________________
૨૩
આકાશાસ્તિકાય તે અવકાશ છે કે જેમાં સર્વ વસ્તુઓ રહેલી છે. ચોથું અજીવતત્વ તે કાળ છે. નવીનને એ પુરાતન કરે છે. પાંચમું અને, આપણે કહી શકીએ કે, અજીવ તામાંથી સૌથી વધારે મહત્ત્વનું તત્ત્વ તે પુદગલાસ્તિકાય છે. અભેદ્ય અછેદ્ય સૂક્ષ્મ એવા અનંત અસંખ્ય પરમાણુનું આ તત્વ બનેલું છે. દરેક પરમાણુ છઘસ્થને ઈદ્રિય અગોચર છે અને કેવલીને ગોચર છે, અને તેમાં, રૂપ રસ, ગંધ અને સ્પર્શ છે. અમુક નિયમને અનુસરીને તે બીજા એક કે અનેક પરમાણુઓ સાથે મળીને સમષ્ટિરૂપ ધારણ કરે છે, તથા એમ કરીને આ જગતમાં વિવિધ સ્વરૂપને પ્રગટ કરે છે.
ધમસ્તિકાય-અધર્માસ્તિકાય-આકાશારિતકાય અને જીવા સ્તિકાય એ ચાર દ્રવ્ય અમૂર્ત (અરૂપી) છે, અને પુદગલ દ્રવ્ય મૂર્ત (રૂપી) છે. ઇન્દ્રિય ગ્રાહ્યવણું–ગંધરસ અને સ્પર્શાદિ ગુણપર્યાય સમુદાય જેમાં હોય તે મૂત્ત (રૂપી) છે. વર્ણાદિ ગુણ પર્યાયને જેમાં અભાવ છે તે અમૂર્ત (અરૂપી) છે. ઇન્દ્રિયગ્રાહ્ય રૂપી કહેવાય છે અને ઈન્દ્રિય ગ્રાહ્યા નથી તે અરૂપી કહેવાય છે.
પુદગલના બે પ્રકાર છે ૧. અણુ અને ૨. સ્કંધ.
દ્રવ્યને સૂક્ષ્મ અંશ એટલે કે બુદ્ધિ પણ જે અંશની કલ્પના ન કરી શકે તે પ્રદેશ કહેવાય છે. એવા અંશેને એકત્રિત સમુહ તે સ્કંધ કહેવાય છે. સ્કંધ મિશ્રિત દરેક સૂક્ષમ અંશને પ્રદેશ કહેવાય છે. આ પ્રદેશ તે રકધથી અલગ-છૂટે પડે ત્યારે પરમાણું કહેવાય છે.
