Prabuddha Jivan 2003 Year 14 Ank 01 to 12

Author(s): Ramanlal C Shah
Publisher: Mumbai Jain Yuvak Sangh

Page 7

જાન્યુઆરી, ૨૦૦૩
પ્રબુદ્ધ જીવન
સ્ત્રી-પુરુષ અસમાનતા : એક નાગચૂડ
I ડૉ. રણજિત પટેલ (અનામી)
44
સ્ત્રી-પુરુષમાં જ અસમાનતા હીય છે એવું નથી, પણ સ્ત્રી-સ્ત્રીમાં ને પુરુષ-પુરુષમાં પરા અનેક પ્રકારની અસમાનતાઓ, વાક્ત કે ગર્ભિત સ્વરૂપે હોય છે. સમાનતા તો એક આદર્શ છે. આપણી, અર્ધનારીનટેશ્વરની ભવસુંદ૨ કાવ્યાત્મક કલ્પનામાં સ્ત્રી-પુરુષની સમાનતાનો એક આદર્શ પૂર્ત થયેલો છે. એટલે જ કવિ કુલગુરુ કાલિદાસે ગયુંઃ जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ।
માનવજાતનાં બે અંગ : સ્ત્રી અને પુરૂષ એ જુદાં જુદાં દેખાય છે છતાં તે એક જ છે...અથવા એમ કહી શકાય કે પુરુષ તિના સ્ત્રી સંપૂર્ણ નથી, તેમજ સ્ત્રી વિના પુરુષ પણ સંપૂર્ણ નથી. માનવજાતિ એક છે માટે એપિ ઉપલક દૃષ્ટિએ જણાય છે, છતાં એમના વિશિષ્ટ ગુરાધર્મોને લીધે, સ્ત્રી અને પુરુષ બંનેય આખી માનવજાતિનો વિકાસ સાધે છે એ ભૂલવું ન જોઇએ.
જગતના કલ્યાણને માટે શારીરિક ભેદ આવશ્યક છે. માનવજાત, અમરતાને વાંછે છે. ઇશ્વર પોતાની લીલાને અખંડ રાખવા માગે છે. આ લીલાને અખંડ રાખવા માટે અને માનવજાતને અમર રાખવા માટે સ્ત્રી અને પુરુષનાં અંગોની રચના અને તેમના પ્રાકૃતિક સુરાભેદ પરા અનિવાર્ય છે. મનુષ્ય પોતે કાળ અને સ્થળના બંધનને અધીન છે એટલે તેનો નાશ ચોક્કસ છે. ફક્ત સ્ત્રી દ્વારા એ અમર રહે છે. પ્રકૃતિ નિત્યનવીન ને અમર છે, તેમ નારીત્વ એ પણ અમર ને નિયનવીન છે. નારી એ વિશ્વની પ્રગતિને, ઉંમરની લીલામી ને સૃષ્ટિને, માનવજાતની સંતતિને અમર રાખનાર અમરવેલ છે.
શારીરિક રચનામાં ભેદ મુખ્યત્વે પ્રત્યક્ષ ને સ્પષ્ટ છે. સ્ત્રીઓના શરીરની રચનામાં, શારીરિક બંધારણ ગ્રંથિઓનું (Glandular) હોય છે અને પુરૂષનું શારીરિક બંધારણ સ્નાયુનું (Musular) હોય છે. આથી બંધારણાના મુખ્ય ધર્મમાં તાત્ત્વિક ભેદ છે. વિઓ હવે છે, તે રસાળ છે. લાગણી પ્રધાનતા, સુકુમારના અને હથવા શાદિ સુકોમળ ભાવી સ્ત્રી-શારીરના બંધારાની વિશિષ્ટતા છે જ્યારે કાઠિન્ય, યુયુત્સા, બળ-પૌરુષ, પુરુષોચિત ભાવવાળું બંધારા એ પુરુષના શારીરિક બંધારણની વિશિષ્ટતા છે. આ પ્રમાર્ગુ, ગુણધર્મો ભિન્ન હોવા છતાં એ બંનેનો સુભગ આકર્ષવા અને મિલનથી નૂતન, કલ્યાણમયી અને સર્વદા વિકાસને માર્ગે ધપતી સૃષ્ટિનો જન્મ થાય છે. પ્રેમિઓની રચનાને લીધે શારીરિક ભેદ તથા આકૃતિ, રૂપ, રંગ વગેરેમાં પણ ફેર હોય છે. ચામડીની સુકુમારતા, અંગ સૌષ્ઠવ, સૌન્દર્ય એ સર્વમાં કોમળતા, સ્નિગ્ધતા અને સુષમા સ્પષ્ટ જણાય છે. એવી જ રીતે પુરુષોચિત્ત વીર્યની તેજસ્વી છટા, શારીરિક સ્નાયુઓના બંધારણવાળો ગૌરવ ને છત્રયુક્ત } · માંસલ દેહ, સામાન્ય રીતે, સ્ત્રી કરતાં, પુરુષમાં વિશેષ રૂપે જાય છે.
