________________
योगसारः ५/२७,२८ जीवेन विकलेन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिर्यक्त्वे सोढा वेदनाः ५२१ घोलन-शोषादिकृतदुःखम् ॥१८०॥ अग्निः काष्ठप्रक्षेपण-चूर्णन-जलादिशस्त्रैः दुःस्थितशरीरः । वायुः वीजन-पिट्टन-उष्णानिल-शस्त्रकृतदुःस्थः ॥१८१॥ छेदन-शोषण-भञ्जनकण्डन-दृढदलन-चलन-मर्दनैः । तोडन-उन्मूलन-दहनैश्च दुःखितास्तरवः ॥१८२॥) इत्थमेकेन्द्रियेष्वसह्यां वेदनां सोढ्वा स विकलेन्द्रियेषूत्पद्यते । शङ्खकृम्यादिद्वीन्द्रियेषु इलिकाकर्णशृगालिपिपीलिकादित्रीन्द्रियेषु भ्रमरमक्षिकादिचतुरिन्द्रियेषूत्पन्नः स घोरां पीडां सहते। जनैः स पादैराक्रम्यते । गन्त्र्यादिचक्रैः स आक्रम्यते । जना रसायनैस्तं घ्नन्ति । द्वारवातायनादिषु मर्दनेन स म्रियते। उक्तञ्च भवभावनायाम् - 'विगलिंदिया अवत्तं रसंति सुन्नं भमंति चिटुंति । लोलंति घुलंति लुठंति जंति निहणं पि छुहवसगा ॥१८६॥' (छाया - विकलेन्द्रिया अव्यक्तं रसन्ति शून्यं भ्रमन्ति तिष्ठन्ति । लुठन्ति घूर्णन्ति स्खलन्ति यान्ति निधनमपि क्षुधावशकाः ॥१८६॥) एवमाद्या दुःसहपीडा विकलेन्द्रियेषु सोढ्वा स पञ्चेन्द्रियेषूत्पद्यते। तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यसूत्पन्नः स क्षेत्रकर्षण-भारवहन-दण्डताडनकशाघात-क्षुधा-तृषा-शीत-तापादिघोरदुःखानि सहते । उक्तञ्च पुष्पमालायाम् – 'सीउन्ह-खुप्पिवासा, दहणं-कण-वाह-दोह-दुक्खेहिं । दूमिज्जंति तिरिक्खा जह, तं लोएवि पच्चक्खं ॥३८५॥' (छाया - शीतोष्णक्षुत्पिपासा-दहनाङ्कन-वाह-दोहरीत ६५j, याण, मसण, तोj, उपे, पण वगेरेथा वनस्पति हुणी छे. (૧૮૨)' આમ એકેન્દ્રિયોમાં અસહ્ય વેદના સહીને તે વિકલેન્દ્રિયોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ઇયળ-કાનખજુરા વગેરે બેઇન્દ્રિયોમાં, શંખ-કીડી વગેરે તેઈન્દ્રિયોમાં, ભમરા-માખી વગેરે ચઉરિન્દ્રિયોમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે ઘોર પીડાને સહે છે. લોકો વડે તે પગથી કચડાય છે. ગાડા વગેરેના પૈડાંથી તે ચગદાય છે. લોકો રસાયણોથી તેને મારી નાંખે છે. દરવાજા-બારી વગેરેમાં ચગદાઈ જવાથી તે મરે છે. ભવભાવનામાં કહ્યું છે, “વિકસેન્દ્રિયો અવ્યક્ત રીતે ચીસો પાડે છે, શૂન્ય બનીને ભમે છે, એક સ્થાનમાં રહે છે, કાદવમાં આળોટે છે, ગોળ ગોળ ભમે છે, સ્કૂલના પામે છે અને ભૂખને લીધે મરણ પણ પામે છે. (૧૮૬)” આવા પ્રકારની દુઃખેથી સહી શકાય એવી પીડાઓ વિકલેન્દ્રિયોમાં સહીને તે પંચેન્દ્રિયોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચમાં ઉત્પન્ન થયેલો તે ખેતર ખેડવું, ભાર ઊંચકવો, લાકડીના માર, ચાબૂકના પ્રહાર, भूप, तरस, 631, तो वगेरे घोर दु:सोने सडे छे. पुष्पमाणाम युं छे, '631,
२भी, भूज, तरस, वानपथ पण, निशान ४२j, मा२ १४न ४२वो, दूध દોહવું - આ દુઃખોથી જે રીતે તિર્યંચો દુઃખી થાય છે તે લોકમાં પણ પ્રત્યક્ષ છે.
