તીર્થયાત્રા વિષ एकाहारी भूमिसंस्तारकारी, पद्भ्यांचारी शुद्धसम्यक्त्वधारी । यात्राकालेसर्वसच्चित्तहारी, पुण्यात्मास्याद्ब्रह्मचारी विवेकी ॥१॥
વિવેકી એ પુણ્યશાળી જીવ યાત્રા કરવાના સમયે એક વખત જ ભેજન કરનારે હાય, પૃથ્વી પર સંથારે કરનાર હોય, પગે ચાલી જાત્રા કરનાર હાય, શુદ્ધ સમ્યકત્વને ધારણ કરનાર હય, સર્વ પ્રકારનાં સચિત્તને પરિહરનાર હોય, તથા બ્રહ્મચારી હેય. આમુજબ છરી પાલતાં જાત્રા કરવામાં આવે તે મહાન કુલ મળે છે.
વિવેચન-યાત્રા કરવાની વિધિ બતાવતાં શાસ્ત્રકાર મહારાજ જણાવે છે કે આત્મકલ્યાણ કરવાને ઈચ્છનાર વિવેકી પુણ્યવાન પુરૂષે પ્રથમ નિર્ણય કરવો જોઈએ કે હું આત્મકલ્યાણ કરવાને માટેજ તીર્થયાત્રા કરવા જઉં છું, પણ મેજશેખ કરવા જતા નથી. આમ નિર્ણય કરી તીર્થ સ્થાને પહોંચ્યા પછી તરત જ પ્રથમ પ્રભુના દર્શન કરી શક્તિ હોય તે ઉપવાસનું પચ્ચખાણ કરવું અને શક્તિ ન હોય તે એકાસણાનું પચ્ચખાણ કરવું અને પછી તીર્થ ભૂમીમાં જ્યાં સુધી રહે ત્યાં સુધી એકાસણા કરે અને શક્તિ ન હોય તે પછી બીયાસણું પણ કરે. કર્મક્ષય કરવામાં તપશ્ચર્યાની ખાસ જરૂર છે.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભકિતમાળા પ્રકરણ. માત્ર તીર્થની સ્પર્શના કરવાથી કર્મક્ષય થઈ જતું નથી. શુકરાજા, ચંદ્રશેખર, દ્રઢ પ્રહારી, જેવા અઘોર કર્મ વાલીઓને પણ તીર્થ સ્પ
ના સાથે તપશ્ચર્યાથી જ કર્મ ક્ષય થયેલ છે. આટલા માટે જ પ્રથમ યાત્રા કરવાની વિધિ બતાવતા છ–રીની અંદર એક વખત ભેજન કરવા રૂપ એકાસણું કરે. એકાસણું કરવાની શક્તિ ન હોય તે પછી બની શકે તે મુજબ તપશ્ચર્યા કરવી જોઈએ. કર્મક્ષય કરવામાં ત્રણ કારણ છે. તપ, જપ, અને ધ્યાન, આ ત્રણે એકી સાથે હોય તે ઘણેજ ફાયદ આપે છે. થડાજ ટાઈમમાં કર્મક્ષય કરી મેક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે, પણ ત્રણે સાથે ન બને તે પછી પ્રત્યેકનું સેવન કરવું. આવાત સિદ્ધાચલજીના સ્તવનમાં આવેલ છે. આ સ્તવન આપણે હંમેશા બેલીએ પણ છીએ, છતાં તેના અર્થ તરફ લક્ષ્ય ભાગ્યે જ કઈ આપે છે. કહ્યું છે કે – "चैत्री कार्तकी पुनम जात्रा, तप जप ध्यानथी पाप खपावे;
गिरीवर दरिशन विरला पावे."
