________________
योगसारः ५/४१
निद्राप्रमादः
प्रचलाप्रचला, इयं तुः पुनरर्थे चङ्क्रमतश्चक्रमणमपि कुर्वतो जन्तोरुपतिष्ठते, स्थानस्थितस्वप्तप्रभवप्रचलापेक्षयातिशायिनीत्वमस्या:, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि प्रचलाप्रचला सूत्रे च पयलत्ति ह्रस्वत्वं 'दीर्घ स्वौ मिथो वृत्तौ ।' (८/१/४ ) इति सूत्रेण इति ॥११॥ स्त्याना बहुत्वेन सङ्घातमापन्ना गृद्धिरभिकाङ्क्षा जाग्रदवस्थाध्यवसितार्थसाधनविषया यस्यां स्वापावस्थायां सा स्त्यानगृद्धिः । ‘गौणादय:' ( ८/२/१७४ ) इति प्राकृतसूत्रेण 'थीणद्धी' ति निपात्यते । अस्यां हि जाग्रदवस्थाध्यवसितमर्थमुत्थाय साधयति । श्रूयते ह्येतदागमे कथानकम् - 'क्वचित्प्रदेशे कोऽपि क्षुल्लको द्विरदेन दिवा स्खलीकृतः स्त्यानर्व्युदये वर्त्तमानस्तस्मिन्नेव द्विरदे बद्धाभिनिवेशो रजन्यामुत्थाय तद्दन्तयुगलमुत्पाट्य स्वोपाश्रयद्वारे क्षिप्त्वा पुनः सुप्तवानित्यादि ।' इमां च व्युत्पत्तिमाश्रित्याह 'दिणचिंतियत्थकरणी थीणद्धी' ति दिने दिवसे चिन्तितमुपलक्षणत्वान्निशायामपि चिन्तितमध्यवसितमर्थं करोति साधयति निद्रानिद्रावतोरभेदोपचाराद्दिनचिन्तितार्थकरणी । 'रम्यादिभ्यः (५/३/१२६ )' कर्त्तर्यनट्-प्रत्ययः । यद्वा स्त्याना पिण्डीभूता ऋद्धिरात्मशक्तिरस्यामिति स्त्यानद्धिः एतत्सद्भावे हि प्रथमसंहननस्य केशवार्धबलसदृशी शक्तिः, एनां च व्युत्पत्तिमाश्रित्याह' अद्धचक्कि अद्धबल' त्ति अर्धचक्रिणो वासुदेवस्य बलापेक्षयार्धं बलं स्थाम यस्या उदये जन्तोर्भवति सा अर्धचक्रयर्धबला, तद्विपाकवेद्या ભોગવાતી પ્રકૃતિ પણ પ્રચલા. પ્રચલા કરતાં ચઢિયાતી પ્રચલા તે પ્રચલાપ્રચલા. આ નિદ્રા ચાલનારાને પણ હોય છે. તેથી બેઠેલા કે ઊભેલાને થતી પ્રચલા કરતાં આ ચઢિયાતી છે. તેના ઉદયથી ભોગવાતી કર્મપ્રકૃતિ પણ પ્રચલાપ્રચલા. (૧૧)
જે ઊંઘમાં જાગ્રત અવસ્થામાં વિચારેલા કાર્યને કરવાની ઇચ્છા ગાઢ થાય તે થીણદ્ધિ. આમાં જાગ્રત અવસ્થામાં વિચારેલા કાર્યને ઊઠીને કરે છે. આગમમાં આ કથાનક સંભળાય છે – ‘કોઈક જગ્યાએ કોઈક સાધુને દિવસે હાથીએ હેરાન કર્યો. થીણદ્ધિના ઉદયવાળો તે સાધુ તે જ હાથી ઉપર કદાગ્રહ રાખીને રાત્રે ઊઠીને તે હાથીના બે દાંત તોડી ઉપાશ્રયના દરવાજા પાસે નાંખીને સૂઈ ગયો.' આ નિદ્રામાં દિવસે કે રાત્રે ચિંતવેલા કાર્યને જીવ કરતો હોવાથી અને નિદ્રા અને નિદ્રાવાળાનો અભેદ ઉપચાર કરવાથી આ નિદ્રા પણ દિવસે કે રાત્રે ચિંતવેલા કાર્યને કરનારી છે. અથવા જેમાં આત્માની શક્તિ એકત્રિત થાય તે થીણદ્ધિ. આ નિદ્રામાં પહેલા સંઘયણવાળાને વાસુદેવ કરતાં અડધી શક્તિ હોય છે. તેથી આ નિદ્રાને વાસુદેવ કરતાં અડધા
B-21
५७३
अतः