માનસશાસ્ત્ર, શારીરિક બેંકના જેવો ભેદ સ્ત્રી-પુરૂષમાં પાચી નથી. જે ખાસ પ્રેરણાઓ મુખ્ય છે તે બંનેયમાં સરખી છે. સ્વરક્ષાની, આકર્ષાની વગેરે પ્રેરણાઓ બંનેયમાં સરખી છે. ચિત્તતંત્રમાં કોઈ જાતના વિશિષ્ટ કે વિશેષ ફેરફાર નથી. સુખ-દુ:ખ, આકર્ષણ, પ્રેમ, નિરાશા-એ બધાં બંનેને સરખાં થાય છે, તો પણ બંનેયમાં શારીરિક બંધારણની ભાવનાને કારણે મોડોક ફરક છે તે શામાં હોવા જેવો ખરો. નારીમાં, માતૃત્વનો અંશ હવાન લીધે તેનામાં રસ્નેહ, દયા, વાત્સલ્ય, પ્રેમ, આત્મત્યાગ, ધૃતિ અને લાગણીનાં પૂર ખૂબ જોરથી વહે છે. એ વાયનિર્ઝરિણી, પતિતપાવની, માનવકૂલની મહાગંગા છે. એ જગતને પાવન કરનારી, અનેક પાપોનો વિનાશ કરનારી જ નહિ, પણ તેને પુનિત કરનારી દેવગંગા છે. નારી નારાયણી છે. માનસિક દૃષ્ટિએ, આર્ય સ્થિતિમાં, તેની આ વિશિષ્ટતા છે.
।
બૌદ્ધિક દૃષ્ટિએ જોતાં તે કલ્પના વિહારી નથી પણ વ્યવહારુ ગૃહિણી છે. ‘એ જ્ઞાન મને ગમતું નથી ૠષિરાયજી રે, લાવો, બાળક માગે અન્ન લાગું
તે
પાયજી રે એમ, સુદામાની પત્ની પ્રેમાનંદ કૃત 'સુદામા-ગરિત્રમાં બોલે છે તે સામાન્ય રીતે માં નારી જગતનું પ્રતિનિધિત્વ રજૂ કરતો અવાજ છે. પુરૂષની તુલનાએ એ કંઈક સંરક્ષક (Conservative) છે. નવી પ્રજાનો ઉછેર ને વ્યવસ્થા એના હાથમાં હોવાથી એને આમ વ્યવહાર ને સંરક્ષક બનવું ને પડે છે, છતાં એ જ નારી, સમય આવ્યે ક્રાન્તિની પ્રેરણા આપનારી પ્રેરણામૂર્તિ પણ છે. સ્ત્રીઓનું બળ હૃદયભાવ અને પ્રેમવિધાનમાં અખંડ સામ્રાજ્ય ભોગવે છે. માનવકુલની અમરવેલી, ભાવિ પ્રજાની વિધાત્રી, સંસ્કારની સુભગ મધુર સરિતા, સભર વાત્સલ્યભરી મંગલમૂર્તિ અન્નપૂર્ણા એ વિશ્વની નારી છે.
સાંખ્યમત પ્રમાણે પુરુષ ને પ્રકૃતિ વિના આ સંસાર અસંભવિત છે. વિશ્વની યોજનામાં ‘મેટર' અને ‘એનર્જી'નું જે સ્થાન છે તે જ સ્થાન સંસારમાં, સ્ત્રી અને પુરુષનું છે. સંસારના એ બે સમાનધી પૈડાં છે, પણ આજે દેશ અને દુનિયામાં જગન્નાથના રથનાં એ બે પૈડાં સમાન છે ખરાં ?
