Shabda Kaustubh Part 02

Author(s): Bhattoji Dikshit
Publisher: Choukhambha Sanskrit Series

Page 460

धात्वधिकारे कृत्प्रकरणम् । छन्दसि सहः (पासू०३-२-६३) ॥ सुप्युपपदे उपसर्गे च सहेर्धातोश्छन्दसि ण्विप्रत्ययः स्यात् । दुश्च्यवनः पृतनाषाळयुध्यः। अभीद. मेकमेकोऽस्मि निःषाट् । कथन्तर्हि "तुरासाहं पुरोधाय" "धरातुरा. साहिमदर्थयाच"इत्यादि, छन्दसीत्युक्तेर्भाषायां विप्रत्ययानुपपत्ते. रिति चेत् ? चिन्त्यमिति हरदत्तः । सहतेरभिभवानिवृत्तप्रेषणात्प्राकृतेऽर्थे णिचि किब्धिचोरन्यतर इति वा समाधेयम्।
वहश्च (पा०स०३-२-६४)।वहतर्धातोः सुप्युपसर्गे चोपपदे छन्दसि विषये ण्विः स्यात । दित्यवाट् च मे दित्यौही च मे । योगविभाग उत्तरार्थः।
कव्यपुरीषपुरीप्येषु ज्युट (पा०स०३-२-६५) ॥ एषूपपदेषु छन्द सि वहेर्युट्प्रत्ययः स्यात् । कव्यवाहनः पितृणाम् । पुरीषवाहनः । पुरीज्यवाहनः।
हव्येऽनन्तःपादम् (पा०सु०३-२-६६) ॥ हव्यशन्दे उपपदे छन्दसि वहेयुट् स्यात् पादान्ते । अग्निश्च हव्यवाहनः । पादमध्ये तु "वहश्च" (पासु०३-२-६४) इति विरेव । हव्यवाळग्निरजरः पिता नः। ___ जनसनखनक्रमगमो विट् (पासू०३-२-६७) ॥ उपसर्गे सुपि चो. पपदे छन्दसि विट् प्रत्ययः स्यात् । “वेरपृक्तस्य"(पास०६-१-६७) इत्यादौ सामान्यग्रहणाविघातार्थष्टकारः,"विड्वनो"(पासू०६-४-४१) इत्यादी विशेषणार्थश्च । जन जनने (जु०प०२३), जनी प्रादुर्भावे (दि०आ०४३) द्वयोरपि प्रहणम् । अब्जाः । गोजाः । षणु दाने (तउ० २), षण सम्भको (3५१०४६५) द्वयोरपि ग्रहणम् । गोषा इन्द्रो नृषा अस्यश्वसा वाजसा उत। इयं शुज्मेभिर्विसखा इवारुजत् । आदधिः काः शवसा पश्च कृष्टीः । अग्निमुषसमश्विनान्दधिक्रान्ताः सुर्यों अप्रे शुकोअग्रेगाः । उदाहरणेषु "विड्वनोरनुनासिक स्यात"(पासू०६-४४१) इत्यात्वम् । 'गोषा' 'नृषा' इत्यत्र "सनोतरनः" (पासु०८-३१०८) इति षत्वम् । अप्रेगा इति सप्तम्या अलुक् ।।
अदोऽनन्ने (पासू०३-२-६८) ॥ 'छन्दसि' इति निवृत्तम् । अन्न. मिने सुप्युपपदे अदेर्षिट् स्यात । आममत्ति आमात् । सस्यात् । अन. ने किम् ? अन्नादः । भाषायां "कर्मण्यण" (पा०सु०३-२-१)। छन्द. सि तु कृद्वयत्ययेन पचाद्यच् इत्युक्तम् । तेन 'अन्नादः इत्यत्र 'अन अदः' इत्यवग्रहः सिध्यति । । क्रव्ये च (पासू०३-३-६९) ॥ कव्योपपदे अदेर्धातोर्विट् प्रत्यया स्यात् । क्रव्यमाति क्रव्यात् । पूर्वेणैव सिद्ध वचनमसरूपबाधनार्थम् ।