(શ્રી નવાણુ પ્રકારી પૂજા) - શ્રીમાન વીરવિજયજી મહારાજ આ પૂજામાં જણાવે છે કે, જે ભાગ્યશાળી જીવ હોય છે તેને જ આ ઉત્તમ તીર્થના દર્શન અને ચિત્રી તથા કાર્તકી પુનમની જાત્રા થાય છે. અને જાત્રા કરવા સાથે તપ, જપ અને ધ્યાન કરી અનેક ભાના સંચય કરેલાં મહા કમેને થોડા જ ટાઈમમાં ક્ષય કરે છે. તપ તે પ્રસિદ્ધ જ છે. જપમાં પ્રભુનું સ્મરણ રાતદિવસ ચાલતા, બેસતા, સુતા અને ઉઠતાં કર્યા કરવું. ધ્યાન તે પણ પ્રભુનું જ આરોદ્રરૂપ ધ્યાન મુકી દઈ, પ્રભુસ્વરૂપ બનવા પ્રભુનું જ કરવું. અગર પરમાત્માસ્વરૂપ પિતાના શુદ્ધસ્વરૂપ આત્મતત્વનું ધ્યાન ' કરવું. નિશ્ચયથી શત્રુને જીતનાર આત્મા હોવાથી ભાવથી શત્રુંજ્ય તે આત્મા જ છે. આ પ્રમાણે તપ જપ અને ધ્યાનથી જ અનેક ભવેના પાપને ક્ષય થાય છે આ વાત નિચેના સિદ્ધાચલજીના દુહાથી સિદ્ધ થાય છે,
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ ભકિત,
૧૨૧
---
નt
^
^
જ
अककुं डगलुं भरे, शत्रुजय सामु जेह; ऋषभकहे भवक्रोडना, कर्म खपावे तेह ॥ १॥
શ્રીમાન રાષભદેવ પ્રભુ જણાવે છે કે, જે માણસ સિદ્ધાચલજીની જાત્રા કરવાના ઈરાદાથી શત્રુંજયગિરિની સનમુખ એક એક ડગલું ભરે છે, તે ડગલે ડગલે કેડે ભવના પાપને ખપાવે છે. આ વાત ઉપર જણાવેલ તપ–જપ અને શત્રુંજય સ્વરૂપ આત્મા તરફ ધ્યાનમાં આગળ વધવાથી ક્રોડ ભવના પાપે શેડાજ ટાઈમમાં ખપાવે છે, તે વાત બરાબર ઘટી શકે છે, પણ તપ, જપ અને ધ્યાન સિવાય સામાન્ય પ્રકારે ગિરિ સનમુખ પગલાં ભરવાથી આ વાત સંભવી શકિત નથી, કારણ કે આપણે અનેકવાર છરી પાળતાં શત્રુંજય ગયા છીએ અને ઘરથી માંડી શત્રુંજય ગિરિ સુધીમાં અનેક ડગલાં ભર્યા છે, હવે એક એક ડગલે કોડ ભવના કર્મ ખપે તે પછી અનેક ડગલે તે જરાપણું કર્મ રહેવું ન જોઈએ અને તત્કાળ કેવળજ્ઞાન થવું જોઈએ, છતાં
જ્યારે કેવળજ્ઞાન થતું નથી અને કર્મક્ષય ઉપર કહ્યા મુજબ થતો નથી, તે પછી તેમાં બીજું કાંઈ કારણ હોવું જોઈએ, આ ખુલ્લું સમજાય તેવું છે. અને આ કારણ ઉપર કહી આવ્યા તે મુજબ જપતપ અને સ્થાન છે. આ ત્રણથી ઉપર કહ્યા મુજબ કર્મ ક્ષય થાય તેમાં જરાપણ શંકા જેવું નથી, આમ સમજી તીર્થ યાત્રા કરતી વખતે તપ–જપ અને ધ્યાન આ ત્રણે ખાસ લક્ષમાં લેવા જરૂર છે. આજ કાલ તપની જગ્યાએ તીર્થે લાડુ ઉડે છે, જપની જગ્યાએ એક બીજાની નિંદા કુથલી થાય છે અને ધ્યાનની જગ્યાએ અશુભ વિચાર, અગર આર્ત રૌદ્રાદિ ધ્યાન થાય છે, તેમાં ખાસ સુધારે કરવા જરૂર છે. જે કે આ મુજબ બધા કરે છે, એમ કહેવાને મારે ઉદ્દેશ નથી, પણ મટે ભાગ આવે નજરે આવે છે, માટે તેમાં સુધારો કરી ઉપર જણાવેલ તપ-જપ અને ધ્યાન આ ત્રણ બીના વારંવાર સ્મૃતિમાં લેવા જરૂર છે. આ પ્રમાણે “છરી ” પૈકી પ્રથમ એકાહારી નામની “રી” પૂર્ણ થઈ. બીજી “ભૂમિસંસ્તારકારી” નામની “ડી” છે. જાત્રા કરીયે ૧૬
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
તે ટાઈમ દરમ્યાન સુવાનું જમીન ઉપર, ચાલે ત્યાં સુધી સંથારીયું પાથરી તે ઉપર રાખવું અને તે પ્રમાણે કરવાને અસમર્થ હોય તે તે પછી જમીન ઉપર ગાદલાં-દડા પાથરીને સુવું; પણ ખાટલાદિકને ઉપયોગ ન કરે. ઘર આગળ ખાટલાદિકને ઉપગ હંમેશ કરીએ છીએ, પણ તીર્થ યાત્રામાં કાંઈક વિશેષ કરવા જરૂર છે. વલી આ તીર્થ ઉપર અનેક મહાત્માઓએ અણસણ કરી સંથારા કરેલ છે અને મેક્ષ મેળવેલ છે, તે આપણાથી તે તે બનવાનું નથી, પણ સામાન્ય પ્રકારે સંથારે કરી તે મહાત્માઓની ભાવના ભવાય તે મહાકલ્યાણકારી છે. આ ભાવના ખાતર ભૂમિસંસ્તારકારી નામની આ બીજી “ધી” કહેલ છે. પાદચારી” પગે ચાલી જાત્રા કરવી. આ ત્રીજી “પી” છે. પગે ચાલી જાત્રા કરવામાં ઘણો ફાયદો છે. જીવજંતુની જયણા બરાબર બની શકે છે, પણ ડેળીમાં બેસી જાત્રા કરવાથી અગર ઘર આગળથી ગાડામાં બેસી પછી