Naishadhiya Charitam 02

Author(s): Mohandev Pant
Publisher: Motilal Banarsidass

Page 335

22 पञ्चमसर्गः में नहीं पाती। हो, पूर्बाध को विशेष बात का उत्तरार्ध की सामान्य वात द्वारा समर्थन होने से यहाँ अर्थान्तरन्यास है / विबुध शब्द में श्लेष है। उसके साथ लगा हुआ अपि शब्द अर्थापत्ति बना रहा है। 'चित्रमत्र' में छेक और अन्यत्र वृत्त्यनुप्रास है। शीघ्रलजितपथैरथ वाहैलम्भिता भुवममी सुरसाराः / वक्रितोन्नमितकन्धरबन्धाः शुश्रवुर्ध्वनितमध्वनि दूरम् // 58 // अन्वयः-अथ शीघ्र-लचित-पथैः, रथ-वाहैः भुवम् लम्भिताः अमी सुर-साराः वक्रितो.. बन्धाः (सन्तः) अध्वनि दूरम् ध्वनितम् शुश्रुवुः / टोका-अथ अनन्तरम् शीघ्र स्खरितम् यथा स्यात्तथा लवितः अतिक्रान्त) (सुप्तुपेति स०) पन्थाः मार्गः ( कर्मधा० ) यैस्तथाभूतैः ( ब० वी० ) रथानाम् स्यन्दनानां वाहैः अश्वः ('वाजि. वाहार्व-गन्धर्व-हय सैन्धव-सप्तयः' इत्यमरः ) ( 10 तत्पु० ) भुवम् पृथिवीम् लम्भिताः प्रापिता अमी एते सुरेषु देवेषु साराः श्रेष्ठा; ( स० तत्पु० ) इन्द्रादयः वक्रिता पक्राकृता उन्नमिता ऊवींकृता चेति कन्धराः ग्रोवाः (उभयत्र कर्मधा ) यस्मिन तथाभूतः ( ब० वो०) बन्धः शरीर-स्थितः ( कर्मधा० ) येषां तथाभूताः (ब० वी० ) सन्तः ग्रोवाः तिर्यक वंश्च कृत्वत्यर्थः अध्वनि मार्ग दूर दूर देशोद्भवम् ध्वनितम् शब्दितम् शुश्रवुः श्रतवन्तः / / 58 / / / व्याकरण-०पथैः-समास में पथिन् शब्द को अ-प्रत्यय हो जाता है। बाहाः बहन्तोति Vबह+घञ ( कतरि ) / लम्भिताः /लभ +fणच +क्त ( कोण ) मुमागम / वक्रितः बक्र करोतीति वक्र+णिच+क्तः ( कर्मणि, नामधा० ) उन्नमित उत् +नम् +णिच्+क्तः (कर्मणि)। बन्धः/बन्ध +घञ (मावे ) / ध्वनितम्व न्+कः ( भावे)। शुश्रुवुः श्रु+लिट (20) / अनुवाद-तदनन्तर शीघ्र ही ( आकाश ) भार्ग को लाँधे रथों के घोड़ों द्वारा भूलोक पहुंचाये गये ये (इन्द्रादि ) श्रेष्ठ देव गर्दन टेढ़ो और ऊपर किए हुए स्थिति को अपनाये मार्ग में दूर से आया हुआ शब्द सुन बैठे / / 58 // टिष्पखी-स्वमावोक्ति है / 'सुरसाराः' 'ध्वनितमध्वनि' में छेक और अन्यत्र वृत्त्यनुप्रास है। किं घनस्य जलधेरथवैवं नैव संशयितुमप्यनमन्त / स्यन्दनं परमदूरमपश्यन्निःस्वनश्रुतिसहोपनतं ते // 59 // अन्वयः–ते 'किम् धनस्य अथवा जलनिधेः' एवम् संशयितुम् अपि न एव बलमन्त, (किन्तु ) निःस्वन"नतम् स्यन्दनम् परम् अपश्यन् / टीका-ते इन्द्रादयो देवाः 'किम् घनस्य मेघस्य (निःस्वनः? ) अथवा जलनिधेः समुद्रस्य' (निःस्वनः 1 ) एवम् इति संशयितुम् सन्देहं कर्तुम् अपि न अलमन्त प्राप्तवन्तः यावदेव संशयं कर्तु प्रवृत्ताः तावदेवेत्यर्थः निःस्वनः पूर्वोक्तो ध्वनिः, तस्य या श्रुतिः अवणम् (10 तत्पु० ) तया सहोपनतम् प्राप्तम् ( तृ० तत्पु०) स्यन्दनम् रथम् परम् केवलम् अपश्यन् दृष्टवन्तः। ध्वनि. भवपसमकालमेव तैः स्वाग्रे रथो दृष्ट; इति भावः / / 59 //