Book Title: Naishadhiya Charitam 02
Author(s): Mohandev Pant
Publisher: Motilal Banarsidass

View full book text
Previous | Next

Page 322
________________ नैषधीयचरिते हम् भपि पथिव्यां पाताले च युद्ध स्यादिति चिन्तयामि। [एवं पाताले गतस्य ममेयं चिन्ता भवति अपि पृथिव्यां स्वगै वा युद्ध स्यादिति ] एवं सततं युद्ध-दिदृक्षा मां व्याकुलीकरोतीति भावः / / 41 / / ज्याकरण-स्वारसा+स्वर् +रसा०, पूर्व र का लोप और स्व के अ को दीर्घ / पाहवः आहूयन्ते भटा अत्रेति आ+/+अप ( अधिकरणे ) / शङ्की-शक् + णिनिः (ताच्छील्ये)। वसुमती वसूनि रत्नादीनि धनानि अरया सन्तीति वसु+मतुप + ङोप / प्राजिः अजन्ति (गच्छन्ति) मटा अस्यामिति- अज+इण ( मधिकरणे ) / अनुवाद-(हे इन्द्र, ) पृथिवी में रह रहा मैं स्वर्ग और पाताल में होने वाले युद्ध की शंका रखे हुए चैन से नहीं रहता / स्वर्ग आता हूँ तो मेरी पृथिवी और पाताल-दोनों लोकों के योधाओं के युस की सम्भावना बेकार सिद्ध हो जाती है / ( इसी तरह पाताल जाता हूँ, तो स्वर्ग और पृथिवी में युद्ध देखने की व्यर्थ की संभावना से अकुला उठता हूँ) // 41 // टिप्पणी-यहाँ कवि ने नारद की प्रकृति का चित्रण किया है, जिसे हम पीछे श्लोक 1 में नारद शब्द की व्युत्पत्ति में स्पष्ट कर चुके हैं / नारद की बेचैनी का कारण बताने से काव्यलिङ्ग है। 'बस' 'सु' में छेक, 'दकः' 'तर्कः' में पादान्तगत अन्त्यानुप्रास और अन्यत्र वृत्त्यनुप्रास है / वीक्षितस्त्वमसि मामथ गन्तुं तन्मनुष्यजगतेऽनुमनुष्य / किं भुवः परिवृ ढा न विवोढुं यत्र तामुपगता विवदन्ते // 42 // अन्धयः-(हे इन्द्र, ) त्वम् ( मया ) वीक्षितः असि / तत् अथ माम् मनुष्य-जगते गन्तुम् अनुमनुष्व / तत्र ताम् विवोढुम् उपगताः भुवः परिवृढाः न विवदन्ते किम् ? / टोका-(हे इन्द्र, ) त्वम् ( मया ) वीक्षितः दृष्टः असि तव दर्शनं जातमित्यर्थः ( युद्ध स्वत्र न वीक्षितम् ) तत् तस्मात् अथ अनन्तरम् माम् मनुष्याणाम् मानाम् जगते लोकाय मर्त्यलोकाये. त्यर्थः (10 तत्पु० ) गन्तुम् प्रयातुम् अनुमनुष्व अनुमन्यस्व गन्तुमनुमति देहीत्यर्थः / तत्र मर्त्यलोके पृथिव्यामिति यावत् ताम् दमयन्तीम् विवोदुम् परिणेतुम् उपगताः समायाताः भुवः पृथिव्याः परिधूढाः प्रभवः ('प्रभुः परिवृढोऽधिप:' इत्यमरः ) राजान इत्यर्थः न विवदन्ते कलहायिष्यन्ते किम् ? अपि तु कलहायिष्यन्ते एवेति काकुः / 'अहमेनां परिणेष्यामि', 'अहमेनां परिणेष्वामी'स्यहमहमिकया दमयन्तीमधिकृत्य प्रवर्तमानात् विवादात अनन्तरम् राशी युद्धम् अवश्यं भविष्यति, यद् दृष्ट्वाऽहमानन्दिष्यामीति भावः // 42 // व्याकरण-वीक्षितः-वि+Vई+क्तः ( कर्मपि ) / जगते--'गत्यर्थकर्मणि० (2 / 3613) से चतुर्थी / विवोदुम्--वि+व+तुमुन् / परिवृढा--परि+Vवृह + क्तः 'प्रभो परिवृढः' (7 / 2 / 21 ) से निपातित / विवदन्ते–'वासनो.' ( 1 / 3 / 47 ) से विमति अर्थ में आत्मने और वर्तमानसामीप्य में वर्तमानवत् प्रयोग हो रखा है। __ अनुषाद-(हे इन्द्र, ) तुम्हारे दर्शन हो गये हैं ( यद्यपि युद्ध के नहीं ) / तो अब मुझे मयंठोक जाने की अनुमति दो। वहाँ उस ( दमयन्ती ) से विवाह करने हेतु आये हुए भू-पतियों में काह नहीं होगा क्या ? // 42 //

Loading...

Page Navigation
1 ... 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402