ડેળીમાં બેસી જાત્રા કરવાથી જીવન જંતુની જયણા બીલકુલ બનતી નથી. જીવરક્ષા કરવાની લાગણી જેવી પિતાની હોય છે, તેવી ડેળી વાળાઓની જરા પણ હતી નથી. આમ સમજી છતિ શકિતએ ઓળી વિગેરેનો ઉપયોગ કરે નહિ. પછી વૃદ્ધાવસ્થાને લઈ અગર શરીરની અશકિતના કારણે ડાળીમાં બેસવું પડે તે પણ સૂર્યોદય થયા પહેલા તે ડોળીમાં બેસવું નહી. આથી અમુક અંશે જીવ રક્ષા થવા સંભવ રહે છે. વળી પગે ચાલી જાત્રા કરનારાઓએ પણ સૂર્યોદય પછી તીર્થ ઉપર ચડવા શરૂઆત કરવી; પણ તે પહેલાં ચડવું નહીં. આજકાલ ચાર અને પાંચ વાગે અંધારૂ હોય તેવા વખતે જાત્રા કરવાની શરૂઆત થઈ જાય છે. હવે આવા અંધારાની અંદર જીવરક્ષા કેવી રીતે કરી શકાશે? વલી ચાતુર્માસની તુમાં ચાતુરમાસ રહેનાર શ્રાવક શ્રાવિકાઓ તલાટીની નવાણું જાત્રા કરે છે, આ જાત્રા કરનારાઓએ પણ સૂર્યોદય થયા પછી જ મકાનથી બહાર નીકળવું. ટલાટીના રસ્તામાં અળસીયા લાખો ગમે માસામાં થઈ જાય છે. હવે વેળાસર યાત્રા જનાર લેકે આ અળસીયાને કેવી રીતે બચાવી શકશે. માટે વિવેક પૂર્વકની થેડી પણ ક્રિયા ઘણે લાભ આપે છે. આમ સમજી વેળાસર જાત્રા કરવાને રીવાજ તદ્દન ત્યાગ કરવા જરૂર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ ભક્તિ.
૧૨૩
છે. ગ્રહસ્થ તે ઠીક પણ કેટલાક મહાનુભાવ સાધુ તથા સાધ્વીઓ પણ એટલા બધા વહેલા જાત્રા કરવા જાય છે કે ભાગ્યેજ ઈરિયાસમિતિ શુદ્ધ થતી હશે. આ મુજબ પ્રભુ આજ્ઞા વગર કરેલ જાત્રાનું ફેલ તેઓ મેળવી શક્તા નથી. ઘણું જાત્રા કરવી એવું કાંઈ શાસિય ફરમાન નથી. સમતાપણાથી ૧-૨ અગર ત્રણ જાત્રા થાય તો પણ ઘણી છે; પણ પ્રભુ આજ્ઞા મુજબ, સૂર્યોદય થયા પછી, ઈરિયાસમિતિ શોધવા પૂર્વક, અંતઃકરણમાં પ્રભુ સ્મરણ કરવા સાથે સમતાથી જે જાત્રા થાય તે હજારે જાત્રાને લાભ એક જાત્રાથી પ્રાપ્ત કરી શકાય. માટે સવારના પહોરમાં વેલાસર ઉઠી પ્રભુસ્મરણ કરી હું કેણુ? મારે કરવાનું શું છે? હું ક્યાંથી આવ્યો છું? મારી ફરજ શું છે? મારા પૂર્વજે કેણ હતા? તેઓએ કેવા સારા કાર્યો કર્યા હતા ? આ સંબંધી વિચાર કરી પછી અવશ્ય કરવા લાયક પ્રતિક્રમણ કરી, દેવગુરૂને વંદન કરી પછી તીર્થયાત્રા કરવા સમતા પૂર્વક જવું જોઈએ. આજ કાલ તીર્થયાત્રા કરવા તરફ જેટલી લાગણું છે તેટલી ગુરૂના દર્શન કરવા તરફ તેમજ તેમના દ્વારા બે શબ્દ જાણ વાની લાગણું ઘણું ઓછી થઈ ગઈ છે. તે આમાં સુધારો કરવા ખાસ જરૂર છે, કારણ કે આજે એવા અતિશય જ્ઞાની રહ્યા નથી કે આપણુ મનના બધા ખુલાસા કરે? તેમજ સ્થાપના રૂપ પ્રભુ પણ બલવાના નથી, કે ભાઈ! તું આ રસ્તે ચાલ કે જેથી સુખી થઈશ? ત્યારે હવે ખુલાસે મેળવવાનું સાધન જે કઈ હેય તે માત્ર વર્તમાન કાલના ગુરૂમહારાજ છે, તે જ છે અને તેઓશ્રી પાસે પણ જવા ની તકલીફ જે તમે નહિ લે તે પછી જ્ઞાન વગર તીર્થયાત્રાને લાભ કેવી રીતે લઈ શકશે? માટે ગુરૂ પાસે જઈ વંદન કરી અને તેઓ પાસેથી યથા શકિત કાંઈ પણ જાણવાને લાભ મેળવે. અને તે મુજબ યાત્રા કરવી આ મુજબ ત્રીજી “સી” જાણવી “શુદ્ધ સમ્યકત્વ ધારી” શુદ્ધ સમ્યકત્વને ધારણ કરવું. આ ચેથી “પી” છે. શુદ્ધ દેવ ગુરૂ અને ધર્મ ઉપર પૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખવી, આનું નામ સમ્યકત્વ છે. આ સમ્યકત્વનું ધારણ કરવું હંમેશા માટે છે. કાંઈ
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર૪
બી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ. યાત્રાના વખત માટેજ નથી, પણ આટલું તે ચોકસ છે કે યાત્રાના ટાઈમે દેવ, ગુરૂ અને ધર્મ ઉપર હૃદયની પૂર્ણ લાગણી હોવી જોઈએ. કે જેથી સારો લાભ મળે. બીજે ઠેકાણે આ “શી” ની જગ્યાએ “ગુરૂ સાથે પદચીએ” આમ જણાવેલ છે. એટલે ગુરૂમહારાજની સાથે યાત્રા કરવી આમ જણાવેલ છે. આ મુજબચેથી ફી” બને છે.