હું પટેલ છું એટલે પાટીદાર સમાજની વાત કરતા પહેલાં હું બે દૃષ્ટાંતો આપીશ, જેથી તુલના કરતાં સુગમ પડશે. ‘સરસ્વતીચંદ્ર'ના કર્તા પ્રબોધમૂર્તિ ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠી નાગર કાતિમાં જન્મેલા. આમેય નાગર જ્ઞાતિ ગુજરાતી શિક્ષણ-સંસ્કાર-ક્ષેત્રે આગળ પડતી. ન્હાની વયમાં ગોવર્ધનરામનો વિવાહ થયેલો ને થોડાક જ સમયમાં કન્યાનું અવસાન થયેલું. આમેય ગોવર્ધનરામ પરઙાવા માગતા નહોતા, પણ એમનાં માતુશ્રી એમને કુંવારા રાખવા માગતાં નહોતાં. આ સંકટમાંથી છટકવા ગોવર્ધનરામે, નાગર જ્ઞાતિની તે સમયની લગ્નયોગ્ય કન્યાઓનો અંદાજ કાઢી, તે સમયે તો લગભગ અશક્ય એવી એક શરત માતા સા મૂકી કે તે મને અગિયાર વર્ષની કોઈ કન્યા મળે તો પડ્યું. તે કાળું, સ્વ-દશ વર્ષથી મોટી કોઈ કન્યા જ ન મળે, એટલે તે ગોવર્ધનરામે માન્યું કે ફાવ્યા | પા તાર્ડ, અગિયાર વર્ષની એક કન્યાની થયેલ સંબંધ તૂટી ગયો ને ગોવર્ધનરામ એ કન્યા સાથે સંયા-મંડાયા.
હૂં
મહર્ષિ દેવેન્દ્રનાથ ઠાકુર જેવું અતિશય પ્રતિષ્ઠિત કુટુંબ. રવીન્દ્રનાથ બાવીસ વર્ષના થયા. યોગ્ય કન્યાની શોધ શરૂ થઈ. સામાન્ય રીતે ઠાકુર કુટુંબમાં સૌંદર્યવંતી કન્યાઓ આવતી-પ્રતિષ્ઠિત 'પિરુલી' બ્રાહ્મણા રામાજમાંથી, જે સમાજ અતિ સીમિત હતો. પૂરી તપાસને અંતે અને અતિ પ્રયત્ન બાદ શ્રી શુધવરાય ગૌધરીની ગામડા ગામની ભવતારી નાખે દીકરી મળી પૂરી દેશ સાલની કે "પતિ-પત્ની વચ્ચે ખાસો એક તપનો- એટલે કે બાર સાલનો ! તફાવત.
શ્રી ગોવર્ધનરામ અને શ્રી રવીન્દ્રનાથ ઠાકુરનાં આ બે દર્દીનો આપવા પાછળનો મારો આશય એ છે કે યમાં, શિક્ષરામાં, સંસ્કારમાં, લગ્નમાં સ્ત્રી-પુરુષની વચ્ચે કેવી અસાધારણ, અસમાનતા પ્રવર્તતી હતી, લગ્ન જેવા જીવનના ચક્રવર્તી પ્રશ્નમાં કન્યા કે વરને કોઈ જ સ્વતંત્રતા નહોતી. જવાહરલાલ નહેરુ પણ કમલા નહેરુને, અગાઉથી મળ્યા વિના, ગોઠવેલ લગ્નથી ગંઠાયા હતા. કોઈ મિત્રને ઘરેથી કમલાને દૂરથી બતાવેલી, એટલું જ માત્ર !
૧૯૩૮માં હું અમદાવાદની ગુજરાત કૉલેજમાં ભરતી હતો ત્યારે ઈન્ટર આર્ટસમાં સંસ્કૃતમાં અમારા પ્રોફેસર આપ્ટે, તિ પતિ અને અભણ પત્નીના કજોડાની કથા આ રીતે કરતા. `The Hat goes upward and the Vid Comes downward' આપળા નવરાર્બ, ભાઇનું ચિત્ત ની ભૂગોળમાં ભમે ને બાઇનું તો ચૂલા માંહ્ય.’-એ રીતે આ અસમાનતાની વાત ગાઈ છે. કુટુંબનો પાયો છે લગ્ન અને લગ્નની સફળતાનો મુખ્ય આધાર છે શક્ય એટલી પતિ-પત્ની વચ્ચેની સંવાદિતા અને સમાનતા. સમાનતાની ગેરહાજરી અને અસમાનતાના અસ્તિત્વને કારણે સ્ત્રીનું જીવન વિષમ ને વિષમય બની જાય છે.