________________
આવરણનાર કર્મનું સ્વરૂપ વિચારવું ખાસ આવશ્યક છે. માટે : કર્મ શું છે ? કેમ બંધાય ? કેમ તૂટે? સર્વથા કર્મના છુટકારાથી કેવી આત્મદશા પ્રગટ થાય એ વગેરે વિષયઅંગે પ્રથમ જૈનેતર દશનકારોની માન્યતા અંગે વિચારી પછી જૈનદર્શનની માન્યતા વિચારીએ.
જેનેતર દશનેની કર્મ અંગે માન્યતા –
સમસ્ત છ સંસારમાં વતે છે, તેને આત્મત્વપણું સમાન છે. પણ તેમાં કેઈક દેવતા છે, કેઈક તિર્યંચ છે, કેઈક મનુષ્ય છે–એમ નર, નારક, તિર્યંચ અને મનુષ્યરૂપ ભેદે એની વિચિત્રતા છે. વળી મનુષ્યત્વ સર્વ મનુષ્યમાં સમાન છે, છતાં તેમાં કઈ રાજા છે, કઈ રંક છે, કેઈક પંડિત છે, કેઈક મૂખ છે, કેઈક મહર્ધિક છે, કેઈક સ્વરૂપવાન છે, કેઈ કુરૂપવાન છે. ઈત્યાદિ જે વિચિત્રપણું છે તે નિહેતુક નથી પણ હેતુ સહિત જ છે. તે હેતુને કર્મ કહે છે.
પૃથ્વીના બધા ભાગમાં બધા દર્શનકારેએ પિતાની પ્રરૂપણામાં કર્મવાદ સ્વીકાર્યો છે, પરંતુ ભારતીય દર્શનમાં તેનું સ્થાન વિશેષપણે છે. ભારતીય દર્શનેમાં અન્ય વિષય અંગે અનેક વિધ ભિન્નતા અને વિરૂદ્ધતા હોવા છતાં કર્મવાદ વિષે બધા પ્રાયઃ એકમત છે. અર્થાત્ મનુષ્ય જે કાંઈ વાવે એનાં જ ફળ એ મેળવે એ સંબંધે ભારતીય દર્શને પૈકી કેઈને વિરોધ નથી. એક વેદપંથી કવિ શિવલન મિશ્ર કહે છે કે –