સર્વ સચ્ચિત્ત પરિહારી” આ પાંચમી “રી છે યાત્રા કરવાના સમયમાં તમામ સચિત્ત વસ્તુનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. જે માણસ એકાસણું કરે છે, તેને આ પાંચમી “ડી” આવી જાય છે પણ જે એકા સણું કરી શકતા નથી, તેઓએ તે ખાસ સર્વ સચ્ચિત્તને ત્યાગ કરવા જરૂર છે. ઉનું પાણી પીવું અને કાચી લીલેરી વિગેરે સચ્ચિત્ત વસ્તુ ખાવી નહિ. ઘર આગળ તે આપણે સચ્ચિત્તાદિ ખાઈએ છીએ પણ તીર્થ ભૂમીમાં કાંઈક તેમાં ઓછાશ થાય અગર તદ્દન ન ખવાય તે સારો લાભ મળે. આમ સમજી સચ્ચિત્તને ત્યાગ કરે આ પાંચમી “રી” જાણવી.
“બ્રહ્મચારી” આ છઠી “થી જાણવી એટલે ઘર આગળથી નીકળ્યા ત્યાંથી માંડી પાછા યાત્રા કરી ઘેર પહોંચીએ નહીં ત્યાં સુધી બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કરવું જોઈએ. ઘર છોડી તીર્થ ભૂમીમાં આ ત્મિક ગુણ કાંઈક અંશે પ્રગટ કરવા જઈએ છીએ, અને ત્યાં પણ મિથુન ધર્મ સાથે જ રહ્યો હોય તે પછી તે ગુણની આશા રાખવી તદ્દન નકામી છે, માટે આત્મહિતૈષી જનેએ પ્રથમ તે સ્ત્રીસંસર્ગ પણ કરે ન જોઈએ, પણ કદાચ ઘરના માણસોને સાથે લીધા હેય તે પછી ઉપર જણાવેલ બ્રહ્મચર્ય વ્રત પાળવા ખાસ લક્ષમાં રાખવું. આ છઠી “રી” છે. આ છ “રી” પાળવા પૂર્વક જે ભાગ્યશાળી જી યાત્રા કરે છે, તેઓએ જ પિતાને જન્મ કૃતાર્થ કરેલ છે.
तैरात्मा सुपवित्रितो निज कुलं तै निर्मलं निर्मितं । तैःसंसार महांधकूप पततां हस्तावलंबोदे ॥
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ ભક્તિ.
लब्धं जन्म फलं कृतंच कुगतिद्वारैक संरोधन । .. ये शत्रुजय मुख्य तीर्थ निवहे यात्रासु कृप्तोद्यमः ॥१॥
જે ભાગ્યશાળી જીવેએ ઉપર જણાવેલ વિધિ પૂર્વક શત્રુંજય, ગિરનાર, સમેત્તશિખર વિગેરે તીર્થોની યાત્રા કરવામાં ઉદ્યમ કરેલો છે તેઓએજ પિતાના આત્માને પવિત્ર કરે છે, પોતાના કુળને નિર્મળ કરેલું છે, સંસાર રૂપ અંધ કુવામાં પડતા માણસને હસ્તાવલંબન દીધેલ છે અને તેઓએ જ જન્મનું ફળ મેળવ્યું છે. તથા કુગતિના દ્વારને અટકાવેલ છે. ૧
a ચ છે सद्रव्यं सत्कुले जन्म सिद्धक्षेत्रं समाधयः । संघश्चतुर्विधो लोके सकाराः पंचदुर्लभाः ॥१॥
જગતની અંદર દુર્લભ વસ્તુ ગણાવતાં શાસ્ત્રકાર મહારાજ જણાવે છે કે, ૧ નીતિથી કમાયેલ સત્ દ્રવ્ય, ૨ સારા કુળમાં જન્મ થે, ૩ સિદ્ધ ક્ષેત્રની યાત્રા અગર તેવા પવિત્ર સ્થળને સમાગમ થ, ૪ શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થવી, અગર શુદ્ધ આત્મ સ્વરૂપમાં અમુક ટાઈમ લીન વા લય થવું તે સમાધિ, અને પ સાધુસાધ્વી-શ્રાવક અને શ્રાવકા રૂપ ચાર પ્રકારના સંઘની પ્રાપ્તિ. આ મુજબ પાંચ સકાર મળવા ઘણા દુર્લભ છે. અગર આ પાંચસકાર. વાળી વસ્તુ મળવી ઘણી દુર્લભ છે. ઉત્તમ ભાગ્યશાળી જીવ હોય છે તેને જ આ બધી પૂર્ણ સામગ્રી મળે છે. આમ સમજી મળેલ અપૂર્વ અવસરને લાભ લેવા કદી પણ ચુકશે નહીં. યાત્રા કરવાની વિધિ પૂર્ણ થઈ. આ મુજબ વિધિપૂર્વક આ ગિરિરાજનું સેવન કરવાથી શું ફળ મળે છે અને કેને ફળ મળ્યું છે તે બીન હવે જણાવે છે.
