________________
૧૫
એમને લાગેલું. અહીં એક મુંઝવણ ઉભી થઈ પુરૂષકૃત કર્મ પતે ફળ શી રીતે આપી શકે એ ગૌતમના મનમાં સ્વાભાવિક રીતે જ એક પ્રશ્ન ઉદ્ભવ્યો. કર્મની સાથે કર્મ ફળને ઘણીવાર સંબંધ નથી દેખાતે તેનું સમાધાન કરવા જતાં એમણે કર્મ અને કર્મફળની વચ્ચે કર્મથી જુદું જ એક કારણ ઉમેર્યું. તેમને કહેવું પડ્યું કે
“કર્મના ફળમાં ઈશ્વર જ કારણ છે. પુરૂષકૃત કર્મ ઘણુંવાર નિષ્ફળ જતાં જણાય છે. પુરૂષ કૃત કર્મના અભાવે કર્મના ફળની ઉત્પત્તિ સંભવતી નથી, એટલે કર્મ જ ફલના કારણરૂપ છે એમ જે કઈ કહેતા એ બરાબર નથી. કર્મફળને ઉદય ઈશ્વરને આભારી છે. એટલા સારૂ ફળનું એક માત્ર કારણ કર્મ જ છે એમ કહી શકાય નહિ.” ગૌતમ સમ્મત કર્મવાદ સંબંધે આટલું સમજી શકાય છે કે કર્મફળ એ પુરૂષકૃત કર્મને આધીન છે એ વાત તે સ્વીકારે છે. પણ કર્મ જ કર્મફળનું એક માત્ર અને અદ્વીતિય કારણ છે એ વાત એમને મંજુર નથી. એમની કહેવાની મતલબ એ છે કે, જે કર્મફળ એકમાત્ર કર્મને જ આધીન હોય તો પછી પ્રત્યેક કર્મ ફળવાળું દેખાવું જોઈએ. કમફળ એ કર્મને આધીન છે એ વાત બરાબર છે પરંતુ કર્મના ફળને અભ્યદય કર્મને એકલાને આભારી નથી. પુરૂષ કૃત કર્મ ઘણીવાર નિષ્ફળ નીવડતું દેખાય છે. આ પરથી એવું સિદ્ધ થાય છે કે કર્મફળના વિષયમાં એક કર્મફળ નિયંતા ઈશ્વર પણ છે. નિયાયિકો અહીં વૃક્ષ અને બીજાને દાખલે રજુ કરે કરે છે. વૃક્ષ બીજને આધીન છે એ વાત કબુલ રાખીએ,
