Book Title: Yuktyanushasan
Author(s): Jugalkishor Mukhtar
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

View full book text
Previous | Next

Page 66
________________ समन्तभद्र-भारती का०७ त्मक है-परस्परतन्त्रता ( अपेक्षा, दृष्टिविशेष) को लिये हुए अभेद और भेद दोनो रूप है अर्थात् कथञ्चित् द्रव्य पर्यायरूप, कथञ्चित् सामान्यविशेषरूप, कथञ्चित् एकाऽनेकरूप और कथञ्चित् नित्याऽनित्यरूप है, न सर्वथा अभेदरूप (द्रव्य, सामान्य, एक अथवा नित्यरूप ) है, न सर्वथा भेदरूप ( पर्याय, विशेष, अनेक अथवा अनित्यरूप ) है और न सर्वथा उभयरूप ( परस्परनिरपेक्ष द्रव्य-पर्यायमात्र, सामान्य-विशेषमात्र, एकअनेकमात्र अथवा नित्य-अनित्यमात्र) है। अभेदात्मकतत्त्व (द्रव्यादिक) और भेदात्मकतत्त्व (पर्यायादिक) दोनोको स्वतन्त्र-पारस्परिक तन्त्रतासे रहित सर्वथा निरपेक्ष-स्वीकार करनेपर प्रत्येक-द्रव्य, पर्याय तथा उभय, सामान्य, विशेष तथा उभय, एक, अनेक तथा उभय, और नित्य, अनित्य तथा उभय-आकाशके पुष्प-समान (अवस्तु) हो जाता है-प्रतीयमान (प्रतीतिका विषय ) न हो सकनेसे किसीका भी तब अस्तित्व नहीं बनता।' (इसपर यदि यह कहा जाय कि स्वतन्त्र एक द्रव्य प्रत्यक्षादिरूपसे उपलन्यमान न होनेके कारण क्षणिकपर्यायकी तरह आकाश-कुसुमके समान अवस्तु है सो तो ठीक, परन्तु उभय तो द्रव्य-गुण-कर्म-सामान्य-विशेषसामावायरूप सत् तत्त्व है और प्रागभाव-प्रध्वसाभाव-अन्योन्याभाव-अत्यताभावरूप असत् तत्त्वहै, वह उनके स्वतन्त्र रहते हुएभी कैसे आकाशके पुष्पसमान अवस्तु है ? वह तो द्रव्यादि-ज्ञानविशेषका विषय सर्वजनोमे सुप्रसिद्ध है, तो ऐसा कहना ठीक नहीं है, क्योकि कारणद्रव्य (अवयव )-कार्यद्रव्य (अवयवी) की, गुण-गुणीकी, कर्म-कर्मवान्की समवाय-समवायवान्की एक दूसरेसे स्वतन्त्र पदार्थके रूपमे एक वार भी प्रतीति नही होती । वस्तुतत्व इससे विलक्षण-जात्यन्तर अथवा विजातीय-है और वह सदा सबोको अवयव-अवयवीरूप, गुण-गुणीरूप, कर्म-कर्मवान्रूप तथा सामान्य-विशेषरूप प्रत्यक्षादि-प्रमाणोसे निर्बाध प्रतिभासित होता है।) (यदि वैशेषिक-मतानुसार पदाथोको-द्रव्य गुण, कर्म, सामान्य,

Loading...

Page Navigation
1 ... 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148