તીર્થસેવનનું ફળ. उस्सप्पिणीइ पढमं सिद्धो इह पढमचक्कि पढमसुत्रो ॥ पढ़म जिणस्सय पढमो गणहारो जत्थ पुंडरिओ ॥१॥
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ.
चित्तस्स पुनिमाए समणाणं पंच कोडि परिवरिओ ।। निम्मल जस पुंडरियं जयउ तयं पुंडरिय तित्थम् ॥२॥
અર્થ –આ ચાલતી અવસર્પિણી કાળમાં પ્રથમ ચક્રવતિ ભરત રાજાના પુત્ર ઋષભસેન અને કે જે પ્રથમ તીર્થકર ઋષભદેવ પ્રભુના પ્રથમ ગણધર પુંડરિક નામના શત્રુજ્ય નામના તીર્થ ઉપર ચિત્ર સુદ પુનમના દિવસે પાંચ કોડ મુનિની સાથે અણસણ કરી પર મપદને પ્રથમ પ્રાપ્ત થયા, તે પુંડરિક ગણધર મહારાજના નામથી પ્રગટ થયેલ અને ઉત્તલ પુંડરિક કમલના જે જશ છે જેને એવું પુંડરિક નામાતીર્થ જયવંતુ વરતે.
| વિવેચન–આ ચાલતી અવસર્પિણી કાળના ત્રીજા આરામાં શ્રીમાન ત્રિષભદેવ પ્રભુ યુગલિક ધર્મ નિવારણ કરીને પ્રથમ ધર્મ પ્રવર્તક થયા; તેમજ આ સંસારની તમામ વ્યવસ્થા તેમજ શીલ્પ કળા વિગેરે લોકોના હિતની ખાતર તેઓશ્રીએજ ગ્રહસ્થપણામાં બતાવી છે. વ્યાશી લાખ પૂર્વ સંસારપણામાં રહીને પછી તેઓશ્રીએ દિક્ષા સ્વીકાર કરી એક હજાર વર્ષ છમસ્થ અવસ્થામાં વિચારી ફાગણ વદી એકાદશીના દિવસે કેવલ જ્ઞાન પ્રગટ કરી, ચતુર્વિધ સંઘની સ્થાપના કરી. તે વખતે ભરત ચક્રવતિના પાંચ પુત્ર અને સાતસે પિત્રાએ દિક્ષા લીધી, તેમાં મુખ્ય કાષભસેન પ્રમુખ ચોરાશીને ગણધર પદ્ધી આપી. ઝાષભસેન ગણધરનું બીજું નામ પુંડરિક ગણધર પણ છે. આ પુંડરિક ગણધર મહારાજે ભવના પ્રાંત સમયે ઋષભદેવ પ્રભુને પુછયું કે, મારૂં નિર્વાણ (મેક્ષ) કઈ જગ્યાએ થશે ? જેના ઉત્તરમાં પ્રભુજીએ જણાવ્યું કે તમારૂં નિર્વાણ શત્રુંજય તીર્થ ઉપર થશે અને તમારા નામથી આ તીર્થ પ્રગટ થશે અને જગતમાં આ તીર્થનો મહિમા ઘણે ફેલાશે. આ તીર્થ ઉપર પૂર્વ નવાણુંવાર હું ગયેલ છું. આ અવસર્પિણમાં આ તીર્થને પ્રાદુર્ભાવ મારાથીજ છે, વળી આ તીર્થ પ્રાયે શાશ્વતું છે. ગઈ ચોવીશીના બીજા નિર્વાણું પ્રભુના શિષ્ય કદંબનામા ગણધર એક ક્રોડ મુનિ સાથે મોક્ષે ગયા છે. વળી ભાવિકાળમાં નેમનાથ જીન વિના બીજા બાવીશ તીર્થકર આ
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ ભક્તિ.
