________________
૧૬
પરંતુ વૃક્ષની ઉત્પત્તિ એકલા ખીજની અપેક્ષા નથી રાખતી; હવા પાણી, પ્રકાશ વગેરેની જરૂર રહે છે. ક્રમ ફળની ખાખતમાં પણ એજ પ્રમાણે ઈશ્વરની જરૂર રહે છે. ન્યાય દર્શનના મૂળ અભિપ્રાય એ છે કે ઈશ્વર કમથી જુદો છે પણ કમની સાથે ફળની ચેાજના કરી દે છે.
પરંતુ ઈશ્વર આવી મામતમાં માથું મારે એ વાત ઘણા દાનિકોને પસંદ નથી એટલે તે તેના અસ્વીકાર કરે છે. પ્રાચિન ન્યાયમાં કર્મ અને કર્મફળવાદની યુકિત ઉપર જઈશ્વરનું અસ્તિત્ત્વ આધાર રાખી રહ્યું છે. નવા નૈ યા યિ કા એ યુક્તિ વિષે મ હું આસ્થા નથી રાખતા. કની સાથે ફળને જોડવા સાર્ ઈશ્વરના સ્વીકાર કરવા તેને બદલે ફળને સંપૂર્ણ કર્માધીન માનવું, અર્થાત્ કમ પોતે જ પેાતાનાં મૂળ ઉપજાવે છે એ નિર્ણય માનવા વધારે ઠીક લાગે છે. બૌધ્ધ દાર્શનિકા એજ અભિમત ઉચ્ચારે છે, એટલે બૌદ્ધો પણ કહે છે કે કમને લીધે સ`સારના પ્રવાહ ધપે છે. ફળના સંધમાં ક સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે. ઈશ્વરની કે બીજા કેાઈની દખલગીરીની જરૂર નથી. ફળની ખાખતમાં જૈનદર્શન પણ કહે છે કે કમ સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે, વચમાં ઈશ્વરની કંઈ જરૂર નથી. પુરૂષક્રુત ક કાઈવાર અફળ જતું જણાય તા પણ વચ્ચે ઈશ્વરને સડાવવાની જરૂર નથી. કારણ કે કર્મનુ ફળ તા અવશ્ય મળવાનું જ છે, ફળમાં કદાચ થોડી વધારે પણ વાર લાગે, પરંતુ કર્મનું ફળ ન મળે એવું તા કદાપી ન મને. વખતે પાપી માણસ પણ સુખી દેખાય