તીર્થની સ્પર્શના કરશે, તેમજ બીજા પણ અનંતાજી આ તીર્થ ઉપર મેક્ષે ગયા છે, જાય છે અને જશે. આટલા માટે આ તીર્થ મહા પવિત્ર છે. આ પ્રમાણે પ્રભુના વચન સાંભળી પુંડરિક ગણધર મહારાજે પાંચ ક્રોડ મુનિના પરિવાર સાથે આ શત્રુંજય તીર્થ ઉપર આવીને અણસણ કર્યું અને ચૈત્ર સુદ પુનમના દિવસે પાંચ કોડ મુનિ સાથે પરમપદ મેક્ષને પામ્યા. આ ચાલતી અવસર્પિણમાં આ તીર્થ ઉપર સર્વના પહેલાં પુંડરિક ગણધર મહારાજ મેક્ષે જવાથી આ તીર્થનું નામ પુંડરિક ગિરિ તરીકે હાલ પ્રસિદ્ધિ પામેલ છે. અને ચૈત્ર સુદ પુનમના દિવસે હજારે ભાવિક શ્રાવકો દૂર દેશતરથી આવી આ ગિરિરાજના દર્શન યાત્રા કરી, પિતાના જન્મને કૃતાર્થ વર્તમાનકાલમાં પણ કરે છે. આ તીર્થ ઉપર ત્યાર પછી અનેક મહાત્માઓ ક્ષે ગયા છે. જેમાંના મુખ્ય નામે આ મુજબ છે. કાર્તિક સુદ પુનમના દિવસે કષભદેવ પ્રભુના પત્ર દ્વાવડ અને વાલીખીલ્ય નામના મુનિ આ તીર્થ ઉપર દશ ક્રોડ મુનિના પરિવાર સાથે અણસણ કરી પરમપદ મેક્ષને પામ્યા છે. નમિ અને વિનમિ નામના બે વિદ્યાધર મુનિ બે કોડ મુનિના પરિવારથી આ તીર્થ ઉપર અણુસણ કરી ફાગણ સુદ દશમીના દિવસે મોક્ષપદને પામ્યા છે. રામ અને ભરતમુનિ ત્રણ કોડ મુનિના પરિવારથી આ તીર્થ ઉપર અણુસણ કરી પરમપદને પામ્યા છે. સાંબ અને પ્રદ્યુમ્ર મુનિ સાડી આઠ કોડ મનિ સાથે આ તીર્થ ઉપર અણસણ કરી ફાગણ શુદ તેરશના દિવસે મોક્ષપદને વર્યા છે. છ ગાઉની પ્રદક્ષિણ આને લઇને આજે પણ ફરાય છે. વિશ કોડ મુનિ સાથે પાંડે, એકાણું લાખ મુનિ સાથે નારદમુનિ, દેવકીજીના છ પુત્ર, થાવગ્ના પુત્ર, નંદિખેણ મુનિ, સુવૃતી શેઠ, શુક પરિવ્રાજક, સેલ સૂરિ પાંચશો શિષ્યો સાથે, ઠંડકમુનિ, નમિવિનમિ વિદ્યાધરની ચેસઠ પુત્રી આ વિગેરે અનેક મહાત્માઓ આ ગિરિ ઉપર અણસણ કરી પરમપદ મોક્ષને પામ્યા છે. અને ભાવિપણ અનંતાજી મેશે જશે. આ મુજબ તીર્થ સેવનનું મહાન
લ કહેલ છે. આમ સમજી આત્મહિત ઈચછક જીએ તીર્થસેવન કરવા પ્રયત્ન કરે, વળી તીર્થ યાત્રાથી થતા ફાયદે જણાવે છે,
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
te
શ્રી દેવભક્તિમાળા પ્રકરણ,
। તીર્થયાત્રા હલ
सदाशुभध्यानमसार लक्ष्म्याः फलं चतुर्धासुकृताप्तिरुचैः तीर्थोन्नतिस्तीर्थकृतांपदाप्ति गुणा हि यात्राप्रभवाः स्युरेते ॥ १ ॥
ભાગ્યશાલી જીવા અસાર એવી લક્ષ્મીના ને પ્રાપ્ત કરવા હજારો ગાઉ દૂરથી શત્રુંજયાર્દિક તીર્થોની યાત્રા કરવા આવે છે અને યાત્રા કરી ચાર પ્રકારના ઉત્તમ ગુણને પ્રગટ કરે છે. ૧ પ્રથમ ગુણ શુભ ધ્યાન, ૨ બીજો ગુણ ઉંચે પ્રકારે પુણ્યની પ્રાપ્તિ, ૩ ત્રીજો ગુણ તીની ઉન્નત્તિ, અને ૪ ચેાથા ગુણ તીર્થંકરપદની પ્રાપ્તિ. આ મુજબ ચાર ગુણા અગર ચાર ક્લા તીર્થની યાત્રા કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે.
વિવેચન—ભાગ્યશાલી જીવા પેાતાને મળેલ લક્ષ્મીના સારા લાભ લેવા તીર્થની ભૂસી ઉપર જાય છે, અને ત્યાં જઇને પ્રભુભક્તિ પૂજા–આંગી વિગેરે તથા સુપાત્રમાં દાન, સાધર્મિક વાત્સલ્ય વિગેરે શુભ કાર્યો કરી પેાતાને મળેલ લક્ષ્મીના અપૂર્વ લાભ લે છે, તીર્થ યાત્રા કરવા ડુંગર પર ચડતાં મનમાં માત્ર પ્રભુનું જ સ્મરણ, વચનથી પણ પ્રભુનીજ સ્તુતિ અને કાયાથી પણ પ્રભુના દર્શન કરવા. પ્રભુની પૂજા કરવી, આમાંજ તલાલીનતા હૈાવાથી પાછા નિચે ઉતરી મકાનપર પહોંચતાં સુધી શુભ ધ્યાન રહ્યા કરે છે. તીર્થ યાત્રાના મહાન્ ગુણુ પ્રથમ આ છે. અને શુભ ધ્યાનથી પુણ્યાનુખ ધી પુણ્ય ઉત્પન્ન થાય છે. વલી પોતાના પૈસા તીર્થની જગ્યાએ શુભ ખાતામાં ખરચવાથી તીર્થની ઉન્નતિ થાય છે. અને તીર્થની ઉન્નતિ કરવા સાથે તીર્થાધિપતિની એક ચિત્તથી સેવા કરવાથી તીર્થંકર નામ ગોત્ર ખંધાય છે. આ મુજબ તી યાત્રા કરવાનું ચાર પ્રકારે લ જ્ઞાની મહારાજે જણાવેલ છે. આમ સમજી આત્માના હિતેચ્છુ મનુષ્યાએ વિધિ પૂર્વક તીર્થ યાત્રા કરવા પ્રયત્ન કરવા. તીર્થયાત્રા નામની પાંચમી ભક્તિ પૂર્ણ કરતાં જણાવે છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંચમ ભક્તિ.
૧૨૯
जइ इच्छह निव्वाणं, अहवा लोए सुवित्थडं कित्तिं । ता जिणवर निद्दिठे, विहिमग्गे आयरं कुणह ॥ १ ॥
અર્થ-ગ્રંથ કર્તા સમાપ્તિ કરતા જણાવે છે કે, જ્યાં પરમ સુખ અને પરમશાંતિ રહેલ છે એવા પરમપદ મેક્ષને પ્રાપ્ત કરવા જે તારી ઈચ્છા હોય, અગર જગતની અંદર ઘણી વિસ્તાર વાળી એવી કિર્તિ મેળવવા તારી ઈચ્છા હોય તે જીનેશ્વર પ્રભુએ કહેલ વિધિ માર્ગ–પ્રભુની અષ્ટપ્રકારી તથા સત્તર પ્રકારી પૂજા કરવી, પ્રભુની આજ્ઞા પ્રમાણે ચાલવું, પ્રભુ નિમિત્તે નિકાળેલ દ્રવ્યનું સમ્યક પ્રકારે રક્ષણ કરવું, અષ્ટાપદ તીર્થ ઉપર રાવણરાજાએ અનેક પ્રકારે ગીત નૃત્ય વારિત્ર વિગેરેથી મહેચ્છવ કરી તીર્થકર શેત્ર બાંધી લીધું તે પ્રમાણે આપણે પણ તે ફલની ઈચ્છા હોય તે યથાશક્તિ મહેચ્છવ કરે, તથા ભરત ચક્રવર્તિ–વસ્તુપાળ તેજપાળ વિગેરે અનેક શ્રાવકેએ છરી પાળતાં ઘણું મોટા સંઘ કાઢી શત્રુંજય તથા ગિરનાર વિગેરે તીર્થની યાત્રા કરી છે, તે પ્રમાણે તમે પણ યથા શક્તિ છરી પાળતાં સંઘ કાઢી યાત્રા કરે અને મળેલ લક્ષ્મીને સારે લ્હા
. અગર છરી પાળતાં યાત્રા કરીને મનુષ્ય જન્મને પવિત્ર કરે. આ મુજબ પાંચ પ્રકારની ભક્તિ તથા પ્રતિક્રમણ, સામાયક પિષધ વિગેરે વિધિ માર્ગો છે. આ વિધિ માર્ગની અંદર બનતા પ્રયાસથી આદર કરો. એટલે કહેલ ક્રિયા કરવા પ્રયત્ન કરો.” એ અંતિમ પ્રાર્થના છે.
શાંતિઃ શાંતિઃ શાંતિઃ ___इति श्री तपगच्छाधिपति श्रीमान् विजयमुक्ति गणीश्वर शिष्य श्रीमान् विजयकमलसूरीश्वर शिष्य योगनिष्ठ पंन्यास पदालंकृत श्रीमान् विजयकेशरगाण लघुभ्रात्रा पंन्यास देवविजयगणिना विरचित पेथापुर नगरे सं. १६७६ कार्तिक शुद पुर्णिमा तिथौ देवभक्तिमाला नाम प्रकरणं समाप्तम् ॥
છે સમાપ્ત .
000 છે
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
શુદ્ધિપત્રક.
કરણ
ભલે
પાનું પકિત અશુદ્ધ શુદ્ધ ૧૦ ૨
કરવો ૧૨ ૧–૨૫ હિસા
હિંસા હિસા
હિંસા રર ર૪-૨૫ વિકસિરિતક્રમણક જિ-નિરિક્ષણ ર૩ ૧૭ મિક્ષ્ય मंभिरव्य ૨૫ ૧૧ રમઝ
કમો જણાવે છે જણાવેલ છે.
अपत्थिऊ अपत्थिो ૩૭ ૫ અત્ય
गणत्थ ૪૦ ૧૬ તેમ
दोएहदुओ दोएहदुओ ૪૨ ૨૫ મદિ
समद्दि. ररिकऊ जिणांणं अहिऊ
अहिओ १७ ३ सो सए
सोसए ૭૦ ૮ આ
આમ ૭૬ ૧૯ આજ્ઞ
આજ્ઞા ૮૨ ૧૪–૧૬ લેકે
પ્રભુ ૮૪ ૧૫ મણવ્ય
मउव्व ૯૬ ૧૧ તેમાં
- रखिो
1 It italy
તેના
- ૧૦૧
૨૪
અજ
આજ
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
૧૦૨
૧૦૨
૧૦૨
૧૦૨
૨૫
૨૬
3
તા પછી
કાળમાં
અને
तृतीया
नामा भक्ति
૧–૨ શ્રી નવતત્ત્વના સુંદરખાય. ૩ શ્રી જીવવિચારવૃત્તિ ૪ શ્રી જૈનધર્મ વિષયિક પ્રશ્નોત્તર પશ્રી દંડક વિચાર વૃત્તિ. ૬ શ્રી નયમાદક
તા પછી પ્રભુ
કામાં
હાલ
नाम तृतीया भक्तिः
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ માસિમે આપેલી
ભેટા.
૭ શ્રી માક્ષપÀાપાન ૮ શ્રી જૈન તત્ત્વસાર ૯ શ્રી શ્રાવકકપતરૂ.
૧૦ શ્રી ધ્યાનવિચાર. ૧૧ શ્રી જંબુસ્વામી ચરિત્ર ૧૨ શ્રી જૈન ગ્રંથ ગાઇડ ૧૩ શ્રી ચ'પકમાળા ચરિત્ર ૧૪ શ્રી અનુયાગઢાર સૂત્ર
૧૫ શ્રી ગુરૂગુણમાળા અને સમયસાર પ્રકરણ.
૧૬ શ્રી જ્ઞાનમૃત કાવ્ય જ. ૧૭ શ્રી દેવભકિત માલા પ્રકરણુ
( ભાષાંતર સાથે )
99
( ભાષંતર સાથે ) ( સાત નયનું સ્વરૂપ ) ( ચાદ ગુણસ્થાનનું સ્વરૂપ) ( તત્વજ્ઞાનના ગ્રંથ )
( શ્રાવકના માર વ્રતનું સ્વરૂપ) ( ચાર ધ્યાનનું સ્વરૂપ) ( અપૂર્વ ચરિત્ર )
( શ્રી જૈનમાર્ગદર્શક ભામીઆ )
( સતી ચરિત્ર )
( ભાષાંતર ) ( ભાષાંતર )
( અધ્યાત્મિક ગ્રંથ ) ( દેવ ભકિતનુ સ્વરૂપ )
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી આત્માન પ્રકાશ.
જૈન કેમમાં અતિ ફેલાવા સાથે પ્રખ્યાતિ પામેલું આ માસિક આ સભા તરફથી અઢાર વર્ષ થયા પ્રતિમાસે પ્રગટ કરવામાં આવે છે. તેમાં આવતા ધાર્મિક, વ્યવહારિક અને નૈતિક સંબંધી ઉત્તમ લેખેથી આપણી કેમમાં નીકળતા માસિ
કેમાં તે પ્રથમ પંક્તિ ધરાવે છે. દર વર્ષે તેના ગ્રાહકેને વાંચછે નને બહોળો લાભ આપવા સાથે વર્ષ પૂર્ણ થતાં પહેલાં નવીન
દ્રવ્યાનુયોગ વગેરેના વિષયથી ભરપૂર એક ઉત્તમ ગ્રંથ સુંદર બાઈન્ડીંગથી અલંકૃત કરી દર વર્ષે ભેટ આપવામાં આવે છે. એકજ પદ્ધતિએ આવી ભેટને લાભ આ માસિકજ આપે છે. હાલમાં તેનું અઢારમું વર્ષ ચાલે છે. ગુરૂભક્તિ નિમિત્તે નીકળતા આ માસિકની લઘુ વય છતાં ગ્રાહકોની બહોળી સંખ્યા તેજ તેની ઉત્તમતાને પુરાવો છે. તેનું કદ હાલમાં મોટું કરવામાં આવ્યું છે. તેમજ સખ્ત મેઘવારી છતાં સાહિત્યની વૃદ્ધિ કરવા માટે તેની તેજ કિંમત વાર્ષિક મૂલ્ય રૂા. ૧-૦-૦ પટેજ ચાર આના રાખવામાં આવેલ છે. તેના પ્રમાણમાં લાભ વિશેષ છે. નશે જ્ઞાન ખાતામાં વપરાય છે, જેથી દરેક જૈન બંધુઓએ તેના ગ્રાહક થઈ અવશ્ય લાભ લેવા ચુકવું નહિ.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
_